profîsor elî qeredaxî şareza û pspor le bwarî abûrîî îslamî û mamele darayyekanî şerîetî îslamî ke zorcar weku kesayetîyekî ekadîmî û şareza hkumetî herêmî kurdstan rawêjî pê krduwe. nawbraw xawenî 28 ktêb û twêjînewey corawcore û beşdarî le darştnî projey abûrî bo zor wlatî wek turkya،

profîsor elî qeredaxî şareza û pspor le bwarî abûrîî îslamî û mamele darayyekanî şerîetî îslamî ke zorcar weku kesayetîyekî ekadîmî û şareza hkumetî herêmî kurdstan rawêjî pê krduwe. nawbraw xawenî 28 ktêb û twêjînewey corawcore û beşdarî le darştnî projey abûrî bo zor wlatî wek turkya، malîzya، endenusya û komelêk bankî nawdar krduwe، weku mamosta û serokî beşî fîqh û esul lekolêjî şerîe û yasa û dîrasatî îslamî le zankoy qeter û serokî encumenî emîndarêtî zankoy geşepêdanî mroyye le herêmî kurdstan û serokî rabîtey îslamî kurde، ledîmaneyekî govarî gulan-da çend prsyarêkman sebaret be barudoxî êstay abûrîî kurdstan û çonyetî derbazbûn le qeyranî darayî lêkrd û bemcore ra û boçûnî xoy le welamî prsyarekanda xsterû.
nazanm takey çawerwanî bexda bîn û yasa konekanî bexda le herêmî kurdstan cêbecê bkrên


* wek ekadîmî û rawêjkarêk le bwarî darayî، çon derwanîte kêşe darayyekey kurdstan û hokarekey boçî degerênîtewe؟
- benawî xuay bexşnde û mîhreban؛ min hez dekem rastewxo û zor be şefafane û be rûnî û bê mucamele basî em kêşeye bkem، taweku bîruboçûnekan û pêşnyarekanm yarîdeder bêt bo hkumetî kurdstan، bo çareserkrdnî em kêşe gewreyeî ke êsta kurdstan têy kewtuwe، ke pêmwaye eme yekêke le here kêşe trsnakekan، betaybetî ke kêşeke waykrduwe hkumet netwanêt îltzamatekanî serşanî xoy cêbecê bkat، ç le ruuy mûçewe bêt، ya le ruuy encamdanî projekanyewe bêt، betaybetî proje xzmetguzarîyekan ke rolî le bnyadnanî jêrxanî herêmeke heye، le qonaxêkda ke herêmî kurdstan rûberuuy bergrîkrdn buwetewe beramber tîrorîstanî da'ş، her boye bo rûberûbûnewey em tehedda gewreye û çareserkrdnî kêşeke lelayen hemuwanewe pêwîstî be xobexşînêkî zor heye. metrsîî kêşeke zyatr lewedaye ke eger le wlatanî dîke em kêşeye hebêt، hkumet bo çareserkrdnî qeyraneke، yaxud kemkrdnewey şwêneware nêgetîvekanî pena bo derkrdnî pare debat، wata drawî nîştmanî zyatr çap dekat û îltzamatekanî pêy cêbecê dekat، egerçî eme leser hîsabî helawsanî nrxekanîş bêt. grfteke lêreda qûltr debêtewe ke le kurdstan hkumetî herêm twanay eu deselate yasayî û destûrîyeî nîye، taweku rastewxo draw çap bkat، leber eme eger kêşe darayyekey herêmî kurdstan drêje bkêşêt şwênewarî zor xrapî debêt leser astî nawxoy kurdstan û nawbangî le astî nêwdewletîda. em kêşeye gerçî trsnake belam le waqî'da xudî nexoşîyeke nîye، belku şwênewar û belgeye bo nexoşîyeke، hokarî serekî nexoşîyeke çend ştêkî dîken، herweku ereb delêt: ('rz lmrz) wata nîşane û şwênewarî nexoşîyekeye ke nexoşîyeke zor lewe gewretre be denke hebêkî îsprîn çareserî nexoşîyeke bkeyn، belku be raşkawane deylêm debêt weku gel û hkumet bo hemû egerekan xoman amade bkeyn û amadeyîman têda bêt tenanet bo neştergerî qurs، herweku çon leber nexoşîyekî trsnak ke hereşe le rohî mrovêk dekat، dktorekan naçarn be brînewey beşêk lecestey endamî mroveke، emeş leber xatrî fryakewtnî tewauy cestey mrovekeye، wata katî ewe hatuwe be cddî rûberuuy eu teheddîyane bbînewe ke rûberuuy ême buwetewe û beşêkî serekîye le kêşeke. sereta le ruuy syasîyewe kurdstan rûberuuy teheddîyatêkî syasî le (nawxoy herêmeke- le êraq - lewlatanî dewruber û cîhan)îş buwetewe، emeş hawkate legel teheddayekî trî îdarî û yasayî û destûrî، çareserî em kêşaneş be şêweyekî hawterîb lepal çareserî qeyranî darayî debêt zor şefaf û aşkra kar bo çareserî eu kêşaney trîş bkrêt. herweku çon le dnyaî abûrîda bawe (syaset û abûrî dû ruuy yek drawn)، natwanrêt rûyek çak bkeyn û ruwekey tr be xrapî bmênêtewe، natwanîn abûrî çak bkeyn û bwarî syasî be kêşmekêş û alozî bhêlînewe، bepêçewaneşewe. herboye pêwîste le serman le katêkda ême kar dekeyn bo çakkrdnî abûrî، debêt karêkî zor zor bkeyn bo çareserkrdnî kêşey syasî le nawxoy kurdstan û legel êraq û wlatanî dewrupştman.

* wek psporêkî şareza le bwarî abûrî zor car leçendîn boneda bast le kêşey darayî kurdstan krduwe، eger hkumetî herêmî kurdstan lem doxeda pêwîstî be rawêjtan hebêt، ç rêgeçareyek pêşkeş deken؟
- xuay gewre û mîhreban bexawen dînekanî tr fermûyetî: (talwa alî klmة swa) ke le zmanî erebîda betaybetî le quranî pîrozda mebest lêy ewe nîye (wern) belku mebest lêy (berzbbnewe)ye، minîş be hemû berprsan û tewauy hzbe kurdstanîyekan delêm: leser berjewendî şexsî û leser mîkafîlî û le ser hzbayetîyekî tesk berzbbnewe berewe asmanî berjewendîî gel û nîştmanperwerî û mrovayetî û hestkrdn be berprsyarêtî. herboye dawa dekem ke hemuwan berzbbnewe boy، bzanîn çon çareserî em qeyrane bkeyn. pêwîste lenaw em çwarçêweyeş derneçîn. xalêkî dîkey grng eweye ke hokarî kêşeke pêwendî be eqlîyet û bîrkrdnewey zorbey syasîyekanewe heye ke bedaxewe le naw çwarçêwey hzbayetî û mîkafîlî û berjewendî taybetî tecawz naken، le katêkda kurdstan êsta herêmêkî gewreye û berew konfîdralîyet û serbexoyî hengaw denêt، herboye eger eqlîyetman le şorşewe negorêt bo dewlet، ême her bew halete demênînewe، ke her wa dezanîn ême çend çekdarêkman legeldaye û îdarey penca kesêk dekeyn، nazann debêt îdarey gel û îdarey cîhan bkeyn ke êsta cîhan weku gundêkî bçûk waye، zehmete btwanîn îdareke cyawaz bêt le îdarey dewruber û tenanet wlatanî dewruberîş، herboye ême sereta pêwîstman be gorînî eqlîyet û boçûnî xoman heye، weku xuday gewre û mîhreban defermwêt: (an allh layxîr ma bqum htî yxîrwa ma banfshm)، bemşêweye sê teheddî heye ke rûberuuy herêmî kurdstan buwetewe. yekemyan pêwendî be tehedday syasî le nawxoy herêm û êraq û dewruberman heye.

duwemyan pêwendî bew eqlîyetewe heye ke abûrî pê berêwedebrêt، tehedday sêyemîş gendelî darayî û îdarîî û syasîye، bepêy eu ezmûn û şarezayyeî ke legel wlatanî dîkeda heme، eger em gendelîye çareser nekrêt، zor zor qurse btwanîn çareserî qeyranî darayî kurdstan bkeyn. îbn xeldûn ke rojeawayyekan pêy delên: «bawkî zanstî komelnasî» delêt: «kesêk syaset û dewletêkî wergrt، wacbe leserî neçête naw bazrganîyewe، eger çuwe naw bazrganîyewe xoy defewtênêt û gendel debêt، bazrganîş gendel dekat.» herboye hezretî ebubekr (d. x) katêk yekem roj krdyane xelîfey muslmanan ke şew bû bo beyanî karubarî xoy rêkxst û wîstî bçêt bo bazar، hawelanî pêxember (d.x) hatne lay û wtyan: yan bazrganî، yan xelafet، eger to xelîfe bît û bazrganî bkeyt، eî kê deçêt bo lay hejaran؟ xelîfe pêy wtn: eî çon bjîm؟ wtyan: mûçet bo dadenêyn. heremeşe bîrdoz û bîrmendanî rojawa pêyanwaye serokî dewlet fermanbere lay mîllet û debêt lexzmetî mîlletda bêt. le wlatanî pêşkewtû serokî dewlet kar dekat bo gelekey xoy، herboye debêt zor tund bîn legel berprsan û wezîrekan، nabêt karî bazrganî û bîzns bken، emro le rojawa legel euey eu hemû yasa û rênmayî pêşkewtuwaney heyane، beweş razî nebûn basl1u 2u 3 yan dana، dwatr şefafyet û hewkeme û yasay berjewendîyekan û kemîî sermayeî nextîneyî. brwann eu hemû yasaye le rojawa derdeçêt taweku lew qeyrananey ke têykewtûn، derbçn. debêt êmeş be heman yasa û bgre zyatrîş hewlî derçûnman lenaw qeyrane darayyeke bdeyn û kar bkeyn bo euey êmeş pêşbkewîn. kesanî destpak û dempak û dawênpak û betwana dabnêyn û leheman katîşda çawdêrî û bedwadaçûn û lêprsîneweyan leser bêt. her pare û darayyek bê xawen bû، xelkî fêrî dzî dekat، herboye pêwîste kar bkeyn bo bnyadnanî damezrawey behêz û betwanay çawdêrî û bedwadaçûn û yasa û szay tundîş bo eu kesane dabnrêt ke yasakan pêşêl deken، eu yasa û lêprsînewane pêştr debêt leser gewrekan dabnrêt، nek bçûkekan û bêkesekan û weku qurbanîyan lê bkrêt. pêxember defermwêt: ewaney le pêşda behîlak çûn، bewe lenaw çûn katêk pyawêkî gewre ştêkî bkrdaye wazyan lê dehêna û eger kesêkî bêkes û feqîrîş tawanêkî bkrdaye، deçûn destyan debrî û azarî tundyan deda.

* kewate pêt waye lenaw herêmî kurstan pêwîste eqlîyet û bîrkrdnewe û îdare gorankarî beserda bêt. aya taçend eu heykeley hkumetî herêmî kurdstan heyetî kemukurtî têdaye û çî bkrêt bo euey wezaret û damudezgakan be damezraweyî bkrên؟
- le naw hkumetî herêmî kurdstan cge lewey fermanberêkî zor heye، hawkat bêkarîyekî rûpoşrawî zorîş heye ke zorbeyan îşukar naken، yan twanay berhemhênan û eday pêşkeşkrdnî xzmetguzarîyan keme، bemeş mangane nzîkey 800 mlyon dolar deçête gîrfanî zorbey eu kesaney ke kar naken ke detwanm blêm 50%î ewaney karî xoyan naken û le 50% key trîş brwa nakem rojane 8 katjmêr kar bken. le berawrdêkda le nêwan wlatî japon û mîsrda derkewt têkray berhemhênan le japon 9 katjmêrî berhemhênane nek 9 katjmêrî danîştn، lekatêkda têkray berhemhênan lemîsr tenya 20 deqîqeye، to brwane çon pêşkewt، tenya be 20 deqîqe pêkdêt، min hergîz legel eweda nîm lem qeyrane nan bbrdrêt، belam eger bmanewêt çaksazî bkeyn، debêt em helane çareser bkrêt ba karge bkeynewe û eu jmare zorey fermanberan karî têda bken. em çaksazî û gorankarîyane be yasa û rênmayî û wrde wrde cêbecê dekrêt.



* sebaret be sûdwergrtn le teknelojya û zanst pêtwanîye emeş astengêkî dîkey berdem bnyadnanewey herêmî kurdstane، betaybetî lawazî le eda û twanay berhemhênan؟
- teheddîî zanstî û zanyarî û sûdmendî le teknelojya eme xalêkî grnge. min lêreda basî ezmûnî (dubey)tan bo dekem، ke yekêkm lewaney beşdarîm krduwe tenanet yekemîn bankî îslamî û borse ke drust bû، rolm têda gêra û beşdarîm têda krd. hkumetî dubey ewendey grngî be elîktronyat û zanstî taze dedat، meger elmanya û japon û koryaî bakûr û emerîka btwann ewende hewlyan dabêt bo bedesthênanî zanyarî û teknelojya، berhemhênan û perepêdan û pêşkewtn bê teknelojya mehale.


* aya rûberûbûnewey teheddîyekan tenya çareye bo euey le qeyranî darayî derbazman bêt û pêwîste çî bkrêt taweku abûrîî herêmî kurdstan morkêkî pêşkewtuuy behêzî pêwe bêt؟
- belê pêwîste duay tehedîyekan dû planî grng dabnrêt، planî yekem bo 5 sal bêt û lêjneyekî zanstî û ekadîmî zor betwana û xawen deselat dabnîşêt bo rêkxstnî qonaxekanî her 5 saleke، wata sal le duay sal plan û bernamekan dyarî bkrêt، tenanet debêt le salî yekemda derencamman hebêt. dwatr planêkî stratîjî bo 50 sal dabnrêt، hkumetî japon katêk planî penca saley dana bo euey bgene emerîka tenanet lenaw plane drêjxayenekeda her 5 sal carêk debuwaye hengawêkî gewreyan bnaye û ştêkî gewreyan encam bdaye، ewe bû le mawey tenya 30 salda twanîyan planî 50 sale cêbecê bken، emeş serkewtnêkî gewre bû، gel û serkrdayetî û xwêndewar û şarezayanî kurd detwann em plane cêbecê bken، be mercêk barudox û jîngey pêwîstî bo ferahem bkrêt. pêwîste lenaw herdû planekeda (kurt û drêjxayen) amanc û mebestekanî rûn û aşkra bêt û xawenî roîayekî dyar bêt، eu lêjneyeî planekeş dadenêt، zanyarî tewauy pê bdrêt her le dahatî nawxo û mroyî û xercîyekan û data û zanyarîyekanî peywest be zanstî abûrî. êsta rojî zanyarîî gştî nemawe pêwîstman be wrdekarîye، herweha bedwadaçûn û lêprsîneweş leser her kemukurtî û cêbecê nekrdnî bername û karêk hebêt ke salane nekrabêt. bêguman emeş pêwîste leser hemû astî kurdstan bêt û be yasa dewlemend û palpşt bkrêt، çunke hîç planêk nîye bê yasa bêt. netewe yekgrtuwekan le salanî newedewe yasa başekanî abûrî krduwe be jêrxanî abûrî.


* basî eu hengaw û plan û yasayanetan krd، keçî herêmî kurdstan lenaw çwarçêwey êraqdaye û zor le yasa û bryarekan hesrîn û natwanrêt bgordrên، aya çon detwanîn xoman lew doxe rzgar bkeyn؟
- min nazanm takey çawerwanî bexda bîn û yasa konekanî bexda leherêmî kurdstan cêbecê bkrên، eu yasayane êsta kon bûn، îdî çon be kelkî ême dêt؟ yasayek ke le jêr sêberî be's û îştrakîyetda drustkrawe، çon be kelkî abûrîî bazar û abûrîî hawbeş û abûrîî sermayedarî، yan abûrîî îslamî dêt؟ tenanet debêt bîr lewe bkeynewe syasetî abûrîman çîye، budcey çone bo kertekanî pîşesazî û kştukal û geştyarî û pêtrol، debêt syasetêkî gştî hebêt. nabêt çawerwanî bexda bkeyn. ême pêwîstman be syasetêkî nextîneyî bo bankekanî kurdstan heye. ême le zor ştda serbexoyn، keçî le syasetî bank û draw û nextîne û bank paşkoy bexdayn، eme behîç şêweyek drust nîye. hîç abûrîyek bê bank wcûdî nîye، mumkîn nîye bankîş be bê qazanc nebêt، çon abûrî serkewtû debêt eger kompanyakanî dlnyaîî nebêt، nakrêt abûrî serkewtû bêt، bê euey komelêk kompanyaî nîştmanîî benawbang le sercem bwarekanda nebêt. syasetî darayî leherêmî kurdstan zor lawaze، tenya îdarey bank û next û bac û mesrufatî dewlet dekat، min nazanm boçî le kurdstan borseyekman nîye le katêkda em pêşnyareman le 2003 ewe krd، ba borseyek bo kompanyakanî nawxoyî û êraqî hebuwaye، borse weku sng waye be berdewam hewa wata sîwlet bo dehênêt، bê borse ezmûnî kompanya hawbeşekan serkewtû nabêt، min tênagem boçî eu hemû pêwendîye başeman legel wlatanî dewruber heye، keçî nawçeyekî azadman nîye bo alugorî bazrganî؟ dekra bo zekat snduqêkman bkrdayetewe û arasteman bkrdaye bo perepêdan û qerzî bê sû، ba hanî xelkî bdeyn damezrawey perwerdeyî û weqfî xwêndnyan hebêt. pêwîste hewl bdeyn le kurdstanda damezraweyekî bankî bo palpştî û yarmetîdanî proje bçûkekan dabmezrênîn، pêwîste parêzgakan û şarewanîyekan kar bo namerkezî û bedesthênanî dahat û xerckrdnewey bken، be hawşêwey şarewanîyekanî turkya ke ezmûnêkî serkewtû buwe. êsta le wlate pêşkewtuwekanda bac abûrî araste dekat. emerîka be bac twanî le şerî moz ke lenêwan emerîka û kîşwerî eurupa helgîrsa، serkewtû bêt، katêk emerîka çend qat bacî le ser mozî eurupa dana û berhemhênerî mozî emerîka twanî kêbrkêy berhemhênere eurupîyekan bkat. min katî xoy deselatî syasîm le herêm agadar krdewe bewey drust nîye palpştî berhemî cûtyaran nekeyn beramber berhemî byanî، çunke lekatî renîwhênaneweda têçûnî berhemî nawxo le beramber nrxekey zyatr bû، emeş leber zorîî berhemî byanî lenaw xoy herêmekeda. ewe bû berhemî nawxo kemî krd û bêkarîyekî gewre drust bû. min be parêzgarî hewlêrm wt le elmanya êstaş syasetî bac bew arasteye deçêt eger temuylî kargeyekî elmanya bkeyt، hkumetî eu wlate be nextî le10%î dexate hîsabekey eu kesewe. bac lew wlate bestrawetewe be syasetî darayî û abûrîyewe. zorm pê naxoş bû le qeredaxda mastawî êranî û turkîyan bo hênam. kwa mastawî qeredax û slêmanî û mastî hewlêr؟ grngîdan bekştukal behîç şêweyek cêgay bas û gftugoy abûrîyane nîye، her debêt kertî kştukal bbûjênînewe behawşanî bujanewey kertekanî dîke، herweku çon gewre wlatanî pîşesazî û teknelojya grngî be kertî kştukal û sercem kertekanî dîke deden، keçî ême feramoşman krduwe. bac eu amraze abûrîyeye ke detwanêt palpştîî berhemî xomalî bkat û bbête sîwleyekî nextîş bo berewpêşçûnî kertekan.

* êsta zor bas le kemkrdnewey xercîyekanî hkumet dekrêt، betaybetî duay nzmbûnewey nrxî cîhanîî pêtrol، eme ta çend rolî le başbûnî doxekeda heye؟
- kembûnewey xercî hkumet beşêkî serekîye lenaw prosey berhemhênan û başbûnî doxî darayî، belam debuwaye zûtr em kare encam bdraye، sebaret be pêtrolîş emro tenanet wlatanî kendawîş nayanewêt pêtrol yekem ya duwem ya sêyem serçawey dahat bêt، ewan be berdewam grngî be serçawekanî dîkey dahat deden، min tênagem eu hemû twana û jînge lebarey kştukal û pîşesazî û geştyarîye heye، boçî dahatî yekemman debêt newtî xaw bêt؟ tenanet lenaw cîhanî pêtrolda detwanîn grngî be pîşesazî pêtrol û pêkhatekanî bdeyn، çunke bermîlêk newt be 30-50 dolar defroşrêt، pêkhatekanî be 200 bo 400 dolar defroşrêt.