ڕۆژی سێشەممە، 26-11-2024، مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە شاری هەولێر بەردی بناغەی سەنتەری هۆشیاری و شیاندنەوەی ئالوودەبووانی ماددە هۆشبەرەكانی دانا، كە لە لایەن دەزگای خێرخوازیی بارزانی و ڕێكخراوی LDSی ئەمریكییەوە بنیات دەنرێت. هەرچەند یاساكانی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان و كارتێكەرە ئەقڵییەكان توندن، هاوكات بەڕێوەبەرایەتییەكانی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان نوێنەری هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكانیان تێدایە و دەسەڵاتی فراوانیان لە یاساكەدا پێ دراوە، بەڵام نەیانتوانیوە بە تەواوی ڕێگری لە بڵاوبوونەوەی خێرای ماددە هۆشبەرەكان بكەن. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گوڵان، زیاتر تاوتوێی ئەو پرسە هەستیارە دەكەن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

بەپێی ڕاپۆرتی نووسینگەی نەتەوە یەكگرتووەكان تایبەت بە ماددەی هۆشبەر (UNODC) لە ساڵی 2009 زیاتر لە 35 ملیۆن كەس لە جیهاندا وەك ئالوودەبووی ماددەی هۆشبەر تۆمار كراون، هەروەها 269 ملیۆن كەسیش لە ساڵی 2018 وەك ئالوودەبووی ماددەی هۆشبەر تۆمار كراون، هەر لە ڕاپۆرتەكەدا ئەوە خراوە تەڕوو كە مێردمنداڵان و گەنجان زۆرینەی بەكارهێنەران پێك دەهێنن، ئەو وڵاتانەش كە ڕێژەی بێكاری و شەڕیان لە ئاستێكی بەرزدایە، خێراتر ماددەی هۆشبەری تێیدا بڵاو دەبێتەوە.

پەرلەمانی عێراق، لە ساڵی 2017 یاسای ژمارە 43ی ژووری بازرگانیی ساڵی 1989ی هەموار كردەوە بە ناوی یاسای ژمارە 50ی ماددە هۆشبەرەكان و كارتێكەرە عەقڵییەكان، پەرلەمانی هەرێمی كوردستان خوێندنەوەی بۆ هەمان یاسا كرد و، بە هەندێك دەستكاریی كەمەوە لە ساڵی 2020 بە ناوی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 2020ی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان و كارتێكەرە عەقڵییەكان لە هەرێمی كوردستان پەسەندی كرد.

تەرزە حوسێن مامۆستای زانكۆیە و سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات: «ماددە هۆشبەرەكان بووەتە كێشەیەكی جیهانی و بەرلەوەی پەیوەست بێت بە یاسا و ڕوبەڕوبوونەوەی و لەناوبردنی، پەیوەستە بە كۆمەڵگەی مرۆڤایەتییەوە وەك نەخۆشییەك، كە مرۆڤی تووشبوو لە حاڵی ئاسایی خۆی دوور دەخاتەوە و خۆی لەبیردەكات و دەچێتە دونیایەكی بێ مانا و بێ بەرنامە و بێ ئاگاوە.

لە بەدواداچوون سەبارەت بە ماددە هۆشبەرەكان و ئاسایشی كۆمەڵایەتی، ماددە هۆشبەرەكان وەك هۆكارێكی دەرەكی لە چوارچێوەی بازرگانی لە بازاڕە ئازادەكان وەك مەترسییەك لەسەر ئاسایش ئەژمار دەكرێت، سەرەڕای گەورەیی ئامارەكان، بەڵام دەتوانین بڵێین، هێشتا كات ماوە بۆ ڕێگریكردن و سنووردانان بۆ زیاتر بڵاونەبوونەوەی ئەم ژەهرە كوشندەیە، هەر بۆیە ئەركی نیشتیمانی و ئەخلاقی و ئایینیی هەموو لایەكە، هەنگاوی پێویست وگونجاو بنێن، ئەم هەنگاوە تەنیا بە حكومەت ودامەزراوەكانی ناكرێت، پێویستە ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی و مامۆستایانی ئایینی، بەپلان و بەرنامەی زانستی و واقیعی كار بۆ هۆشیاركردنەوەی چیین وتوێژەكانی كۆمەڵگە بكەن و، لە ناو ماڵ و خێزان و مزگەوت قوتابخانە و زانكۆ و پەیمانگاكانەوە، بەگژ ئەم مەترسییەگەورەیەدا بچنەوە، تا ئایندەی نەوەكانمان و كۆمەڵگاكەمان بپارێزن.

كاریگەریی ئەو كارە خراپانەی كە لە ئەنجامی بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر دێتە ئاراوە، لە كاریگەرییە خراپەكانی جەنگ هیچی كەمتر نییە و پێویستە كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێم چۆن لە ڕابردوودا كاری لەسەركردووە لە داهاتوش بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر بكەنە كاری لەپێشنیەی حكوومەتەكەیان.

بەپێی ئەو ئامارە فەرمی و نافەرمییانەی كە لە بەردەستن و هەروەها بە بەراوردی داتاكانی چەند ساڵی كۆتایی، ماددە هۆشبەرەكان لە هەرێمی كوردستان لە دۆخێكی مەترسیداردایە و پێوستە حكومەت و لایەنی پەیوەندیدار زۆر بە وردی كار لەسەر بەرەنگاربوونەوەی جددی و سنوورداركردنی ئەم بابەتە بكات، چونكە بەردەوام هەڵكشانی داتاكان ئاماژەیەكی مەترسیدارە، هەروەها هەوڵێكی جددی بۆ كاركردن بە یاسای ژمارە (1)ی ساڵی (2020)ی تایبەت بە بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان و كارتێكەرە عەقڵییەكان لە هەرێمی كوردستان بكرێت و، ناوەندی چارەسەری ئالوودەبووان لە هەرێمی كوردستان بكرێتەوە. بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان تەنیا ئەركی لایەنێكی دیاریكراو وەك ئاسایش و بەڕێوەبەرایەتییەكانی تایبەت بە ئاسایش نییە، بەڵكو بەشێكی زۆر لە وەزارەتەكان و هەروەها دامەزراوە ئەهلییەكان پێویست دەكات كە بەرنامەیەكی تایبەت بە هۆشیاركردنەوە و ئاگاداركردنەوەی خەڵك دابڕێژن، ئەمە جیا لەوەی كە لە كۆمەڵگە و بەتایبەتی خێزاندا، هۆشیاریی پێوست بگەیەنرێت و هاوكات دەزگاكانی ڕاگەیاندن و میدیا بە ئەركی سەرشانی خۆیان سەبارەت بەم بابەتە هەڵسن، كۆی ئەم هەنگاوانە و لەگەڵیدا باشكردنی دۆخی گشتیی ئابووریی وڵات و دابینكردنی هەلی كار و كەمكردنی جیاوازیی چینایەتی و گەڕانەوەی هیوا بۆ كۆمەڵگە، دەشێت مەترسییەكانی ماددە هۆشبەرەكان كەمتر بكات، هەڵبەت ئەمە پێویستی بە هەنگاوی خێرا و دڵسۆزانە هەیە پێش ئەوەی كە دۆخەكە لەدەست دەربچێت.

پێویستە لە هەرێمی كوردستان هەنگاوی پێشوەختە بگیرێتەبەر بۆ ڕێگریكردن لە بڵاوبوونەوەی تا ئاستی دیاردە، ئەمەش بە چەند وەزارەتێك دەكرێت، لەوانە وەزارەتی كۆمەڵایەتی، پەروەردە و خوێندنی باڵا، ناوخۆ، تەندروستی، دەكرێت بە هەموان بەرنامەی داڕێژراوی زانیستییانە دابنێن بۆ نەهێشتنی یان ڕێگریكردن لە بڵاوبوونەوەی.

پێویستە لەسەر لایەنی بەرپرس ستراتیژی ڕووبەڕوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر دابنێت، تەواوی وەزارەتەكان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و ڕاگەیاندنەكان بەشداریی فراوانیان هەبێت تیایدا و، هەڵمەتی هۆشیاری لەسەر بابەتەكە چڕ بكرێتەوە، هاوكات بە زیادكردنی پشكنین لە بازگەكان و لەسەر سنوور ڕێكارەكانی دەستبەسەرداگرتن توندتر بكرێنەوە، ئەو كەسانەشی ئەركەكەیان پێ دەسپێردرێت كارمەندی ڕاهێنراو و شارەزابن، هاوكات سەنتەری تایبەت بكرێتەوە بۆ چارەسەركردنی ئالوودەبووان».

عیسا بۆتانی، نووسەر و شاعیر سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «خەڵكی كوردستان بەر لە دەیان ساڵ مەگەر تەنیا لە نێو فیلم و دراماكاندا گوێی لە وشەی ماددەی هوشبەر بووبێت، دەنا نە لەسەر ئاستی كەسی و نە بە شێوەی گشتییش هەرگیز خەیاڵی بۆ ڕۆژێك نەچووە كە هاوشێوەی وڵاتانی دیكە تاكەكانی گیرۆدەی ئەو زەهرە كوشندەیە ببن و، هەڕەشەی ئاڵوودەبوونی بگاتە نێو خێزانەكان و ڕۆژانە هەواڵ و دەنگۆی دەستگیركردنی باندەكانی بازرگانیكردن بەو ماددە هۆشبەرانە ببیسترێت.

یەكێك لە ئاسەوارەكانی كرانەوەی كۆمەڵگەی عێراق بوو بە ڕووی جیهاندا.. سەرەتای ئاشنابوونی خەڵكەكەی بە پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیا و سەتەلایت و بوونەوەی دەروازە سنوورییەكان بوو، بۆ چوون و هاتنی خەڵكانی ناوخۆیی و بیانی بۆ ناو عێراق بە كوردستانیشەوە. هاتنی دەستی كاری بیانی و ئاوارە و پەنابەران لە زۆربەی وڵاتانی جیهان و تێكەڵبوون و ئاوێتەبوونی كلتوور و فەرهەنگ و شێوەی ژیانیان بە جڤاكی ئێرە، دەشێ ئەم ڕووداوانە‌ وەكو خاڵی سەرەتای تووشبوونی شەقامی كوردستانی بە ماددەی هۆشبەر لەقەڵەم بدرێ.

كاتێك كە باس لەو ساڵانە و كاریگەرییەكانی دەكەین، مەبەست لێی ئەوە نییە میلی كاتژمێر بەرەو دواوە ببەین و بەرپەرچی گۆڕانكارییەكانی جیهان و ناوچەكە بدەینەوە و ڕێگەیان لی بگرین، ئەوەی شایانی هەڵوەستەكردنە لەو وەبیرهێنانەوەیە ئەوەیە كە شڵەژان و پشێوی و ناسەقامگیریی دارایی و هەژاری و ئەمنی دیاردەی ترسناك و دەرەنجامی خراپی لێ دەكەوێتەوە، كرانەوە بە ڕووی فەرهەنگی جیاوازی گەلانی جیهاندا بەبێ پلانداڕێژی و ئامادەكاری و خۆسازان، درز دەخاتە نێو كۆمەڵگە و شیرازەی ژیان و خێزان و جڤاكەكەمان تێك دەدات، بۆیە نابێت سازش لەسەر فەرهەنگ و كەلچەری نەتەوەكەمان بكەین، وەكو چۆن سەرۆك بارزانی لە دوا وتاریدا لە شاری دهۆك و لە پێنجەمین كۆڕبەندی ئاسایش و ئاشتیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (مێپس) ئاماژەی بەوە كرد كە بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر لە ناوچەكە لە هەموو شتێك مەترسیدارترە .

 دەكرێ پەند لەو ڕووداوانەی پێشوو وەربگرین، تا لەمەودوا بە هۆشیارییەكی پترەوە هەڵسوكەوت لەگەڵ ئەو دۆخەدا بكەین، كە تاكو ئێستا و دوایی درێژەی هەیە و بەردەوامە، بەر لەوەی بەدوای چارەسەرییەكاندا بگەڕێین وا باشترە میكانیزمی توند و پتەوتر بگیرێتە بەر بۆ ڕێگەگرتن لە دزەپێكردنی ماددەی هۆشبەر بۆ نێو خاكی هەرێم و بڵاوبوونەوەی. جێبەجێكردن و لەبەرچاوگرتنی ئەو هۆشدارییەی جەنابی سەرۆك بارزانی لە وتارەكەیدا ئاماژەی پێ كرد، كە زۆر بە جددی ڕێكاری پێویست لەبەرامبەر ئەو جیهەت و كەسانە بگیرێتە بەر كە نەك بازرگانی بەو ژەهرەوە دەكەن، بەڵكو كار گەیشتووەتە ئەو ئاستەی كەوا كارگەی بەرهەمهێنانیش لە نیشتمانەكەماندا بكەنەوە.

ئەگەر توێژینەوە لە ڕێژی بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر بكرێت، ئەوا ڕوون دەبێتەوە كە بەشی زۆرینەی لە توێژی گەنجانە، لەبەر ئەوەش جەخت دەكەنە سەر گەنجان ئامانجیان ئەوەیە گەنج بخەنە ژێر كاریگەرییەكانی ماددەی هۆشبەر، چونكە یەكێك لەو شەڕانەی كە دوژمن و نەیاران لەگەڵ میللەتەكەمانی دەكەن، ئەوەیە ئایندەی تاریك بكەن و خۆری ئومێد و پێشكەوتن لە نێو ناخی مرۆڤەكانیدا بكوژێننەوە.

دەكرێ چاودێریی زیادتر بخرێتە سەر قاوەخانە و كافێ و چایخانە و یانە و مەساجخانەكان و ئەو شوێنانەی‌ كە گەنجان ڕووی تێ دەكەن، گومان دەكرێ نەرگیلە و خواردنەوە كهولییەكان لە سەرەتادا وەكو تەڵەیەك بەكار بێهنرێت بۆ ئاڵوودەكردنی گەنجان، دەبێ ئەمەش زۆر بە گرینگی و بایەخەوە لەبەرچاو بگیرێ، هەمیشە ئافرەتیش وەكو چەك بەكار دەهێنرێن بۆ ڕاكێشانی گەنجان. هاوكات گەنجان لە بارودۆخێكی دارایی سەخت و بێكاریدان پارەیان لە كوێ وەچنگ دەكەوێ تا بیدەن بە ماددەی هۆشبەر، مەگەر لە ڕێگەی قومار و كاری نایاسایی و دزی و ساختەكارییەوە، چاوخستنە سەر ئەوە لەوانەیە یارمەتیدەر بێت بۆ ئاشكرابوونی ئەوانەی گەنجان دەخەنە نێو زەڵكاوی خراپەكاری».

دیمەن محەمەد توێژەری كۆمەڵایەتی ئاماژە بەوە دەكات كە: «ماددەی هۆشبەر بە گەورەترین مەترسی دادەنرێت كە هەڕەشە لە كۆمەڵگە دەكات، لە سەردەمی ئێستادا ئەو مەترسییە بە جۆرێك بەرزبووەتەوە بووەتە مەترسیی فیكری ئیرهابی توندڕەوی بەهۆی بەرزیی قەبارەی زیانی دەروونی و تەندروستی و كۆمەڵایەتی و ئەمنی، لە ئەنجامی خووگرتن بە مادەی هۆشبەر و بەكارهێنانی، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی زۆربەی شارەزایان و پسپۆڕانی ئەو بوارە پێشنیار و ڕاسپاردە بە حكومەت و دامودەزگا ڕەسمییەكان بدەن، بە گرنگیپێدان و دانانی ستراتیژییەتێكی گشتگیر بە بەرەنگاربوونەوە و ڕووبەرووبوونەوەی ماددەی هۆشبەر، ئەمەش لە ئەنجامی بەرزبوونەوەی خێرای قەبارەی بەكارهێنەران و ئاڵوودەبووان بە ماددەی هۆشبەر و بڵاوبوونەوەی وەك دیاردە. بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر ئاستەنگێكی مەترسیداری درست كردووە لە بەردەم دەوڵەتدا بەهۆی بوونی بە دیاردەیەكی چەند ڕەهەندی لە ڕووی ئابووری و تەندروستی و ئەمنی و ئەخلاقییەوە، گرنگیپێدانی پەیوەست نییە بە لایەنێك یان دەوڵەتێك بە تەنیا، بەڵكو هەموو كۆمەڵگە دەگرێتەوە و هەمووان لێی بەرپرسن». گوتیشی« كێشەی ماددەی هۆشبەر لە ئێستادا بە یەكێك لە كێشە هەرە گەورە و مەترسیدارەكان دادەنرێت، بە جۆرێك بووەتە تاوان و لە سنوور دەرچوو، لەبەر ئەوە پێویستە لەسەر هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكانی كۆمەڵگە و دەوڵەت كە دەست لە ناو دەست چەند میكانیزمێك بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر دابنێن، كە لە چەند خاڵێكدا خۆیان دەگرنەوە، لەوانە :

1- دانانی ستراتیژییەتێكی نیشتیمانی لەژێر ناونیشانی (ستراتیژیەتی بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر)، زۆربەی دامودەزگاكانی فەرمی و نافەرمیی دەوڵەت بەشداریی تێدا بكەن و بەشداریپێكردنی شارەزایان و ئەكادیمیستان لە بواری ستراتیژییەت و پلانی ستراتیژی و پێدانی بواری شوێن و كاتی فراوان بۆ تاوتوێكردنی ئەو ستراتیژییەتە پێش بڕیاردانی.

2- دابینكردنی وەرشەی هۆشیاری لە زانكۆ و پەیمانگە و قوتابخانەكان بە مەبەستی پێدانی هۆشداری بە مەترسییەكانی ماددەی هۆشبەر لەسەر تاك و كۆمەڵگە و، تایبەتمەندكردنی بەشێك لە گرنگیی سەرپەرشتیاری پەروەردەیی بە گرنگیدان بە بەدواداچوونی كێشەكانی ئاڵوودەبوون بە ماددەی هۆشبەر لە ناوەندەكانی خوێندن.

 3- دامەزراندنی سەنتەری توێژینەوەی تایبەت بە دیراساتی تیۆری و مەیدانی لە بواری بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر و كاركردن لەسەریان، لەسەر بنەمای زانستی.

4- دابینكردنی سەنتەرەكانی چارەسەری ئاڵوودەبووان و دابینكردنی پاڵپشتی دەروونی و چاودێریكردنیان بۆ ڕزگاركردنیان لە حاڵەتی ئالوودەبوون.

5- پێدانی ڕۆڵی بەرچاو بە دامودەزگا ئایینییەكان بۆ ڕێكخستنی هەڵمەتی هۆشیاركردنەوەی بەڕەنگاربوونەوەی مەترسییەكانی ماددەی هۆشبەر، لە ڕێگەی تایبەتكردنی بابەتی ئاڵوودەبوون لە وتارەكانی ڕۆژانی هەینیدا، لەبەرئەوەی مزگەوتەكان ڕۆڵێكی گەورەیان هەیە لەسەر كۆمەڵگە.

6- گرنگیدانی زیاتری حكومەت بە ناوچە و گەڕەكە میللییەكان و ڕێكخستنەوەی دانیشتووان بە شێوەیەكی هەرەمەكی و دانانی لیژنە و ئەنجومەنی گەڕەك، بۆ كاركردن لەسەر مەترسییەكانی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە ماددە هۆشبەرەكان.

7- ئەنجامدانی پشكنینی پزیشكیی بەردەوام بۆ پشكنینی بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەر، بە مەبەستی ناچاركردنیان بە وەرگرتنی چارەسەر.

8- هاندانی قوتابیانی خوێندنی باڵا بە ئەنجامدانی توێژینەوە لەسەر ماددەی هۆشبەر و چارەسەری كێشەكە لە چوارچێوەی پڕۆژەی توێژینەوە زانستییەكاندا».