دوای 20 مانگ ڕاوەستانی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان، دەنگۆی ئەوە هەیە لە سەرەتای ساڵی داهاتوو (2025) دەست بە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم بكرێتەوە. هاوكات وا پێدەچێت لەم خولەی پەرلەمانی عێراقدا فریای دەركردنی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی نەكەون، لەبەر ئەوەی بە هۆی نەبوونی سەرۆكی پەرلەمان بۆ ماوەیەكی درێژ، زۆر لە یاساكان لەناو ڕەفی پەرلەمان مانەوە. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم دۆسێیانە كە ژمارەیەك پرسی گرنگی لەخۆ گرتووە، بەتایبەتی هەمواركردنەوەی بڕگەیەكی ماددەی 12ی یاسای بوودجە كە تایبەتە بە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێم و دواتر خەمڵاندنی تێچووی بەرهەمهێنانی نەوتی كێڵگەكانی هەرێمی كوردستان لەلایەن كۆمپانیایەكی پسپۆڕی بێلایەنەوە. هەموو ئەم بابەتانە تەوەرەی دیدارێكی گۆڤاری گوڵان بوون لەگەڵ دكتۆر گۆڤەند شیروانی ئەكادیمی و شارەزای بواری نەوت. لێرەدا.

 

* نزیكەی 20 مانگە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان ڕاگیراوە و، ئێستا باس لەوە دەكرێت، لە سەرەتای ساڵی داهاتوو (2025)دەست بە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی دەكرێت. ئایا لەم ماوەیەدا چەند زیانی دارایی بەر كۆی داهاتی عێراق كەوتووە؟ بۆچی ئەو زیانە گەورەیە لە خۆیان دەدەن، تەنیا لە پێناوی ئەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان هەناردەی دەرەوە نەكرێتەوە؟

- پێشنیارەكەی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق كە لە دوای سەردانەكەی محەمەد شیاع سوودانی بۆ هەرێمی كوردستان هات، دوو بەشی گرنگ لەخۆ دەگرێت. یەكەم ڕاستكردنەوەی بڕگەیەك لەو ماددەیەی بوودجەی گشتیی عێراقی فیدڕاڵ كە ڕێگر بوو لە بەردەم دەرهێنان و گواستنەوە و هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان، چونكە بڕگەكە پەیوەندیدار بوو بە تێچووی دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت، ئەو بڕە تێچوونەی كە دانرابوو، تا ڕاددەیەك لە نیوەی ئەو نرخەی تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی كوردستان كەمتر بوو، كە لەلایەن وەزارەتی سامانە سرووشتییەكانی هەرێمی كوردستانەوە دیاری كرابوو. هەر خۆی لەخۆیدا شێوازی وەبەرهێنان و دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت لە هەرێمی كوردستان زۆر جیاوازترە لە گرێبەست و شێوازی كاركردنی گەورە كۆمپانیاكانی دیكە كە لە كێڵگە جۆراوجۆرەكانی عێراقدا كار دەكەن. لەم ڕوانگەیەوە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بڕی 16 دۆلاری بە شێوازی كاتی و وەكو سولفە بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت لە كێڵگەكانی هەرێمی كوردستان بۆ كۆمپانیا بەرهەمهێنەكانی نەوت دیاری كردووە، تا ئەو كاتەی وەزارەتی نەوتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕاوێژكاریی بە گەورە كۆمپانیایەكی پسپۆڕی بێلایەنی بیانی دەكەن، لەسەر بڕی تێچووی ڕاستەقینە و دادپەروەرانەی بەرمیلێك نەوت لە هەر كێڵگەیەكدا بە جیا. بەو واتایەی ئەگەر ئێمە 10 كێڵگەی نەوتمان هەبێت بۆ هەر كێڵگەیەك خەمڵاندنێكی جیاوازی دەرهێنان و گواستنەوەو هەناردەكردنی نەوتەكەی بۆ دەكرێت. واتا تا ئەو كاتەی كۆمپانیا پسپۆڕییە بیانییەكە تێچووەكەی دیاری دەكات، ئەو كات جیاوازییەكە لە 16 دۆلارەكەوە دەدرێتەوە. ئەگەر بۆ نموونە 20 دۆلاری تەرخان كرد، ئەوا دەبێت بۆ هەر بەرمیلێك حكومەتی عێراق چوار دۆلار بە كۆمپانیاكان بداتەوە. خۆ ئەگەر باسی زیانەكانی ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بكەین، كە 19 مانگە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان ڕاوەستاوە و بۆ هەر مانگێك ئەگەر كەمترین بڕی نەوت ڕۆژانە بە 400 هەزار بەرمیل نەوت لەسەر 70 دۆلار حیساب بكەین، ئەوا زیاتر لە 20 ملیار دۆلار زیان بەر داهات و ئابووریی عێراق و هەرێمی كوردستان كەوتووە، لەكاتێكدا ئەگەر جیاوازیی ئاستی تێچوونمان بەو ئاستە دیاری بكەین، كە هەرێمی كوردستان دایناوە، ساڵانە تەنیا یەك ملیار دۆلار ناكات. بۆیە هەندێك لایەنی سیاسی و گرووپی چەكدار لەژێر فشاری ئەجندای دەرەكی ئەم كارەیان كردووە، بێ ئەوەی گوێیان لەوە بێت حكومەتی عێراق و گەلەكەی زیانێكی 20 ملیار دۆلاری دەكەن. ئەو پەرلەمانتار و كەس و گرووپە چەكدارانە، تەنیا بە ئامانجی زیانگەیاندن و ڕاگرتنی نەوتی هەرێمی كوردستان ئەم كارە هەڵەیەیان كردووە و ئامادە بوون ئەو زیانە گەورەیە بكەن، تەنیا لەپێناو ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان.

بۆیە پێویستە سەركردە گەورەكانی ناو هاوپەیمانێتیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت، دوور لە مزاجی سیاسی و ئەجندای دەرەكی و ناوخۆیی، بیروبۆچوونیان بەو ئاراستەیە بچێت، كە هەنگاوی خێرا بۆ دووبارە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان بنێن. ئەم پێشنیازەی محەمەد شیاع سوودانی و ئەنجومەنی وەزیرانەكەی بۆ هەناردەركردنی نەوتی هەرێمی كوردستان هەلێكی زێڕینە بۆ هەمووان، بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی كاتی دەست بە هەناردەكردنەوەی نەوت بە تێچوونی 16 دۆلار بكرێت، تا ئەو كاتەی كۆمپانیا پسپۆڕەكە تێچووی ڕاستەقینەی هەر كێڵگەیەكی نەوتی هەرێمی كوردستان دیاری دەكات.  

* لە ئێستادا باس لەوە دەكرێت كە هەرسێ لایەن (حكومەتی فیدڕاڵی، حكومەتی هەرێم، كۆمپانیاكانی نەوت)، بۆ دووبارە هەناردەكردنەوەی نەوت، بەو شێوەیە ڕێككەوتوون كە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێم بەرز بكرێتەوە بۆ «16 دۆلار»، ئەم پرسە لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقەوە بڕیاری لەسەر دراوە و ڕەوانەی پەرلەمان دەكرێت. ئایا ژینگەی سیاسیی ئێستای پەرلەمانی عێراق ڕێگە دەدات ئەم بڕیارەی حكومەتەكەی سوودانی وەك خۆی تێپەڕێنرێت؟

- پێش ئەوەی وەڵامی ئەو پرسیارە بدەمەوە، دەبێت باسێكی كێڵگەكانی هەرێمی كوردستان بكەین، كە جیاوازە لە كێڵگەكانی خواروو و ناوەڕاستی عێراق، چونكە لە هەرێمی كوردستان ژێرخانی پیشەسازیی و كێڵگەكانی نەوت نەبووە، سەرجەم وەبەرهێنان و كاركردن لەو كێڵگانە لەلایەن كۆمپانیاكانەوە لە خاڵی «سفر»ـەوە دەستی پێكراوە. كاتێك كۆمپانیا بیانییەكان بانگهێشت كران، هەر خۆیان بە سەدان ملیۆن دۆلاریان وەبەرهێنان لە كەرتی پشكنین و گەڕان و دەرهێنان و بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت كردووە. لە قۆناغەكانی پشكنین و گەڕان و ڕووپێوی جیۆلۆجی و هەڵكەندنی بیرەكان و هێنانی سەدان ئامێری پێشكەوتوو و كادیر و پسپۆڕی بیانی داهاتێكی زۆر خەرج كراون. بە ڕاددەیەك لە نزیكەی 50 بلۆك كە وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان گرێبەستی هەبووە، ڕەنگە تەنیا 10 بلۆك لە قۆناغی وەبەرهێنان بێت، ئەمانەش ئاستی بەرهەمهێنانیان وەكو یەك نییە و كەم و زۆرە، بۆیە لەم شێوازەی گرێبەستدا تێچوونی وەبەرهێنان داخڵی تێچووی زیادەی كاركردن و بەكارخستن و گواستنەوەی نەوت دەبێت. ئەم حاڵەتە لە كێڵگەكانی نەوت لە ناوەڕاست و خوارووی عێراق نەبووە و حكومەتی عێراق كێڵگەكانی بە ملیارەها دۆلاری وەبەرهێنان تێدا كردووە و ژێرخانێكی ئامادەی بووە، هەر لەبەر ئەمەشە شێوازی گرێبەستەكانی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكومەتی عێراقدا جیاوازە. لەگەڵ ئەمەشدا لە هەندێك كێڵگەی عێراقیش تێچووی بەرهەم دەگاتە 25 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك و ئەم تێچووەش نزیكە لەو تێچوونەی كە هەرێم خەمڵاندوویەتی بۆ كێڵگەكانی كوردستان، بەڵام ئەوەی عێراق بە تێكڕا سەرجەم كێڵگەكان حیساب كراون، بۆیە ئەم تێچوونە بە تێكڕا كەم بووەتەوە. دەرئەنجام بە ناوبژیوانی و پسپۆڕیی ئەو كۆمپانیا بیانییەی كە دوای دوو مانگ لە هەمواركردنەوەی بڕگەی ماددە یاساییەكەی بوودجە دەبێت خەمڵاندن بۆ تێچوونی بەرمیلێك نەوت بكات و، هەر دوو وەزارەتی نەوتی عێراقی فیدڕاڵ و وەزارەتی سامانە سرووشتییەكانی هەرێمی كوردستان ڕێكەوتن بكەن، دواتر بەڕاپۆرتێك بۆ ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بەرز دەكرێتەوە و كاتێك پەسەند كرا، ئەو بڕە پارەیەی تێچووە دادپەروەرانەكە بۆ كۆمپانیاكانی هەرێمی كوردستان خەرج دەكرێت و تێچووی 60 ڕۆژەكەش كە بە سولفە 16 دۆلار دراوە، یەكلا دەكرێتەوە و، ئەگەر زیاتر بوو، ئەوا وەزارەتی نەوتی عێراق پابەندە بە دانەوەی جیاوازییەكە.

هەرچی ئەو پرسەی پەیوەندی بە پەرلەمان و ژینگەی سیاسیی وڵاتەوە هەیە، ئەگەر هاتوو بۆ نموونە كۆمپانیا پسپۆڕییەكە بڕی 12 دۆلاری بۆ بەرهەمهێنان و 7 دۆلاری بۆ گواستنەوە تەرخان كرد، ئیتر بیانوویەكی وا نامێنێت. بۆ نموونە وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان بڕی 24 دۆلاری بۆ بەرهەمهێنان و 8 دۆلاری بۆ گواستنەوەی تەرخان كردووە و تەنیا لە بەرهەمهێنان ژمارەكان دوورن لە یەكترەوە، بۆیە من پێم وایە دەنگە نیشتمانپەروەرەكان و عەقڵانییەكان دەبێت زاڵ بن لەسەر ئەو پەرلەمانتار و كەسانەی بە مزاجی سیاسی و بەرژەوەندیی دەرەكی و نێوخۆیی بیر دەكەنەوە و ڕێگر بوون لە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان، بەتایبەتی دوای ئەوەی نزیكەی 20 ملیار دۆلار زیانیان بە گەنجینەی عێراق و گەلی عێراق گەیاند، لە كاتێكدا بوودجەی گشتیی عێراق نزیكەی 49 ملیار دینار كورتهێنانی هەیە و ئەگەر ڕاگرتنی ئەو بڕە داهاتەی نەوتی هەرێم نەبووایە، دەكرا بەو داهاتە (یەك لەسەر سێ)ی كورتهێنانی بوودجەكە پڕ بكرایەتەوە.   

* بەپێی ئەو ڕێككەوتنەی لەگەڵ هاوپەیمانیی ئیدارەی دەوڵەت بۆ پێكهێنانی كابینەكەی محەمەد شیاع سوودانی كراوە. دەبوو «یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی» لەم خولەی پەرلەماندا تێپەڕێنرێت، بەڵام ئەوا بەرەو هەڵبژاردنێكی دیكە دەچین و یاساكە نەگەیشتووەتە پەرلەمان. ئایا ئاستەنگە سەرەكییەكانی نەوت و گازی فیدڕاڵی خودی یاساكەیە، یان لە ئەنجومەنی نەوت و گازی فیدڕاڵیدایە؟ ئایا گەیشتووینەتە بنبەست، یان ئومێدك هەیە بۆ ئەوەی دەرگایەكی لێ بكرێتەوە؟

- كێشەی پەرلەمانی عێراق بەرانبەر هەرێمی كوردستان و گەلی كورد ئاڵۆزە، هەر خۆی لە خۆیدا ئەو پەرلەمانە ساڵێكە بێ سەرۆك بووە، بە دەیان یاسای گرنگ هەبوون گفتوگۆیان لەسەر نەكراوە و ئامادە نەكراون بۆ پەسەندكردن، لە هەمووشی گرنگتر یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی بوو، كە من وای بۆ دەچم، هەر خۆشیان مەبەستیان وابوو ئەم یاسایە دەرنەچێت. بۆیە ئەگەر حزبە سیاسییەكانی عێراق لە ڕێگەی سەركردە بەناوبانگەكانی عێراقەوە لەسەر بابەتەكان ڕێك نەكەون و فشار نەخەنە سەر پەرلەمانتارەكانیان، ئەوا لەناو پەرلەمان لەناو گێژاوی زۆرینەی عەرەبی سوننە و شیعە و شەڕ و ئاشوب و ئەجندای دەرەكی، نەك یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی، بەڵكو هیچ یاسایەكی دیكەش بە تەندروست لەدایك نابێت. ئەم یاسایەی نەوت و گازی فیدڕاڵی دەبێت بە هاوبەشی لەگەڵ هەرێم دەربچێت و ماف و ئەركەكانی هەمووانی تێدا جێگیر بكرێت. هەر خۆی لەخۆیدا لە دەستووردا لە چەندین ماددە ئاماژە بە مەركەز و پارێزگا و هەرێمەكان كراوە. بەڵام لێرەدا زۆر لایەن پێیان خۆشە یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵ دەرنەچێت، تاوەكو هەر بە شێوەیەكی مەركەزی و بە قۆرخكاریی نەوت و گاز ئیدارە بكرێت. ئەمە لە كاتێكدا دەستوور لە ماددەی 112 زۆر بە ڕوونی ڕێگای داوە بە شەراكەتی نێوان حكومەتی فیدڕاڵی و پارێزگا و هەرێمەكان (یەك هەرێمی كوردستان هەیە) دۆسێی نەوت و گاز بەڕێوەببرێت.

*  لە سەرەتای ساڵی 2023 و دوای ئەوەی بوودجەی عێراق بۆ ساڵەكانی (20213 و 2024 و 2025) پەسەند كرا و، بەپێی یاسای بوودجە بڕیار بوو هەرێمی كوردستان ڕۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت بە ڕێگەی سۆمۆ هەناردە بكات، بەڵام كێشەی دیاریكردنی «تێچوویی بەرهەمهێنانی نەوت» كە بە شێوەی تێكڕا لە پەرلەمانی عێراق خەمڵێنرابوو، لەگەڵ شێوازی كۆنتراكتەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ كۆمپانیاكانی نەوت یەكی نەدەگرتەوە. وەك شارەزایەكی كەرتی وزە ئایا پێتانوایە، ئەم پێداگرییەی پەرلەمانی عێراق لەسەر حیساب نەكردن بۆ كۆنتراكتەكانی نەوتی هەرێم، فاكتەری سیاسی لە پشتەوە بوو، یان یاسایی؟

- گرێبەستەكانی هەرێم گرێبەستی شەراكەتە لە بەرهەمهێنان، واتا بەشێك لە بەرهەمەكەی دەبێتە پشكی كۆمپانیاكە لە بەرانبەر خەرجی و تێچوونەكانی ئەو كارە تەكنیكی و هونەرییەی دەیكەن. هەرچی گرێبەستەكانی عێراقە زۆربەیان گرێبەستی خزمەتگوزارین و ئەو بڕە پارەیەی بۆ كۆمپانیاكانی نەوت لە عێراق خەرج دەكرا، بۆ كاری بەڕێوەبردن و تەكنیكی و گەڕان و پشكنین و دەرهێنان، زۆر كەمتر بوو، چونكە كێڵگەكان دامەزرا بوون، ئەو كۆمپانییانە تەنیا كاریان ئەوە بوو بەرهەمەكە زیاد بكەن، ئەمە هۆكاری جیاوازییەكەی گرێبەستەكان و تێچوونەكانە، هەرچەندە ئەوانیش گرێبەستەكانیان گۆڕیوە و كردوویانەتە شەراكەت كە لە قازانج لە 15% بۆ 30% سەردەكەوێت، ئەمەش دەگاتە قۆناغێك لە گرێبەستەكانی هەرێم زیاتر، یان كەمێك كەمتر بێت، بەمەش لە دواگرێبەستەكانی عێراق قازانجێكی زۆر نزیك لەوەی هەرێم دەدەنە كۆمپانیاكان، خۆ ئەگەر گرێبەستەكانی هەرێمیش بكرێتە شێوازی نوێی گرێبەستەكانی عێراق، ڕەنگە كۆمپانیاكانیش ئەمە ڕەت نەكەنەوە، چونكە بەو شێوە زۆرە قازانجەكانیان كەم ناكات و، بگرە لەبەر ئەوەی لەكاتی بەرهەمهێنانی زیاتر قازانجی زیاتر بەدەست دەهێنن. وەكو ئاماژەم پێدا مزاجی سیاسی و بەرژەوەندیی ئیقلیمی و ئەجندای دەرەكی و زۆربەی جار دژایەتیی شۆڤێنیی دژ بە قەوارەی هەرێمی كوردستان وای كردووە، بە عەقڵانی لە بەغدا بیر نەكرێتەوە و ئەو دەنگانەی شۆڤێنی و سەر بە ئەجندای دەرەكین، باڵادەستترن لە كەسە نیشتمانپەروەرەكان، ئەگینا گرێبەستەكانی هەرێمی كوردستانیش وەكو گرێبەستەكانی عێراق گرێبەستی یاسایین، بۆیە ئاستەنگەكە زیاتر سیاسی و دژایەتیكردنی هەرێمی كوردستانە، وەكو ئاماژەم پێدا، زیانی 20 ملیار دۆلار لە گەنجینەی دەوڵەت كە بە هۆی ڕاگرتنی نەوتی هەرێمی كوردستانەوە بەری كەوتووە، ئەو دەنگە ناڕەزایەتی و پیلانگێڕییانە لێی بەرپرسن كە بە شێوەیەكی ناعەقڵانی و نائابوورییانە هەڵسوكەتیان كردووە. ئەوەتا بە هۆی جووڵاندنی ئەو دۆسێیە لە دادگای ناوبژیوانانی پاریس بووە هۆی ڕاگرتنی بۆریی نەوتی كەركووك -هەرێمی كوردستان – جەیهان، لە كاتێكدا گواستنەوەی نەوت لە كەنداو و دەریای عەرەب و دەریای سوور، بە هۆی هەڕەشەكانی حووسییەكان تێچوونی تەئمیناتی زۆر كەوتووە لەسەر عێراق و نرخی نەوتەكەشی بەرانبەر نرخی جیهانی نەوت كەم بووەتەوە. خۆ ئەگەر شەڕ و ئاڵۆزییەكان ڕوو لە عێراق بكەن و میلیشیا چەكدارەكانی ئەم وڵاتە لە شەڕی ئیسرائیل تێوەبگلێنن، ئەوا بارودۆخی ئابووری و كێڵگە نەوتییەكانی عێراق و بەتایبەتی بەسرا لەسەر كەنداو زۆر خراپتر دەبێت، ئەمە لە كاتێكدا بۆریی نەوتی كەركووك- هەرێمی كوردستان – جەیهان لە توانایدایە ڕۆژانە یەك ملیۆن بەرمیل نەوت بگوازێتەوە، چونكە توانای هەناردەكردنی نەوتی بەسرا گەیشتووەتە دوا توانای خۆی و ئەگەر ڕێكخراوی ئۆپێك پشكی عێراقیش زیاد بكات، ئەوا دەزگا و كۆمپانیا بەرهەمهێنەكانی نەوت لەم وڵاتەدا توانای زیادكردنی بەرهەمیان نییە، لەم ڕوانگەیەوە گەڕانەوەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ هەرێم و عێراق و گەلانی عێراق سوودێكی یەكجار زۆری هەیە، بەڵام ئەمەش كاتی دەوێت، بەو پێیەی دەبێت زنجیرەیەك گفتوگۆ ئەنجام بدرێت، چونكە حكومەتی عێراق پابەندی ناردنی ئەو بەشە نەوت و بەنزین و گازوایل و سووتەمەنییانە نییە بۆ هەرێمی كوردستان كە بۆ هاووڵاتیانی پارێزگاكانی عێراق بە نرخێكی پاڵپشتیكراو دابینی دەكات.