نیزامەدین تاش یەكێكە لە سیاسەتمەدارانی كوردی باكووری كوردستان و، ناسناوی لە خەباتی چەكداریدا «بۆتان» بووە و، ساڵانێكی دوور و درێژ بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی گەلی كورد لە باكوور خەباتی چەكداری كردووە، بەڵام ماوەی چەند ساڵێكە گەیشتووەتە ئەو قەناعەتەی كە كێشەی كورد لە باكوور بە خەباتی چەكداری و ئۆپەراسیۆنی سەربازیی سوپای توركیا چارەسەر نابێت، بۆیە دەستی داوەتە خەباتی مەدەنی و هەوڵەكانی بۆ ئەوەن كێشەی كورد لە باكوور بە شێوەی ئاشتییانە چارەسەر بكرێت، لە گفتوگۆی ئەم جارەی «بازنەی گفتوگۆ»دا (هەمواركردنەوەی دەستوور و دەستپێكردنەوەی چارەسەری ئاشتییانەی كێشەی كورد لە توركیا)، لەسەر بنەمای ئەزموونێكی دەوڵەمەند و هزرێكی قووڵەوە دەستنیشانی كێشە سەرەكییەكانی دەوڵەتی توركیای كرد بەرانبەر بە دۆزی كورد لە باكوور و بەمجۆرە دید و تێڕوانین و پێشنیارەكانی خۆی خستەڕوو.

 

سەرەتا سوپاسی بازنەی گفتوگۆی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم كە ئەم گفتوگۆ گرنگەی لەسەر ئەم مژارە هەستیارە ڕێك خستووە.

لە سەرەتاوە دەبێت ئاماژە بەوە بكەم، ئەو پرۆسەی ئاشتییە بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد لە باكوور كە ئێستا لەناو توركیا باسی لێوە دەكرێت، من وەك پرۆسەی ئاشتیی ڕاستەقینە نایبینم، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دەوڵەتی توركیا بە فەرمی هیچ ئاماژەیەكی بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد لە باكوور پیشان نەداوە.

خاڵی گرنگ بۆ ئەوەی هەموو لایەك جەختی لەسەر بكەینەوە، ئەوەیە كە چارەسەركردنی كێشەی كورد لە باكوور، پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە هەر چوار پارچەی كوردستانەوە هەیە و، چارەسەركردنی ئەم پرسەش پەیوەندی بە هەمواركردنەوەی دەستووری توركیاوە هەیە، بۆیە من هەوڵ دەدەم قسەكانی خۆم لەسەر گرینگی هەمواركردنەوەی دەستووری توركیا چڕ بكەمەوە.

• گرینگی هەمواركردنەوەی دەستوور

بەپێی ئەو ماددانەی لەناو دەستوورەكەدا هاتوون، ڕەجەب تەیب ئەردۆغان وەك سەرۆك كۆماری توركیا ئەو دەسەڵاتەی هەیە كە دەستوورەكە هەموار بكاتەوە، ئەمەش لەو ڕوانگەیەوە كە بارودۆخی ئێستای توركیا لە بەردەم گۆڕانكارییەكی گەورەدایە و وڵات پێویستی بە هەمواركردنەوەی دەستوورەكەی هەیە، لە هەمان كاتدا چارەنووسی سیاسیی ئەردۆغانیش كە بیەوێت جارێكی دیكە ببێتەوە بە سەرۆك كۆمار و پێویستی بەوەیە ڕێژەی «50+1%»ی دەنگەكان بەدەست بهێنێتەوە، دیار نییە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی توركیا ئەو ڕاستییەیان دەرخست كە مەحاڵە جارێكی دیكە و لەناو ئەم هاوكێشە سیاسییەی ئێستای توركیا، ئەردۆغان بگاتەوە بەو ڕێژەی دەنگانە كە پێی دەبێتەوە بە سەرۆك كۆمار.

ئێستا ڕێژەی هاوپەیمانیی «ئیتفاق جمهور» گەیشتووەتە نزیكەی 40%ی كۆی دەنگەكان، ئەمەش ئاستەنگێكی گەورەیە بۆ ئەوەی «ئاك پارتی و هاوپەیمانەكانی» بگەنەوە بە ڕێژەی «50+1%»، بۆیە ئەم قۆناغە ئەردۆغان ناچار دەكات كە پەنا بۆ دەنگی كورد ببات، كە لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكان دەنگیان بە ئەردۆغان نەدا و دەنگیان بە هاوپەیمانی « ئیتفاق جمهور» دا، بۆیە ئەردۆغان دەیەوێت بە هەر نرخێك بێت دەنگی كورد بگێڕێتەوە بۆ لای خۆی.

بۆ سەرخستنی ئەم پرۆسەیە توركیا هیچ نییەتێكی نییە بۆ ئەوەی دانوستاندن لە نێوان «ئاك پارتی و پەكەكە» دەست پێ بكاتەوە، بەڵكو وەك پێشتریش لە پرۆسەی ئاشتی پیادە كراوە، پەكەكە لەناو دانوستاندنەكانی بوونی نابێت، تەنیا ئامانجی توركیا ئەوەیە پەكەكە چەك دابنێت و خۆی هەڵبوەشێنێتەوە، ئەوجا توركیا خواستی ئەوەیە بە دەستی ئۆجەلان ئەم ئامانجە بپێكێت و هەم پەكەكە چەك دابنێت و هەمیش بە بڕیاری ئۆجەلان خۆی هەڵبوەشێنێتەوە.

• میكانیزمی هەمواركردنەوەی دەستوور لە توركیا

ئەردۆغان بۆ ئەوەی هەردوو ئامانجەكەی «هەڵوەشانەوەی پەكەكە، مسۆگەركردنی 50+1% بۆ مانەوەی لە سەرۆك كۆماری» بپێكێت، پێویستی بەوەیە دەستوورەكە هەموار بكاتەوە.

میكانیزمی هەمواركردنەوەی دەستوور لەناو پەرلەمانی توركیا بە دوو شێوەیە:

1- ئەگەر 360 پەرلەمانتار دەنگ بە هەمواركردنەوەی دەستوورەكە بدەن، لە كۆی 600 ئەندام پەرلەمان، ئەوا هەمواركردنەكە تێدەپەڕێت، بەڵام دواتر دەبێت دەستوورەكە بخرێتە ڕیفراندۆمەوە و گەلی توركیا پەسەندی بكات. ئەردۆغان بۆ هەمواركردنەوەیەی لەم شێوەیە دەتوانێت بە كورسییەكانی «ئاك پارتی، مەهەپە، ئەحمەد داود ئۆغلۆ و عەلی باباجان»، 360 دەنگ مسۆگەر بكات و، دەستوورەكە بنێرێت بۆ ڕیفراندۆم بۆ ئەوەی گەلی توركیا پەسەندی بكات، بەڵام ئەمە لای ئەردۆغان پەسەند نییە.

2- میكانیزمی دووەم بۆ هەمواركردنی دەستوور كە تەنیا لەناو پەرلەمان هەموار دەكرێتەوە و پێویستی بەوە نابێت بخرێتە ڕیفراندۆمەوە، پێویستی بەوەیە لەناو پەرلەمان 400 پەرلەمانتار دەنگی پێ بدەن، كە ئەمەش واتە دوو لەسەر سێی دەنگی 600 پەرلەمانتار، بۆ بەدەستهێنانی ئەم ڕێژەیە ئەردۆغان پێویستی بە دەنگەكانی «دەم پارتی»یە كە كە 57 كورسییان هەیە، ئەگەر ئەم 57 كورسییەی دەم پارتی بچنە پاڵ ئەو 360 كورسییەی كە ئەردۆغان دەتوانێت بۆ هەمواركردنەوەی دەستوورەكە مسۆگەری بكات، ئەوا ڕێژەی دەنگدان بە هەمواركردنەوەكە دەچێتە سەرووی 400 كورسی و هەمواركردنەوەكە پێویستی بەوە نابێت، بینێرن بۆ ڕاپرسی و گەلی توركیا دەنگی لەسەر بدات، بەمەش دەستوورەكە بەو جۆرە هەموار دەكرێتەوە كە ئەردۆغان مەبەستێتی.

كەواتە بە لەبەرچاوگرتنی ئەو دوو خاڵەی ئاماژەم پێكرد، پرسەكە لە بنەڕەتەوە بەوجۆرە نییە كە توركیا ئامادە بێت كێشەی كورد چارەسەر بكات، یان دەوڵەتی توركیا پێویستی بە هەمواركردنەوەی دەستوورەكە بێت، بەڵكو بەرژەوەندیی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان و مانەوەی لە پۆستی سەرۆك كۆمار، پێویستی بە هەمواركردنەوەی دەستوور و ڕاكێشانی دەنگی كوردە بۆ ئەوەی ئامانجەكەی خۆی مسۆگەر بكات، لای هەمووانیش ئاشكرایە ئەردۆغان لە پێناوی بە دیهێنانی بەرژەوەندییەكانی خۆیدا ئامادەیە هەموو كارێك بكات و هەموو بڕیارێكیش بدات.

ئەم لایەنی بارودۆخی سیاسیی ناوخۆی توركیا كە فاكتەرێك بوو بۆ ئەم هەنگاوهەڵگرتنە، بەڵام هاوشانی ئەم فاكتەرە فاكتەری دەرەكی و گۆڕانكارییەكانی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە شەڕێكی بەرفراوانی كراوەی مەزندە بۆ نەكراوی تێدا بەڕێوە دەچێت، دیسان ئەمەش فاكتەرێكی دیكەی گرینگە كە دەبێت زۆر بە وری هەڵوەستەی لەسەر بكرێت.

لە ئێستادا هەموو پێشبینییەكان بەو ئاراستەیەن كە هاوكێشەیەكی تازەی جیۆپۆلتیك و هاوسەنگیی هێز دووبارە دابڕێژدرێتەوە و هاوكێشەكانی پێشتر بە تەواوەتی گۆڕانكارییان بەسەردا بێت.

ئەمڕۆ (4ی تشرینی دووەمی 2024) كە ئێمە ئەم گفتۆیەی تێدا دەكەین، هێشتا هەڵبژاردنەكانی ئەمریكا دەستی پێ نەكردووە و نازانرێت كێ دەبێتەوە بە سەرۆك كۆماری توركیا، بۆیە ئاكامی هەڵبژاردنەكانی ئەمریكاش كاریگەری لەسەر شەڕ و گۆڕانكارییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت، لەوانەیە بە هەڵبژاردنەوەی « دۆناڵد ترەمپ» وەك سەرۆكی ئەمریكا، بارودۆخی شەڕەكە فراوانتر بێت و بگاتە ئەوەی لە كۆنتڕۆڵ دەربچێت و بگاتە ئەوەی ببێتە شەڕی ڕاستەوخۆی نێوان ئێران و ئیسرائیل، ئەگەر بگاتە ئەم قۆناغە هەموو شێتك لە ناوچەكە گۆڕانكاری بەسەردا دێت، تەنانەت بە سنووری هەندێك دەوڵەتیشەوە، بۆ نموونە سووریا كە بەر لە هەمووان پێشبینیی ئەو گۆڕانكارییەی لەسەر دەكرێت.

ئێران وەك دەوڵەت، جوگرافیایەكی فراوان و هێزێكی گەورەی هەیە، بۆیە پێشبینی ناكرێت نە ئیسرائیل و نە ئەمریكا بتوانن بە هێزی سەربازی كۆنتڕۆڵی بكەن، بۆیە ئامانجەكە دەستكورتكردنەوەی پاشكۆكانی ئێرانە كە لە عێراقەوە تا یەمەن بوونیان هەیە.

لەناو ئەم هاوكێشە تازەیەدا، توركیا دەپرسێت، ئایا ڕۆڵی توركیا لەناو ئەم هاوكێشە تازەیەدا چی بەسەر دێت؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا، ترسی توركیا لەوە دەردەكەوێت كە ئیسرائیل دوای لوبنان دەستتێوەردانی جددی لە سووریاشدا بكات، بەمەش بارودۆخی سووریا دەشێوێت و تێكدەچێت، لەم ئاڵۆزییەشدا كوردی سووریا سوودمەند دەبن، لەمەش زیاتر توركیا ترسی ئەوەی هەیە كە گۆڕانكارییە تازەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دابینكردنی ئاشتی و سەقامگیری لەم ناوچە گرینگەدا، وا بخوازێت دەوڵەتی كوردستان دابمەزرێت.

لە ئێستادا هێزی كورد لەناو هاوپەیمانیی «هێزی دیموكراتی سووریا» هێزێكی بەرچاوە و جوگرافیایەكی گرینگی لەبەر دەستە تا دەگاتە فورات، گریمانەی ئەوەش هەیە، ئەم هێزە لەگەڵ هێزەكانی عەرەبی سوننەی سووریا ببنە هاوپەیمان و داوا بكەن كە نابێت هێزەكانی ئێران لە سووریا بمێنن، بۆیە لەم حاڵەتەدا هێزی ئەم هاوپەیمانییە نزیك دەبێتەوە لە سنوورەكانی نێوان سووریا و ئیسرائیل، كە ئەمەش ڕووی دا، ئیدی ئەو سیناریۆی توركیایە كۆتایی دێت كە پێی وابێت بە داگیركردنی عەفرین ئیتر هەموو شت كۆتایی دێت و باڵادەست دەبێت.

كێشەی سەرەكیی توركیا ئەوەیە كە وەك دەوڵەت لەسەر بنەمای ستراتیژ كار ناكات و بڕیار نادات، هەندێك پرسی لەخۆی كردووەتە مەترسییەكی گەورە كە لە واقیعدا بوونیان نییە، یان تەنیا هەر شتێكی خەیاڵییە، بۆ نموونە ئیسرائیل باسی «نەخشەی داود» دەكات بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، لە جێبەجێكردنی ئەم نەخشەیەدا كوردستان دەبێتە دەوڵەت وەك ڕێڕەوێك بۆ جێبەجێكردنی ئەو نەخشەیە، یان وابیر دەكاتەوە 5-10 ساڵی داهاتوو زەمینەیەك دێتە ئاراوە، دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان دەبێتە پێداویستییەك بۆ ئاشتی و سەقامگیری لە ناوچەكە، یان دۆناڵد ترامپ لە خولی ئەمجارەی سەرۆكایەتییەكەیدا بە جۆرێك سزاكان لەسەر ئێران چڕ دەكاتەوە، كە بگاتەوە ئەوەی بڕیاری گۆڕانكاری بدات، لەم گۆڕانكارییەشدا كورد سوودمەندی یەكەم دەبێت.

خوێندنەوەی واقیعی گۆڕانكارییەكانی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەلایەن توركیاوە، گەیاندوویەتە ئەو قەناعەتەی بۆ ڕێگرتن لەم پێشهتانە ئەوا لەسەر توركیا پێویست دەبێت كە پلانی پێشوەختەی هەبێت.

لایەنێكی دیكە كە ڕەجەب تەیب ئەردۆغان وەك ستراتیژ كاری لەسەر دەكات، ئەوەیە نەهێڵێت كێشەی كورد وەك كێشەیەكی نێودەوڵەتی مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت. هەموو دەزانن، سەردانی بەهاری ڕابردووی ئەردۆغان بۆ ئەمریكا بۆ ئەوە بوو، ئەمریكا مۆڵەتی بدات هێزەكانی توركیا لە ڕۆژئاوا باڵادەست بن، لە پێناوی ئەم ئامانجەدا كۆمەڵێك مەرجی هاوپەیمانیی باكووری ئەتڵەسی قبووڵ كرد بەوەی سوید و فینلەندا ببنە ئەندامی ئەو هاوپەیمانییە، بەڵام سەرەنجام ڕەتی كردەوە كە هێزەكانی توركیا بچنە ڕۆژئاوا و باڵادەست بن، ڕاشكاوانە پێی گوتن «ئەو كارە نەكەیت».

لە دوماهیدا دەمەوێت جەخت لەوە بكەمەوە كە واقیعێك هەیە، دەبێت وەك خۆی بخرێتەڕوو، بۆ ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چارەسەری ئاشتییانەی كێشەی كورد لە هەر چوار پارچەی كوردستان، هەرێمی كوردستان چەقی سیاسەتە، چەندین ساڵە بوونی چەكدارانی پەكەكە لە هەرێم بۆ ئەوە بووە نەهێڵێت هەرێمی كوردستان ڕۆڵی ئەو چەقی سیاسیەتە بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد لە هەر چوار پارچەی كوردستان بگێڕێت، ئەم پرۆسەیەی ئێستا بە ناوی پرۆسەی ئاشتی لە ناو توركیا باسی لێوە دەكرێت، تەنیا ئامانج لێی چەكدانانی پەكەكە و هەڵوەشانەوەی ئەو حزبەیە، هەر هەوڵێكیش ئەو ئامانجەی هەبێت، دەبێت هەموو لایەك پێشوازی لێ بكەین.