عەبدولزەهرە ئەلهینداوی، وتەبێژی فەرمیی وەزارەتی پلاندانانی عێراقە و یەكێكە لەو پسپۆڕانەی بواری سەرژمێریی گشتی كە ساڵانێكی دوور و درێژە بە كردەیی لە چوارچێوەی بەرنامەكانی وەزارەتی پلانداناندا كار لەسەر پرۆسەی ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتی لە عێراقدا دەكات. لە گفتوگۆی ئەمجارەدا (پرسی سەرژمێریی گشتی لە عێراق و ڕەهەندە یاساییەكان و ئاكامەكانی)، زۆر بە وردی هەڵوەستەی لەسەر دواهەنگاوەكانی وەزارەتی پلاندانانی عێراقی كرد، بۆ ئەنجامدانی پرۆسەی سەرژمێریی گشتی لە عێراقدا و بەمجۆرە دیدوبۆچوونەكانی خستە ڕوو:

 

پێش هەموو شت زۆر سوپاسی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی مەكتەبی سیاسیی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم، كە لەم ڕۆژەدا (25ی ئەیلوولی 2024) كە ڕۆژی دەستپێكی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستانە، بەڵام بەشی ڕۆشنببیری و ڕاگەیاندن پێداگرە لەسەر ئەوەی ئەم گفتوگۆیە لەسەر پرسێكی زۆر گرنگی تایبەت بە عێراق و هەرێمی كوردستان بكەین، كە ئەویش پرسی ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتییە لە عێراقدا. ئێمە هەموو كات لە عێراقدا گوتوومانە، سەدای سیاسەت كاریگەری لەسەر هەموو پرسەكانی دیكە هەیە و ڕێگە نادات كە لەسەر پرسە گرنگەكانی دیكە كەس گوێبیستی هیچ پرسێكی دیكە بێت. بۆیە لەم چوارچێوەیەدا جارێكی دیكە سوپاسی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندن دەكەم، كە بەمجۆرە هەڵوەستەی لەسەر ئەم پرسە گرنگە كردووە و ئێستا كۆمەڵێك پسپۆڕ و دەستەبژێری كوردستانی و عێراقی گفتوگۆی لەسەر دەكەین.

بەڕێزان بۆ هەموو لایەكمان ئاشكرایە كە ماوەیەكی دوور و درێژە پرۆسەی سەرژمێریی گشتی لە عێراقدا بەڕێوە نەچووە و، ئەگەر بەتایبەتیش لەسەر هەرێمی كوردستان قسە بكەین، ئەوا لە ساڵی 1987ـەوە كە دەكاتە ماوەی 37 ساڵ، پرۆسەی سەرژمێری گشتیی تێدا ئەنجام نەدراوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دوایین پرۆسەی سەرژمێری لە عێراقدا لە ساڵی 1997 لە عێراق ئەنجام دراوە، بەڵام بەهۆی ئەو بارودۆخەی ئەو كاتەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ڕژێمی عێراق، كە هەموو لایەك دەیزانن، لە هەرێمی كوردستان سەرژمێری نەكراوە.

كەواتە چەندین دەیە تێپەڕیوە و ئێمە لە عێراقدا پرۆسەی سەرژمێریی گشتیمان ئەنجام نەداوە، ئەمەش وەك ئەوەیە بچینە ناو دارستانێكەوە كە دارەكان لەبەر چاومانن، بەڵام نازانین بەرەو چ ئاراستەیەك هەنگاو هەڵدەگرین و هیچ شتێك نابینین و نازانین لە كوێدا ڕووبەڕووی مەترسی دەبینەوە. بۆیە كاتێك بە ناچاری بە دارێكی بەرزدا هەڵدەگەڕێین و دەمانەوێت ئاراستەی خۆمان بزانین، دەبینین، ماوەیەكی زۆرە دەڕۆین، بەڵام ئاراستەیەكی هەڵەمان گرتووە. بۆیە دەبێت دووبارە بگەڕێینەوە، كە ئەمەش هەم كاتێكی زۆری دەوێت و هەمیش لەوانەیە بكەوینە مەترسییەوە.

لە ساڵی 2007 ـەوە هەوڵێكی زۆر خرایە گەڕ و پارەیەكی زۆر خەرج كرا بۆ ئەوەی زەمینەسازی بۆ پرۆسەی سەرژمێریی گشتی بكرێت و لە ساڵی 2010 لە عێراقدا سەرژمێریی گشتی ئەنجام بدەین، ئەم هەوڵانە بەردەوام بوون، هەتا گەیشتە قۆناغەكانی كۆتایی، بەڵام پرسێك هاتە پێشەوە و بووە ڕێگر و نەتوانرا لەو ساڵەدا پرۆسەی سەرژمێری ئەنجام بدرێت، ئەو پرسەش وەك دواتر دەركەوت پرسێكی سیاسی بوو نەك تەكنیكی.

لە میانی ئەو ڕاپۆرتە مەیدانییەی تیایدا ڕای خەڵكی كوردستان وەرگیرابوو كە بۆ ئەم گفتۆگۆیە ئامادە كرابوو. گوێم لەو خەڵكە گرت كە هەندێك ترس و دڵەڕاوكێیان لەسەر پرۆسەی سەرژمێریی گشتی لە عێراقدا هەبوو. بۆیە لێرەوە دەمەوێت هەڵوەستەیەكی جددی لەسەر شێوازی بەڕێوەچوونی بڕیاری پرۆسەی سەرژمێریی گشتی ساڵی 2004 بكەم.

دوای پێكهێنانی حكومەتەكەی بەڕێز محەمەد شیاع سوودانی، لە ساڵی 2023 بڕیار درا كە پرۆسەی سەرژمێریی گشتی لە 20ی تشرینی دووەمی 2024 لە عێراق ئەنجام بدرێت. دوای وەرگرتنی ئەم بڕیارە، بە كردەیی كار بۆ جێبەجێكردنی كرا، دەستەی گشتیی سەرژمێری لە وەزارەتی پلاندانان كۆبوونەوەیەكی بە سەرپەرشتیی جێگری سەرۆك وەزیران و وەزیری پلاندانانی فیدڕاڵی گرێ دا. لەم دەستەیەدا نوێنەری حكومەتی هەرێمی كوردستان كە بەڕێز سیروان محەمەد بریكاری وەزارەتی پلاندانان ئەندامە، هەر بۆیە هەر لە دەستپێكەوە هەموو وردەكاریی پرسەكانمان خستووەتە سەر مێزەكان و پێكەوە گفتوگۆ لەسەر هەموو ئەو پرسانە دەكەین، كە پەیوەندییان بەم پرۆسەیەوە هەیە و، لەسەر هەموو ترس و كێشە تەكنیكییەكان قسە دەكەین، بۆ ئەوەی چارەسەریان بۆ بدۆزینەوە.

بە ڕاشكاوانە دەڵێم: بڕیارێكی بوێرانەمان دا، كە پرۆسەی ئەمجارەی سەرژمێریی گشتی بە شێوەی ئەلیكترۆنی ئەنجام بدەین، نەك وەك پێشان لەسەر كاغەز. ئەزموونی ئێمە لەگەڵ ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتی لەسەر كاغەز، (كە بێگومان من باسی سەرژمێریی گشتیی ساڵی 1997 دەكەم، كە هەرێمی كوردستانی نەگرتەوە)، بەڕاستی ئەزموونێكی تاڵە، لەبەر ئەوەی دوای سێ ساڵ داتاكان كەوتنە بەردەست. بەڕاستی دواكەوتنی ئەو داتایانە بۆ ماوەی سێ ساڵ، بووە هۆكاری ئەوەی هیچ بەهایەكی پەرەپێدانی نەمێنێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە گۆڕانكاری دێتە ئاراوە و هیچ بایەخێك بۆ ئەو داتایانە نامێنێتەوە.

  لە هەنگاوەكانمان بۆ سەرخستنی پرۆسەی سەرژمێریی گشتی لە ساڵی 2024 پابەندی هەموو ڕێنماییەكانی «سندوقی نەتەوە یەكگرتووەكانین بۆ دانیشتووان- United Nations Population Fund». ئەم ئاژانسە لەسەر ئاستی جیهان تایبەتە بە بەدواداچوونی بەڕێوەچوونی سەرژمێریی گشتی لە هەموو دەوڵەتانی جیهاندا، هەر بۆیە بوونی ئەم ڕێكخراوە نێودەوڵەتییە لەگەڵمان، بە دڵنیاییەوە كاریگەریی زۆر گرنگی لە چوارچێوەی كاری زانستی و پیشگەرانەی ئەم پرۆسەیە دەبێت و، دەمانەوێت لەم چوارچێوەیەدا داتاكان كۆ بكەینەوە كە بەرجەستەی واقیعی كۆمەڵگەی عێراق دەكات و ئاكامی ئەو داتایانەش دەتوانین بۆ پرۆسەی پەرەپێدان سوودیان لێوەربگرین.

بە هەمانگی لەگەڵ برایانمان لە هەرێمی كوردستان لە تەواوكردنی كارەكانمان بەردەوامین و لە مانگی حوزەیرانی ڕابردوو توانیمان هەشت پارێزگای عێراق بە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستانەوە سەرژمێریی ئەزموونی لەناوچەیەكی دیاركراوی هەر پارێزگایەك ئەنجام بدەین، ئەمەش دەرفەتێكی باش بوو بۆ ئەوەی سەرجەم چالاكییەكانی پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی پەیوەندیدار بە لایەنی ژینگەی ئەلیكترۆنی، یان پەیوەندیدار بە لایەنی ئاستی ئەدای مرۆیی و، پەیوەندیدار بە شێوازی ڕێكخستنی داتاكان و كۆی لایەنەكانی دیكەی پەیوەندیدار بەم پرۆسەیە تاقی بكەینەوە و پشكنینی بۆ بكەین.

لە تەمموزی 2003وە كە بڕیار دراوە، پرۆسەی هەڵبژاردنی گشتی لە ساڵی 2024 بەڕێوەبچێت، بەتایبەتی كە بڕیارمان دا بە شێوازی ئەلیكترۆنی ئەنجامی بدەین، ئێمە لە بەردەم كۆمەڵێك ئالنگاریی گەورەدا بووین، ئەمەش لەبەر ئەوەیە شێوازی ئەنجامدانی ئەلیكترۆنی پێویستی بە دامەزراندنی ژینگەیەكی تەواوی ئەلیكترۆنی هەیە، ئەمەش پێویستی بە خەرجییەكی زۆر و هەوڵێكی بێوچان و كادری پسپۆڕ و تایبەتمەندی ئای تی هەیە.

ئالنگاریی گەورە كە لە سەرەتاوە ڕووبەڕوومان بووەوە، ئەوە بوو پارەی گونجاو و پێویست تەرخان نەكرابوو. بێگومان نەتەوە یەكگرتووەكان پرۆسەی سەرژمێریی دانیشتوان بە گەورەترین و قورسترین پڕۆژە دادەنێت كە دەوڵەتان لە كاتی ئاشتیدا ئەنجامی دەدەن، بۆیە ئەم پرۆسەیە توانرا بڕی 400 ملیار تەرخان بكرێت.

پرسی دیكە كە كاریگەر بووە لەسەر سەرژمێریی گشتی، ئەو تێبینییانە بووە كە برایانمان لە هەرێمی كوردستان پێشكەشیان كردووین، كە هەموویان تێبینیی گرنگ بوون و هەوڵمان داوە، چارەسەری بكەین، واتە هەر تێبینییەكیان پێشكەش كردبێت، بە جددی لەبەر چاو گیراوە، هەتا چارەسەر كراوە، ئەمەش لە پێناوی ئەوە بوو، هیچ شتێك نەبێتە هۆكاری ئەوەی سەرژمێریی گشتی لە ساڵی 2024 شكست بهێنێت.

لە چوارچێوەی كار و ئامادەكارییەكان، ئێستا گەیشتووینەتە قۆناغی پێش كۆتایی، ئەم قۆناغە كە بە بڕبرەی پشتی پرۆسەكە دادەنرێت، قۆناغی «گەمارۆدان و ژماردن – الترقیم و الحصر»ـە، كە لە ڕۆژی 1ی ئەیلوولی 2024 ـەوە لە 15 پارێزگای عێراقی دەست بەم قۆناغە كراوە و بۆ ماوەی دوو مانگ بەردەوام دەبێت و، لە 1ی تشرینی دووەمی داهاتوو كۆتایی پێدێت. دەرهاویشتەكانی ئەم قۆناغە ئەوە پیشان دەدەن، كە پێشكەوتنی گەورە لە كارەكاندا هەیە و لە بەشێك لە پارێزگاكان ڕێژەی ڕاپەراندنی تێپەڕاندووە و گەیشتووەتە نزیكەی 70%، ئەمەش ئاماژەیەكی ئەرێنییە.

هۆكاری سەرەكی بۆ دواكەوتنی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان كە لە هەمان بەروار دەستیان پێ نەكرد، لەبەر ئەوە بوو، مامۆستاكان پابەندبوونیان هەبوو لەبەر ئەوەی ئەم قۆنافە هاوكات بوو لەگەڵ تاقیكردنەوەكانی خولی دووەمی قوتابخانەكان و نەدەكرا مامۆستاكان بنێرین بۆ خولی تایبەت و ئامادە بكرێن بۆ قۆناغی گەمارۆدان و ژماردن، بۆیە دواكەوتن لە چوونیان بۆ خولەكان، ئێستا خولەكان بۆ هەرێمی كوردستان دەستی پێكردووە و دوای خولەكان لە هەرێمیش دەست بە قۆناغی گەمارۆدان و ژماردن دەكرێت. لەوانەیە ماوەیەك ئەم قۆناغە لە هەرێم دوابكەوێت و لە 1ی تشرینی دووەمی داهاتوو تەواو نەبن، بەڵام بەر لە دەستپێكی پرۆسەی ڕاپرسیی گشتی لە هەرێمیش ئەو قۆناغە تەواو دەكرێت.

لە ماوەكانی ڕابردوو بۆ دابینكردنی پێداویستییەكانی تەواوی ژینگەی ئەلیكترۆنی، كۆنتراكتمان لەگەڵ چەند كۆمپانیای بەناوبانگی جیهانی كردووە، لە سەرووی هەموویانەوە بۆ ئەوەی ئامێری تاپلێتی تەواومان بۆ دروست بكەن، هەتا ئێستا 120 هەزار ئامێرمان بۆ مەبەستی سەرژمێری هاوردە كردووە، هەروەها سەنتەرێكی پێشكەوتووی داتامان بەپێی مواسەفات تەواو كردووە، كە یەكەمجارە لەسەر ئاستی عێراق سەنتەری لەمجۆرە دادەمەزرێت. بە نیازین سەنتەرێكی هاوشێوەش لە هەرێم دابمەزرێنین، هەروەها سەنتەرێكمان بۆ پەیوەندی و ژووری عەمەلیاتمان دامەزراندووە، ئەمە بێجگە لە پێداویستییە تەكنیكییەكانی دیكە.

ئامانج لەم ڕاپرسییە ئامانجێكی پەرەپێدانی تەواوە، لەمیانەی ئەو پرسیارانەی لە فۆرمی ڕاپرسییەكەدا هاتوون، هەموو تایبەتمەندییەكانی ژیانی ڕۆژانەی هاووڵاتیانی لەخۆی گرتووە، وەك تایبەتمەندیی «تەندروستی، خوێندن، تەواوی ئەو خزمەتگوزارییانەی كە پێویستن بۆ هاووڵاتیان دابین بكرێن». لە میانەی ئەم فۆرمی ڕاپرسییەوە، وێنەیەكی واقیعی ئێستا عێراقمان دەست دەكەوێت كە من ناوی دەنیێنم « تیشكی X یان سۆنەری كۆمەڵگە»، چونكە هەموو ئەو شتانەمان پیشان دەدات كە لەناو جەستەی كۆمەڵگە بوونیان هەیە، ئەمەش دەبێتە یارمەتیدەر بۆ ئەوەی بگەینە كرۆكیی كێشەكان بۆ ئەوەی بە دروستی هەنگاو بۆ چارەسەركردنیان هەڵبگرین.

لە دوماهیدا دەمەوێت جەخت لەسەر ئەو نیگەرانییانە بكەمەوە كە هەندێك لە بەشداربووانی ئەم گفتوگۆیە خستیانە ڕوو، سەبارەت بەوەی بە ئاكامی ئەم سەرژمێرییە گشتییە چارەنووسی ناوچە كێشە لەسەرەكان یەكلایی دەكرێنەوە، لەسەر ئەم نیگەرانییە دەڵێم: پێكەوە گرێدانەوەی ماددەی 140 و سەرژمێریی گشتی بە بڕیاری دادگای فیدڕاڵیی عێراق لە ساڵی 2010 لێك جیا كراونەتەوە و، ڕاشكاوانە ئەم بڕیارەی دادگا ئەوەی یەكلا كردووەتەوە كە ئەو ئاماری دانیشتووانەی لە ماددەی 140ی دەستووردا هاتووە، هیچ پەیوەندییەكی بە سەرژمێریی گشتیی عێراقەوە نییە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئاماری دانیشتووان بەپێی ماددەی 140 ئامانجێكی لە پشتە، كە ئەویش ئاساییكردنەوە و یەكلاكردنەوەی كێشەی ناوچە كێشە لەسەرەكانە، سەرژمێریی گشتیش ئامانج لێی بونیادنانی بناغەی داتایە بۆ واقیعی ئێستای عێراق، بۆیە ئەم بڕیارەی دادگای فیدڕاڵی كاری پێدەكرێت و ئەو دوو پرۆسەیە تێكەڵ ناكرێت.

سەبارەت بەو حاڵەتەشی ئەگەر هەرێمی كوردستان بایكۆتی پرۆسەی سەرژمێریی گشتی بكات، من پێموایە لایەنی كوردستانی لە هەموو لایەنێك زیاتر مەبەستێتی سەرژمێریی گشتی لە عێراق ئەنجام بدرێت، وەك بەڕێزێكیش ئاماژەی پێكرد، هەر لەسەر داوای لایەنی كوردستانی بووەتە خاڵێك لە بەرنامەی حكومەتەكەی بەڕێز سوودانی و لە ساڵی 2023 بڕیاری لەسەر دراوە، لە سەرووی ئەمانەشەوە هەماهەنگییەكی زۆر باش لە نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی هەیە، هەر دوو هەفتە پیش ئێستا وەزیری پلاندانانی حكومەتی فیدڕاڵی سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد و لەگەڵ ئاستە جیاوازەكانی هەرێمی كوردستان كۆبووەوە و گەیشتنە ڕێككەوتن بۆ ئەوەی كێشەكان چارەسەر بكرێن.