د.حەسەن كاكی ئەندامی بەشی دیراسات و پێگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان: ڕۆژانە بە دەیان خێزانی عەرەب لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووری عێراقەوە دەهێنرێن و لە خانەقین نیشتەجێ دەكرێن
د.حەسەن كاكی، ئەندامی بەشی دیراسات و پێگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە و لە ساڵی 2003 سەرنووسەری ڕۆژنامەی «الخالد» بووە، كە بە زمانی عەرەبی بڵاو دەكرایەوە و، یەكێكە لە نووسەر و توێژەرە دیارەكانی هەرێمی كوردستان و عێراق و پسپۆڕ و تایبەتمەندە لە بوارەكانی مێژوو و سیاسەت. لە گفتوگۆی ئەمجارەدا (پرسی سەرژمێریی گشتی لە عێراق و ڕەهەندە یاساییەكان و ئاكامەكانی)، زۆر بە ڕاشكاوی باسی لەو گۆڕانكارییە دیمۆگرافییانە كرد، كە ساڵ لە دوای ساڵ دژ بە نەتەوەی كورد بەگشتی و كوردی فەیلی ئەنجام دەرێن و، بەم جۆرە دیدوبۆچوون و تێڕوانییەكانی خستە ڕوو.
پرسی ئاماری دانیشتووان، یان سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان بۆ ئێستای دەوڵەتی عێراق پرسێكی زۆر گرنگە، بەتایبەتی كە ماوەی 27 ساڵە لە عێراق و ماوەی 37 ساڵیشە لە هەرێمی كوردستان ئەنجام نەدراوە. بۆیە ئێستا كە گفتوگۆ لەسەر ئەم پرسە گرنگە دەكەین، بە ئامادەبوونی ئە م پۆلە دەستەبژێرەی هەرێمی كوردستان و عێراق، دەستخۆشی لە بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم.
بە درێژایی مێژووی سەرژمێرییە گشتییەكانی عێراق، لە هەموو سەرژمێرییەكاندا هۆكارێكی سیاسی لە پشتەوە بووە كە نەتەوەی كورد بە ناوی «فەیلی، ئێزدی، شەبەك» بەش بەش بكەن و، نەیانویستووە وەك نەتەوەیەكی سەربەخۆ سەرژمێریی بۆ بكرێت.
لەسەر ئەم بنەمایە ئەگەر باس لە ڕێژەی كوردی فەیلی بكەین لە عێراقدا، دەبینین لە هەردوو سەرژمێریی ساڵانی 1947 و 1957 ڕێژەی كوردی فەیلی 6%ی دانیشتووانی هەموو عێراقیان پێك هێناوە، بەڵام ئێمە ئێستا لە ساڵی 2024ین، دەپرسم: ئایا ئێستا ڕێژەی كوردی فەیلی چەندی دانیشتووانی عێراق پێك دەهێنن؟
سەبارەت بە دانیشتووانی هەرێمی كوردستان، كە ئێستا لە عێراقدا بە مەزندە و خەمڵاندن بە پێنج ملیۆن و نیو دانراوە و پشكی هەرێم بە 12.67% خەمڵێندراوە، بەڕاستی ئەمە غەدرێكی گەورەیە بەرانبەر هەرێم كراوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر ئەو مەزندەی پێنج ملیۆن و نیوەش لەگەڵ دانیشتووانی عێراقدا بەراورد بكەین، ڕێژەكە دەكاتە 14%، ئەمە لە كاتێكدایە كە ئێمە خاوەنی ئامارێكی دروستی دانیشتووان نین، بەڵام لە هەرێمی كوردستانیش بە مەزندە و خەمڵاندن ڕێژەی دانیشتووانی هەرێم بە شەش ملیۆن و سەد و حەفتا و یەك هەزار كەس دانراوە، كە بەپێی ئەم خەمڵاندنە ڕێژەی دانیشتووانی هەرێم لە عێراقدا دەگاتە 15.1%.
ئەمەی ئاماژەم پێكرد، تەنیا باسی ئەو مەزندە و خەمڵاندانەیە كە بۆ دانیشتووانی هەرێم كراوە و دەبینین بە هۆكاری سیاسی، چ غەدرێك لەو دانیشتووانە دەكرێت. هەر بۆیە لێرەوە بە گرنگی دەزانم بگەڕێمەوە بۆ مێژووی 100 ساڵی ڕابردووی عێراق، بۆ ئەوەی بزانین لە ماوەی ئەو 100 ساڵەدا چەند گۆڕانكاریی ترسناك بەسەر دیمۆگرافیای كورددا هاتووە و چۆن ناوچەكانیان بە عەرەب كردووین.
هەموو ئەو جوگرافیایەی پێی دەگوترێت «ڕۆژهەڵاتی دیجلە» هەر لە شنگالەوە تا دەگاتە مەندەلی و بەدرە و جەسان خاكی كوردستان بووە، ئەم ڕاستییە لە كتێبی «العشائر العراقیة»ی عەباس ئەلعیساویدا تۆمار كراوە و، ئەم نووسەرە كوردیش نییە، بەڵكو یەكێكە لە توێژەرەكانی عەرەبی عێراق و وەك دیكۆمێنت تۆماری كردووە، كە ئەو جوگرافیایە خاكی كوردستان بووە، تەنانەت كاتێك عەبدولكەریم قاسم لە ساڵی 1958 پێشوازیی لە نوێنەری هۆزەكانی كورد كرد لە بەغدا، پێی گوتن «بەخێربین دانیشتووانی ڕۆژهەڵاتی دیجلە».
یەكەم پرۆسەی ڕاگواستن و بەعەرەبكردنی ناوچە كوردستانییەكان لە ساڵی 1941 لەسەر دەستی حكومەتەكەی ڕەشید عالی گەیلانی دژی كوردی فەیلی دەستی پێكرد. ئەوكات كوردی فەیلی بەوە تاوانبار دەكرا كە «تەبەعییە»ی ئێرانیان هەیە، بەڵام مێژووی ئەم تەبەعییەتە دەگەڕێتەوە بۆ پرۆسەی ئاماری دانیشتووان لە ساڵی 1924، لەم ئامارەدا خەڵكیان سەرپشك كرد لە دوو تەبەعییە «ئێرانی و عوسمانی» یەكێكیان هەڵبژێرن، بژارەی دیكەیان دانەنابوو، تەبەعییەی عێراقی لە ناو فۆڕمی ئامارەكەدا دانەنرابوو، بۆیە باڵیۆزی ئێرانی لە عێراق لەو سەردەمەدا پێشنیاری بۆ كوردانی فەیلی كرد كە تەبەعییەی ئێرانی هەڵبژێرن، لەبەر ئەم هۆكارانە:
1- بە هۆی كێشانی سنوورەكانەوە لە دوای شەڕی یەكەمی جیهانی بەشێك لە هۆزەكانی كوردی فەیلی دابەش بوون، بەشێكیان كەوتووبوونە بەری ئێران، بەشێكی دیكەشی كەوتبوونە بەری عێراق، ئەوجا بۆ ئەوەی تەواو لێك دانەبڕێن، فەیلییەكان تەبەعییەی ئێرانییان هەڵبژارد.
2- ئەو ناوچانەی كە كوردی فەیلیان لێ نیشتەجێیە (هەر لە خانەقین و مەندەلییەوە تا دەگاتە دیالە و بەدرە و جەسان لە پارێزگای واست)، هەموویان بە درێژایی سەدان كیلۆمەتر هاوسنوورن لەگەڵ دەوڵەتی ئێراندا و بەرژەوەندی و بازرگانیان لەگەڵ ئەو دەوڵەتەدا هەبووە.
لەبەر ئەم دوو هۆكارە لەو سەردەمەدا كوردی فەیلی بڕیاری دا «تەبەعییە»ی ئێرانی هەڵبژێرێت، كە پاشان بەم بیانووە كوردی فەیلی ئەنفال كران و لە وڵات دەركران.
حكومەتە یەك لە دوای یەكانی عێراق ئەمەیان تەنیا بەرانبەر كوردی فەیلی نەكرد، بەڵكو لە هەموو ئەو ناوچە كوردستانییانەی ئێستا پێیان دەگوترێت «كێشە لەسەر» هەر لە شنگالەوە تا دەگاتە مەندەلی و بەدرە و جەسان، دەستیان بە سیاسەتی ڕاگواستن و بەعەرەبكردن كرد، بەڵام وێڕای ئەو زوڵمە گەورەیەی لە خاكی كوردستان و دانیشتووانە كوردەكەی كراوە، ئێستاش ناوێرن لەو ناوچانە سەرژمێریی گشتی بكەن و دەترسن ئاكامی ئەو سەرژمێرییە ببێتە بنەمایەك بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140 و یەكلاكردنەوەی كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان.
لە دوای ساڵی 2003 كە بەپێی ماددەی 140ی دەستوور بۆ چارەسەری كێشەی ئەو ناوچانە بڕیار درا بە سێ قۆناغ «ئاساییكردنەوە، سەرژمێری، ڕیفراندۆم» لەو ناوچانە كێشەكان یەكلایی بكرێتەوە، بەڵام بۆ 20ساڵ دەچێت جێبەجێكردنی ئەم ماددە دەستوورییەیان ڕاگرتووە، بۆ ئەوەی نەزانرێت ڕێژەی دانیشتووانی كورد لەو ناوچانە چەندە. هەتا ئێستا لە هەوڵی بە عەرەبكردنی ئەو ناوچانەن بەگشتی و خانەقین بەتایبەتی، ڕۆژانە بە دەیان خێزانی عەرەب لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووری عێراقەوە دەهێنرێن و لە خانەقین نیشتەجێ دەكرێن، لەمەش خراپتر بە بیانووی بوونی تیرۆریستان 24 گوندی كوردیان لە ناوچەی خانەقین ڕاگواستووە و ڕێگە نادەن دانیشتووانەی بگەڕێنەوە سەر ماڵ و حاڵی خۆیان و گوندەكانی خۆیان ئاوەدان بكەنەوە.
لەو فۆڕمەی بۆ پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی ساڵی 2024 لە عێراق تۆمار كراوە، بڕگەی تایبەتی بە «نەتەوە ومەزهەب» تێدا نییە، بانگەشەی ئەوە دەكرێت كە ئەم سەرژمێرییە گشتییە تەنیا ئامانجی پەرەپێدان و گەشەپێدانە، لەم چوارچێوەیەدا كارێكی باشە سەرژمێریی گشتی لە عێراقدا بەڕێوە بچێت، لەبەر ئەوەی كۆمەڵێك داتا و ئاماری تازە دەخاتە بەردەستمان كە واقیعی ئێستای عێراق و هەرێمی كوردستان پیشان دەدات.
بەپێی خەمڵاندن و مەزندەكان كۆمەڵگەی عێراقی بە شێوەیەكی گشتی كۆمەڵگەیەكی گەنجە، ڕێژەی 62%ی ئەو خەڵكانەن كە ئێستا بە هێزی كار هەژمار دەكرێن، ڕێژەی 34%ی ئەو خەڵكانە پێك دەهێنێت كە تەمەنیان لە خوار 15 ساڵە، ئەمەش واتە بەتەمەنەكان تەنیا ڕێژەی 4% پێك دەهێنن، بێگومان بەتەمەنەكانی عێراقیش دیارە و ئاستی مامناوەندیی تەمەن لە عێراقدا بە 72 ساڵ مەزندە كراوە.
ئەگەر سەرنج لەم ئامارە بدەین، ئەوا دەبینین ڕێژەی هێزی كار 62%ی كۆمەڵگەی عێراق پێك دەهێنێت، ئەم ڕێژەیە پێی دەگوترێت: «سەرچاوەی مرۆیی»، ئەم سەرچاوە مرۆییە ئەگەر زۆر وەبەرهێنانی تێدا نەكرێت و نەكرێتە سەرچاوەیەكی ڕاستەقینە بۆ پەرەپێدان، ناتوانێت ببێتە سەركردە و سەركردایەتیی داهاتووی ئەم نیشتمانە بكات، تا بەرەو ئاراستەیەكی ڕۆشن هەنگاوی پێ هەڵبگرێت.
بەڵام ئەوەی لە واقیعی ئێستا عێراقدا دەیبینین، ئەوەیە بە هۆی دیاردەی بەربڵاوی گەندەڵییەوە كە هەموو جومگەی دامەزراوەكانی ئەم دەوڵەتی گرتووەتەوە، هیچ تێڕوانین و ڤیژنێك بۆ ئایندەی ئەم نیشتمانە نییە. وەك ئاماژەم پێ كرد، ئێمە خاوەنی سەرچاوەیەكی گەورەی مرۆیین، خاوەنی سەرچاوەیەكی گەورەی سامانی سرووشتی و خاكێكی بەپیتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوین و، ئەوەش لە واقیعدا دەبینین سوپایەكی بێكارمان هەیە، بەر بەردەوامی دەستی دەرەوە لە دووبارە بونیادنانەوەی كۆمەڵگەی عێراقیدا هەیە.
بە بۆچوونی من، گرنگترین خاڵ كە پێویستە ئێمە سوود لەو داتا و زانیارییانەی ئەم سەرژمێرییە گشتییە وەربگرین، ئەوەیە كە ئەم داتاو زانیارییانە بكەینە بنەمای دیراسات و توێژینەوەی زانكۆكانمان، بۆ ئەوەی بزانین چۆن مرۆڤێك بونیاد دەنرێت كە بتوانێت سەركردایەتیی ئەم كۆمەڵگەیە بكات و، چۆن ئەم سەرچاوە دەوڵەمەندەی مرۆیی بەكار بخەین، بۆ ئەوەی ئەم نیشتمانە ئاوەدان بكاتەوە، بەڵام ئەوەی جێگەی داخە و ڕێگە نادات بە گەشبینییەوە سەیری ئایندە بكەین، ئەوەیە كە خێزانێكی عێراقی منداڵەكەی خۆی پەروەردە دەكات، بەڵام كاتێك دەگاتە ئەو تەمەنەی كە خۆی بونیاد بنێت و خێزان دروست بكات، ڕووبەڕووی واقیعی بێكاری و گەندەڵی دەبێتەوە، بۆیە ئەگەر ئەم ئاراستەیە وەرچەرخانی تێدا نەكرێت، لە داهاتوودا كۆمەڵگەی عێراقی ڕووبەڕووی كارەساتی گەورە دەبێتەوە.