د.جەلال ئەحمەد، ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و بەرپرسی بنكەی توێژینەوە و ڕاپرسیی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە و مامۆستایە لە بەشی كۆمەڵناسی لە كۆلێژی ئادابی زانكۆی سەڵاحەدین- هەولێر، لە گفتوگۆی ئەمجارەدا (پرسی سەرژمێریی گشتی لە عێراق و ڕەهەندە یاساییەكان و ئاكامەكانی) بەم جۆرە دیدوتێڕوانین و بۆچوون و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

هەوڵدان بۆ ئەنجامدانی سەرژمێریی دانیشتووان لە عێراقدا، لەمساڵ و لەم كات و ساتە هەستیارەدا، كە ناوچەكە لە دۆخێكی ناهەموار و ناسەقامگیری سیاسیدایە، هێندەی ئەجێندایەكی سیاسییە، هێندە ئەجێندایەكی ئابووری و پەرەپێدانی مرۆیی نییە. نیازێك هەیە سەرژمێری بكرێتە باشترین میكانیزم بۆ تەوزیفكردنی بەرنامەی حكوومیی كابینە وەزارییەكەی سەرۆكی ئێستای حكومەتی عێراق، كەواتە سەرژمێری لە عێراقی نوێدا پرسێكی بە سیاسی كراوە و دەرەنجامەكانی هێندەی سیاسی دەبن، هێندە ئابووری و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی نابن و ڕەنگە ململانێ مەزهەبی و تائیفی و ئێتنییەكانیش قووڵتر بكاتەوە. هەر خۆی دەبوایە پانزە ساڵ پێش ئێستا ئەم پرسە یەكلایی بكرابایەتەوە، بەڵام بەشێك لە هێزە سیاسییەكانی عێراق لەژێر كاریگەریی بەردەوامی سیاسەتی شۆڤێنی و ئەجێندای بەشێك لە وڵاتانی هەرێمیدا، بە ئەنقسەت و بە پیلان خۆیان لە ئەنجامدانی سەرژمێری دزییەوە، لەبەر ئەوەی لایان ڕوون بوو، ئەنجامەكان بە تایبەت لە ناوچە دابڕێندراوەكان بە دڵ و مەرامی ئەوان نابێت، ئێستا كە ئەو ناوچانە لەژێر هەیمەنەی ئەواندان و دوای شەڕی داعشیش هەڵمەتێكی چڕی بەعەرەبكردنیان لەو ناوچانە بەڕێوە بردووە، بێگومان ئێستا مكوڕن لەسەر ئەنجامدانی سەرژمێری و دەشیانەوێ بیكەنە بەدیلی سەرژمێریی ساڵی ١٩٥٧یش.

بۆ كورد لە چەند ڕوویەكەوە مەترسی هەیە و مایەی نیگەرانییە، بەتایبەت لە ناوچە كێشە لەسەرەكان و ئەو ناوچە كوردستانییانەی بەهۆی شەڕی داعشەوە بە تەواوەتی چۆڵ كراون، پرۆسەكە خەرقی دەستووریشە كە لە ماددەی ١٤٠ وەك هەنگاوی پێش ئەنجامدانی سەرژمێری و ڕیفراندۆم، دەبوو بارودۆخی ئەو ناوچانە لە ڕووی ئێتنی و ئیدارییەوە ئاسایی بكرێتەوە و نەكرا، كەواتە ئێستا چ ڕێكارێكی دەستووری و یاسایی گیراوەتەوە بەر بۆ جێبەجێكردنی ماددەكە تا سەرژمێری لەو ناوچانەدا ئەنجام بدرێت. ئەمە سەبارەت بە ئێتنۆگرووپەكانی دیكەی وەك توركمان و كریستیانەكان و پێكهاتە ئاینییەكانی دیكەش هەر ڕاستە.

هەڵبژاردن و پشكی هەر ناوچە و پارێزگایەكیش لە پێكهاتەی پەرلەمان بەشە بودجەی ساڵانەش، لەو پرسانەن كە نیگەرانییان دروست كردووە لای ئێتنۆگرووپەكانی غەیرە عەرەب، بەتایبەت كە مەترسیی ئەگەری دەسكاریكردنی بەئەنقەستی داتا و زانیارییەكان هەیە، بەو پێیەی سەرژمێرییەكە لە ڕێی ئامێری ئەلیكترۆنییەوە ئەنجام دەدرێت و زانیارییەكانیش بە ئۆنلاین كۆ دەكرێنەوە، بە دوور نازانرێت هاوشێوەی ئەنجامی هەڵبژاردن گەمەی سیاسییان پێوە نەكرێت.. هیوادارم ئەم نیگەرانییانە ببنە پەیام بۆ كاربەدەستانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە كاتێكدا بەهۆی گۆڕانكارییەكانی سەردەم و قورسبوونی دابینكردنی پێداویستییەكانی ژیانەوە، بەشێكی زۆر لە هاووڵاتیانی كورد پەیڕەوی لە سیاسەتی ڕێكخستن و سنوورداكردنی وەچەخستنەوە دەكەن، لە دواهەمین ڕاپۆرتە پزیشكیەكاندا هاتووە، كە كەرستە و دەرمان و چارەسەرییەكانی ڕێگریكردن لە سكپڕی و منداڵبوون، لە هەرێمی كوردستاندا بەراورد بە پارێزگاكانی دیكەی عێراق بە ڕێژەیەكی زۆر زیاتر بەكار دەهێنرێن، كەواتە سیاسەتێكی خۆگونجاندن لە ڕێی ڕیگریكردن لە خستنەوەی وەچە و ڕێكخستنی خێزان لە لایەن هاوسەرانەوە گیراوەتەبەر، بۆیە وەك لە هەندێك ڕووپێو و ڕاپۆرتی ئامارییدا هاتوو كە تێكڕای ناوەندی ئەندامانی خێزان لە هەرێمی كوردستاندا زۆر كەمترە لە تێكڕای ناوەندی ئەندامانی خێزان لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق، ئەگەر ئەم ڕەوش و پلان و سیاسەتە بەو شێوەیە بەردەوام بێت، بە دڵنیاییەوە لە داهاتوودا بەزیانی ئاسایشی نەتەوەییمان تەواو دەبێ و خەتاباری سەرەكییش لەمەدا بەردەوامیی قەیرانی دارایی و سیاسەتی بەڕێوەبردن و ئیدارەدانە، كە لە زۆر ڕووەوە بارگرانیی بۆ هاووڵاتیانی هەرێم دروست كردووە و بە پێداویستییەكانی ژیان و پەروەردە و پێگەیاندنێكی تەندروستی منداڵەكان ڕاناگەن.

هاوكات هەندێ ڕێكار و یاسا هەن كە سەرباری ڕەهەندی لۆژیكی و مافدۆستی و سەردەمیبوونیان، بەڵام بە حوكمی بارودۆخ و ژینگەی سیاسی لە زۆر ڕووەوە بە زیان دەشكێنەوە. ڕاشكاوانەتر دەمەوێ بڵێم، كە هەرچەند وەك خۆم لەگەڵ فرەژنی و زۆری و بۆریدا نیم، بەڵام مەرجداركردن و قەدەغەكردنی فرەژنی و یاسای توندوتیژیی خێزانی لە هەندێ ڕووەوە لە هەرێمدا بە زیانی ئاسایشی نەتەوەییمان شكاوەتەوە، لە كاتێكدا ئێمە لە وڵاتێكدا دەژیین، كە هێشتا هەوڵی سڕینەوەمان دەدرێ و پێشتریش جینۆساید و ئەنفال و دەربەدەر كراوین. بۆیە دەبوایە لە جاران زیاتر هەوڵی فراوانكردنی خێزان و وەچەخستنەوەمان دابا. لە بەرانبەردا عەرەبەكانی عێراق بە ژن و پیاوەوە هێشتا سادەتر لە ژیان و پێداویستییەكانی دەڕوانن و فرەژنییش هێندە بە لایانەوە كێشەیەكی ئەوتۆ نییە، بۆیە گرنگە پەرلەمانی داهاتووی هەرێم بە هەندێ لە پڕۆژە یاساكاندا بچێتەوە، لە نووسینەوەی هەر پڕۆژە یاسایەكی نوێشدا، لە ڕەهەندی جیاوازەوە خوێندنەوەیان بۆ بكات و پێش لەبەرچاوگرتنی لایەنە ئەرێنییەكان، ئەو ئاكامە نەرێنییانە بە هەند وەربگیرێت كە ڕەنگە یاساكە بە دوای خۆیاندا بهێنێ و زیان بە ئاسایشی نەتەوەیی و نیشتمانیمان بگەیەنن.

لە لایەكیترەوە كۆچكردن بە تایبەت كۆچكردنی گەنجان بۆ دەرەوەی وڵات، یەكێكی دیكەیە لە ئالنگارییەكان و مەترسیی جددی لەسەر لاسەنگبوونی ژمارەی دانیشتووان دروست دەكات، لە كاتێكدا لە زۆر باردا ژمارەی دانیشتووان كە كراوەتە بنەما بۆ زۆر پرسی سیاسی و ئابووری. مەبەستمە بڵێم كە ئەم دیاردەیە پێدەچێ لە هەرێمی كوردستاندا پتر هەبێت بەراورد بە پارێزگاكانی تری عێراق، بەتایبەت كە قەیران و تێكچوونی ڕەوشی دارایی و كەمبوونەوەی دەرفەتی كاركردن و دامەزران لە هەرێمدا وای لە گەنجانمان كردووە بیر لە كۆچكردن بكەنەوە، لەم ساڵانەی دواییشدا ژمارەیەكی زۆریان بەو هۆیەوە كۆچیان كرد، لە كاتێكدا لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشوور دۆخەكە لەم بارەیەوە زۆر باشترە و خەڵكی ئەوێ لە چاوەڕوانی هەواڵی هات و نەهاتی مووچەدا نین. ئەم كۆچكردنەی گەنجان جگە لە سستكردنی گەشەی دانیشتووانی هەرێم، ژمارەیەكی زۆری كچانیش بێ هیوا لە چاوەڕوانی هاوسەرگیریدا دەهێڵێتەوە و بە دووریش نازانرێ لە داهاتوودا قەیرانی هاوسەرگیری سەرهەڵبدات و گەشەی دانیشتووانی هەرێم زیاتر بەرەو كەمی بچێت، بەتایبەت ئەگەر قەیرانی دارایی و بە دوایدا قەیرانی سیاسییش بەردەوامییان هەبێت و ئاراستەی گۆڕانی ڕەوشی سیاسی و ئابووری هەڵنەگەڕێتەوە.