پڕۆفیسۆر دكتۆر سەباح سابیر خۆشناو، مامۆستایە لە كۆلێژی بەڕێوەبردن و ئابووری لە زانكۆی سەڵاحەدین - هەولێر و پسپۆڕ و تایبەتمەندە لە بواری ئابووریی دارایی گشتی و پەرەپێدانی مرۆیی و پلاندانانی ستراتیژی بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی كۆمەڵگە. لە گفتوگۆی ئەمجارەدا (پرسی سەرژمێریی گشتی لە عێراق و ڕەهەندە یاساییەكان و ئاكامەكانی) بە شێوەیەكی زانستییانە گرنگیی ئەنجامدانی سەرژمێریی دانیشتووانی بە پرۆسەی گەشەپێدان و پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوام لە كۆمەڵگەدا گرێ دایەوە و بەم جۆرە دیدوتێروانین و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

پرسی سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان، پرسێكی زۆر گرنگە بۆ هەر دەوڵەتێك، بۆ وڵاتی ئێمەش كە ماوەیەكی زۆرە ئەنجام نەدراوە، گرنگییەكی زیاتری هەیە. بۆیە دەستخۆشی لە بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم، كە ئەم گفتوگۆ گرنگ و ڕاشكاوانەیەی ڕێك خستووە.

پێش من بەڕێز پڕۆفیسۆر د.ئەمین ئیدریسی كە مامۆستای خۆم بووە، زۆر بە وردی هەڵوەستەی لەسەر مێژووی ئامار لە عێراقدا كرد و گرنگییەكەی خستە ڕوو، بۆیە من لەسەر ڕەهەندە ئابوورییەكانی گرنگیی ئامار و سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان قسە دەكەم.

ئامار واتە كۆكردنەوەی داتا و زانیاریی دروست و مامەڵەكردن بە زمانی ژمارە و، ئەم داتا و زانیارییانە دەبنە نەخشەڕێگە بۆ دەستنیشانكردنی كێشەكان و هەوڵدان بۆ چارەسەركردنیان، بە مانایەكی دیكە ئەگەر داتا و زانیاریی دروست لە بەردەستدا نەبوو، وەك ئەوەیە كەسێك كوێر بێت و بە ناو تونێڵێكی تاریكدا هەنگاو هەڵبگرێت.

لە پرۆسەی پەرەپێدانی هەر كۆمەڵگەیەكدا تاك سەنتەرە، ئەمەش واتە ئامانج لە پرۆسەی پەرەپێدان ئەوەیە چی بكرێت، بۆ ئەوەی تاك خۆشگوزەران بژی، لەبەر ئەوەی تاكەكە خێزان پێك دەهێنێت و خێزانەكانیش كۆمەڵگە دروست دەكەن.

كۆمەڵگە بە هۆی گەشەی دانیشتووانەوە گۆڕانكاری لە پێداویستییەكانیدا دێتەئاراوە، بۆیە زۆر گرنگە بە دروستی گەشەی دانیشتووانی كۆمەڵگە بزانرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە گەشەی دانیشتووان پەیوەندی بە گەشەی ئابووریی و داهاتی ساڵانەی تاك لە هەر كۆمەڵگەیەكدا هەیە، كەواتە لەبەر بوونی پەیوەندی لە نێوان «گەشەی دانیشتووان و گەشەی ئابووری»، پێویستە گەشەی دانیشتووان كاریگەرییەكی نەرێنی لەسەر گەشەی ئابووری هەبێت، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا گەشەی دانیشتووان لە هەموو دەوڵەتێكدا كاریگەریی نەرێنیی لەسەر گەشەی ئابووری هەیە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێین: لە هەندێك دەوڵەتدا بۆ نموونە چین، بەڵێ كاریگەریی ئەرێنی هەیە و، لەگەڵ ئەوەی ژمارەی دانیشتووانی چین زۆر زۆرە، بەڵام لە ڕووی گەشەی ئابووری و پێشكەوتنی تەكنەلۆژیاوە كێبڕكێ لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەكات، بەڵام لە وڵاتانی پاشكەوتوو، یان ئەوەی پێیان دەڵێن دەوڵەتانی باشووری ئەفریقا، لە زۆر وڵاتدا گەشەی دانیشتووان هۆكارێكە بۆ پاشكەوتنی ئابووری، هۆكاری ئەمەش نەبوونی پلانە.

ئاماژەیەكی دیكە كە گەشەی دانیشتووان گرێ دەداتەوە بە گەشەی ئابوورییەوە، ئاستی مامناوەندیی داهاتی تاكە (per capita income) كۆی داهاتی تاكەكان دەبێتە داهاتی نیشتمانی (national income)، ئەم داهاتە بە ڕێگەی «داهاتەكان، بەرهەمهێنان، خەرجییەكان» دیاری دەكرێت و پاشان بەسەر ژمارەی دانیشتوواندا دابەش دەكرێت و ئاستی مامناوەندی داهاتی دیاری دەكات و، ئاماژەیەك و پێوەرێك بۆ ئاستی پێشكەوتنی ئابووریی هەر وڵاتێك دیاری دەكرێت. بۆ نموونە لە دەوڵەتێكی وەك قەتەر لەوانەیە ئاستی داهاتی مامناوەندی تاك لە مانگێكدا دە هەزار دۆلار بێت، ئەمە بەراورد بە ئاستی مامناوەندیی داهات لە بەنگلادیش كە زۆر كەمە، ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی ئابووریی قەتەر پێشكەوتووە و هی بەنگلادیش دواكەوتووە.

لایەنێكی دیكە كە گرنگە هەڵوەستەی لەسەر بكەین، پەیوەندیی گەشەی دانیشتووانە بە پەرەپێدانی مرۆییەوە، ئەم لایەنە هەموو سێكتەرەكانی كۆمەڵگە دەگرێتەوە، هەر بۆ نموونە ئەگەر بمانەوێت بایەخ بە تەندروستی و چاودێریی تەندروستیی هاووڵاتیان بدەین، ئەوا دەبێت بزانین ڕێژە و ژمارەی پزیشك و كارمەندانی تەندروستی و نەخۆشخانەكانمان ئایا لەو ئاستەدان خزمەتگوزاریی تەندروستی بۆ هاووڵاتیان دابین بكەن؟ واتە پرسیار لەسەر ئەمە دروست دەبێت، بەوەی ئایا چەند كەس لەم نیشمانەدا پزیشكێكی بەردەكەوێت، چەند كەس قەرەوێڵەیەكی نەخۆشخانەی بەردەكەوێت، بۆیە چەند ژمارەی هاووڵاتییان كەمتر بێت بۆ پزیشك و قەرەویڵەیەكی نەخۆشخانە، ئەمە ئەوەمان پیشان دەدات كە كەرتی تەندروستی لەو وڵاتەدا پێشكەوتووە، ئەمە وەك پێوەر هەموو سێكتەرەكانی ژیانی كۆمەڵگەی پێ دەپێورێت.

هەروەها كەرتی پەروەردە و خوێندن ئاماژەكانی ژمارە قوتابی بۆ هەر قوتابخانەیەك و ژوورێكی خوێندن و مامۆستایەك بە هەمان شێوە، خوێندنی باڵا و زانكۆكان و كۆلێژ و پەیمانگەكان و ژمارە قوتابی بۆ هەر بەشێكی زانستی و هۆڵێكی خوێندن و مامۆستایەك، هەرچەندە ژمارەكە كەمتەر بێت، باشترە و گەشەسەندووترە، پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە.

هەروەها ئاماژەی پێشبینیی ژیانی تاك و مرۆڤ (معدل توقع الحیاة للفرد) لەم وڵاتەدا هەرچەندە تێكڕای ژیانی مرۆڤ و تاك زیاتر بێت، ئەوا خەڵكەكەی باشتر و خۆشتر دەژین، وڵاتی ژاپۆن بە نموونە.

كەواتە ئەم ئاراستەیە ئەوەمان پێدەڵێت، كە فەلسەفەی ئابووری و دارایی، كار لەسەر تاك دەكات و داوا دەكات، خزمەتگوزارییەكان بۆ تاكی كۆمەڵگە دابین بكرێن، بۆیە كاتێك گەشەی دانیشتووانی كۆمەڵگە دەگۆڕێت و ژمارەی دانیشتووان زیاد دەبێت، ئەوا دەبێت پلانێكی دەوڵەتی هەبێت بۆ ئەوەی بزانرێت چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو گۆڕانكارییانەدا بكات. لە ئێستای عێراقدا لە ئەنجامی گۆڕانكارییەكانی پسووڵەی خۆراك كە لە دوای لەدایكبوونی منداڵەكانەوە تۆمار دەكرێت، دەكرێتە بنەما بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ گۆڕانكارییەكاندا، ئەمەش بەو مانایەی منداڵان لە تەمەنی تا چوار ساڵی چییان پێویستە، دەبێت بۆیان دابین بكرێت، لە دوای ئەو تەمەنە دەبێت پلان هەبێت بەپێی ئەو ڕێژەیە باخچەی ساوایان و قوتابخانە و مامۆستایان بۆ دابین بكرێت، ئەم گەشەی دانیشتووانەش بە ڕێژەی لەدایكبوون و ڕێژەی مردن دیاری دەكرێت، كاتێك كۆی گشتیی ڕێژەی مردن لە كۆی گشتیی ڕێژەی لەدایكبوون دەردەكرێت، لەسەر ئەم بنەمایە ئاستی گەشەی دانیشتووان دەردەكرێت.

بۆ دەوڵەتێكی وەك عێراق كە هەر لە سەرەتای ساڵی 1958ـەوە شەڕ و كودەتا تێیدا دەستی پێكردووە و پاشانیش شۆڕشەكانی كوردستان و دوای ئەویش شەڕی عێراق-ئێران و شەڕی كوەیت، لە دوای ساڵی 2003شەوە شەڕی مەزهەبیی نێوان شیعە و سوننە، شەڕی دژی تیرۆریستان، ئەمانە بوونە فاكتەرێك بۆ ئەوەی ڕێژەی مردن لە عێراقدا بەرز ببێتەوە. بۆیە ئەوانەی بڕیار دروست دەكەن، بۆ ئەوەی بتوانن بڕیاری دروست لەسەر ئەو واقیعە بدەن، ئەوا پێویستیان بە ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان هەیە، بۆ ئەوەی بە دروستی بزانن واقیعەكە چۆنە و وەك خۆی بیخوێنەوە و بڕیاری دروستی لەبارەوە بدەن.

بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ گەشەی دانیشتووان و دابینكردنی خزمەتگوزارییەكان هاوشانی گەشەی دانیشتووان، بۆ هەر دەوڵەتێك گرنگە پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوام (sustainable development) پیادە بكات، ئەم پرۆسەیە لە زانستی ئابوورییدا تازەیە و لە دوای شەستەكانی سەدەی ڕابردووەوە هاتووەتە ناو زانستی ئابووری و حوكمڕانییەوە، لە ئێستادا پرۆسەی بەرهەمهێنانی بەردەوام لەسەر دوو ڕەهەند كار دەكات:

یەكەمیان: پاراستنی ژینگەیە بە هۆی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەواوە، بۆیە دەبێت ستراتیژیەتی سیاسەتی ئابووری بەو جۆرە پیادە بكرێت كە زیانی بۆ ژینگە نەبێت، ئەمەش پێی دەگوترێت ئابووریی سەوز (Green Economy).

دووەمیان: دەبێت ئایندەی نەوەكانی داهاتوو لەبەرچاو بگیرێت و كار بۆ نەوەكانی داهاتوو بكرێت.

 ئەم دوو ڕەهەندەی پەرەپێدانی بەردەوام پێویستی بە پلانی گەشەپێدان هەیە، سەركەوتنی ئەم پلانەش بەندە بەو داتا و زانیارییە دروستانەی لە پرۆسەی سەرژمێریی گشتیدا كۆ دەكرێتەوە، لەسەر بنەمای ئەو داتاو زانیارییانە شرۆڤەی ( شیكردنەوەی چوارگۆشەیی دەكات، كە ئەو شرۆڤەیە برتییە لە «دیاریكردنی فاكتەرە ناوخۆیی و دەرەكییەكان، دیاریكردنی خاڵە بەهێز و لاوازەكان، دیاریكردنی ئالنگاری و دەرفەتەكان».

لێرەوە ئەگەر ئەو پرسیارە بكەین كە هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا دەرفەتەكانی بەردەستی چین بۆ ئەوەی سوودیان لێ وەربگرێت؟ دەڵێین: ئێمە لە هەرێمی كوردستان خاوەنی سەرچاوەی سرووشتیی زۆرین، خاوەنی خاكێكی بەپیتین، سرووشتێكی جوانمان هەیە، دەستی كاری لێهاتوومان هەیە، تەكنەلۆژیای پێشكەوتوومان لەبەردەستە، بۆیە بە پێكەوە گرێدانەوە و پێكەوە ئاراستەكردنی ئەم خاڵە بەهێزانە، داهاتێكی زۆر باش دێتە بەردەستمان و دەتوانین لە سێكتەرە جیاوازەكانی وەك كشتوكاڵ، پیشەسازی، ئابوورییەكی فرە ڕەنگ بونیاد بنێین، نەك ئابوورییەكی تاك ڕەنگ، كە لە زانستی ئابووریدا پێی دەگوترێت (الاقتصاد الریعي)، هەروەها ئالنگارییەكانی بریتین لە هەڕەشەی وڵاتانی دراوسێ و ڕێكنەكەوتن لەگەڵ بەغدا و بڕینی بودجە و مووچە و تیرۆر و ناسەقامگیریی سیاسیی ناوخۆیی و دوو زۆنی لە هەرێمی كوردستان و گەندەڵی و نەبوونی كەسی شیاو لە شوێنی شیاو.

بە ڕەچاوكردنی گرنگیی سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان بۆ ئاستی مامناوەندی داهاتی تاك و داهاتی نیشتمانی و پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوام، ئەوا ئەنجامدانی پرۆسەی سەرژمێریی گشتی بۆ هەرێمی كوردستان زۆر گرنگە، بەتایبەتی كە چەندین كێشەی ئێمەی كورد لەگەڵ حوكمڕانی بەندە بە ڕێژەی دانیشتووانەوە، لە سەرووی هەموویانەوە ئێمە كێشەی پشكی هەرێمی كوردستانمان هەیە لە بودجەی عێراقدا، ڕێژەی ئەم پشكە لە ئێستا بە 12.67% لەسەر بنەمای پسووڵەی خۆراك دیاری كراوە، بەڵام ئەو داتا و زانییاریانەی پسووڵەی خۆراك دەری دەخات، داتاو زانیاریی دروست نین و كۆنن، بۆیە ناكرێت لەسەر بنەمای داتا و زانیارییەك كە گومانی لەسەرە ڕێژەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان خەمڵاندنی بۆ بكرێت. ئەم پرسە پێویستی بە داتا و زانیاریی دروست هەیە، بۆ ئەوەی بتوانین بڕیاری دروست بدەین، هەر لەسەر بنەمای پسووڵەی خواردن ڕێژەی كورسییەكانی پەرلەمان بۆ لایەنە كوردستانییەكان لە ناو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا دیاری كراوە، ئەمەش دوای داتا و زانیارییە دروستەكانی ئەم سەرژمێرییە گشتییە گۆڕانكاریی بە سەردا دێت و ژمارەی كورسیی پەرلەمانی و نرخەكەی (ژمارەی دەنگدەر بۆ یەك كورسی) دەگۆڕێت.

بۆ پرۆسەی حوكمڕانی لە ناوخۆی هەرێمی كوردستانیشدا، دیسان ئەو داتاو زانیارییانەی لەم سەرژمێرییە گشتییەدا كۆ دەكرێنەوە و تۆمار دەكرێن، كاریگەرییەكی زۆر باشیان هەیە، لەوەی كەموكورتی و پێداویستییەكانی كۆمەڵگەی خۆمان دیاری بكەین و پاشان پلانی بۆ دابنێین، بۆ ئەوەی توانا و سەرچاوەكان پێكەوە گرێ بدەینەوە و بەسەر ئالنگارییەكاندا زاڵ ببین و دەرفەتی زیاتر بقۆزینەوە و سوودی لێ وەربگرین.