عەلی ئەلمگدام نووسەر و ڕۆژنامەنووسە و چالاكوانێكی مافپەروەرە، بایەخ بە كاروباری عێراق و یەكسانیی ڕەگەزی و كاروباری سیاسی دەدات، لە دوای پرۆژەی پێشنیاركراو بۆ هەمواركردنی یاسای باری كەسیی عێراق، گرووپێكیان بۆ دژایەتیی ئەو هەمواركردنە پێك هێناوە بە ناوی گرووپی 188، ئەمەش وەك ئاماژەیەك بۆ داكۆكیكردن لە یاسای باری كەسیی عێراق ژمارە 188ی ساڵی 1959، ئەم گرووپە نوێنەرانی هەموو پێكهاتەكانی عێراقی لە خۆی گرتووە و ئامانجیان ئەوەیە ئیرادەیەكی عێراقیی یەكگرتوو بۆ ڕێگرتن لە هەمواركردنەوەی ئەو یاسای دروست بكەن و، نەهێڵین ئەم هەمواركردنەوەیە بە زۆرینە و كەمینە لە پەرلەمانی عێراق تێپەڕێنرێت، لە گفتوگۆی ئەم جارەدا «هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسیی عێراق و ئاكامەكانی» بەم جۆرە دید و تێڕوانین و بۆچوون و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

ئەمڕۆ لەسەر پرسێكی زۆر گرنگ و هەستیار گفتوگۆ دەكەین، كە تایتڵەكەی «هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسیی عێراق و ئاكامەكانی»ـە تی، ئێمە بۆ ڕێگرتن لەم هەمواركردنەوەیە گرووپێكمان پێك هێناوە بە ناوی گرووپی «188» كە تەواوی پێكهاتە جیاوازەكانی عێراقی لە خۆی گرتووە، وەك ئەم گرووپە دیراسەتێكمان ئامادە كردووە كە تیایدا تەواوی لایەنە نەرێنییەكان و ئەو دەرهاویشتە خراپانەمان دەستنیشان كردووە كە بە هۆی هەمواركردنەوەی ئەم یاسایە ڕووبەڕووی خێزان و كۆمەڵگەی عێراق و پێشێلكردنی مافی ژنان و منداڵ دەبێتەوە، بۆیە دەخوازم پوختەیەكی ئەم دیراسەتە لێرە بخەمە ڕوو.

ئەگەر چاوێكی خێرا بە مێژوودا بگێڕینەوە، ئەوا دەبینین كە شەریعەتی ئیسلامی بابەتەكانی باری كەسیی ئاماژە پێكردووە هەر لە «هاوسەرگیری، جیابوونەوە، جیابوونەوە بە ڕێككەوتن، ولایە، وەسایە و...هتد»، لە كۆی شەش هەزار ئایەتی قورئانی پیرۆز، حەفتا ئایەت باس لە ئەحكامە شەرعییەكانی باری كەسی دەكات.

لە فەرموودەكانی پێغەمبەریشدا «د.خ» باس لە ئەحكامەكانی باری كەسی كراوە، بەڵام دواتر بە هۆی ئەوەی ئیسلام بووە دەوڵەت، گۆڕانكاریی بەسەردا هات و، دامەزراوەی دادوەری هاتە ئاراوە و ئەحكامی دادوەریی دروست كرد، ئەمە بێجگە لە سەرهەڵدانی چەندین قوتابخانەی وەك قوتابخانەی «ئەهلی ڕەئی» لە عێراق، كە هی ئەبو حەنیفەی نوعمان بوو، هەروەها قوتابخانەی «ئەهلی حەدیس» لە حیجاز، دوای ئەویش مەزهەبەكانی «حەنەفی، شافعی، مالیكی، حەنبەلی، شیعەی زەیدی، جەعفەری، دوانزە ئیمام، ئەبازی» دروست بوون.

لە ناو ئەو هەموو فرەڕەنگییە فیقهییەدا، پاشانیش فراوانبوونی ئیمپراتۆرییەتی ئیسلامی، پێویستیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت بووە هۆكاری ئەوەی كە ئەحكامە شەرعییەكان بكرێنە یاسا، بۆ ئەوەی دادگای ئیسلامی كار بەو ئەحكامانە بكەن كە وەك یاسا ڕێك خرابوون، بۆ ئەوەی خەڵكەكە ئاگادار بن لە كاروباری باری كەسێتیدا كە ملكەچی كام ئەحكامە دەبن.

ئەوەی تایبەتە بە یاسای باری كەسێتیی عێراق ژمارە 188ی ساڵی 1959، پێش دەرچوونی ئەم یاسایە «دەستەی تەمییزی جەعفەری شیعە» هەروەها « دەستەی تەمیزی سوننە» كاروبارەكانی باری كەسیی خەڵكەكەیان بەپێی ئەو مەزهەبەی لەسەری بوون بەڕێوە دەبرد.

دوای شۆڕشی چواردەی تەمووز لە ساڵی 1959، وەزارەتی دادی عێراق لیژنەیەكی لە كۆمەڵێك قازی و فەقیهی دەستووری پێك هێنا كە بریتی بوو لە «عەبدوڵڵا بوستانی، حوسێن محیەدین، مەحمود خاڵس، حسێن جەمیل، عەبدوڵڵا عگێڵی»، ئەم لیژنەیە لەسەر بنەمای ئەو هاودەنگییەی لە ئەحكامی شەریعەتی ئیسلام لە ناو هەموو مەزهەبەكاندا هەیە، لائیحەیەكی باری كەسیی داڕشت، ئەم لائیحەیە پاشان بوو بە یاسای ژمارە 188ی ساڵی 1959، ئەمەش واتە ئەم یاسایە لەبەر ڕۆشنایی باشترین ئەحكامەكانی هەموو مەزهەبەكانی ئیسلامدا دەرچووە.

ئەم یاسایە لە عێراقدا بەهۆی سەرهەڵدانی دیكتاتۆرییەت و تیرۆرەوە، كۆمەڵێك هەمواركردنی زۆر بێ ڕەحمانەی بەرامبەر مافی ئافرەتان و خێزان بە شێوەیەكی گشتی لە عێراقدا تێدا كراوە.

لە دوای ڕاپەرینی بەهاری 1991 و دەركەوتنی ئەزموونی هەرێمی كوردستان، كە ڕزگاری بوو لە ژێر دەسەڵاتی دیكتاتۆری و، دوای دامەزارندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان، پەرلەمانی كوردستان كۆمەڵێك لەو پێشنیارانەی پەسەند كرد كە ڕێكخراوەكانی ئافرەتانی هەرێم پەسەندی كرد، كە داوایان دەكرد یاسای باری كەسی هەموار بكرێتەوە بۆ ئەوەی شێوازێكی مۆدێرنانە وەربگرێت، كە لەگەڵ شارستانییەت و مەدەنییەت و مافەكانی مرۆڤدا یەك بگرێتەوە.

لە دوای ڕووخانی ڕژێمی دیكتاتۆری و دامەزراندنی ئەنجوومەنی حوكم، عەبدولعەزیز حەكیم بڕیاری 137ی دەركرد و لەم بڕیاردا داوای كردبوو كە یاسای باری كەسیی عێراق ژمارە 188ی ساڵی 1959 ڕەت بكرێتەوە، بەڵام پەرلەمانی كوردستان كە ئەم هەڵوێستەی وەك خاڵێكی گەش بۆ تۆمار دەكرێت، بە سووربوونی لەسەر ئەوەی دەبێت عێراقی نوێ «دەوڵەتی یاسا و دەستوور» بێت و نابێت بە لۆژیكی فیقهی مەزهەبی بەڕێوە بچێت، بە تێكرای دەنگ، پەرلەمانی كوردستان بڕیاری ژمارە 137ی ئەنجوومەنی حوكمی عێراقی ڕەت كردەوە.

سەبارەت بەو پێشنیاری ئەم جارەی بۆ هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسی پێشكەش كراوە، بۆ ئەم هەموارە پشت بە ماددەی 41ی دەستووری ساڵی 2005 بەستراوە، كە دەڵێت «عێراقیەكان ئازادن لە پابەندبوون بە باری كەسێتیان بە پێی ئاین و ئاینزاو بیروباوەڕو هەڵبژاردنی خۆیان، ئەمەش بە یاسا ڕێكدەخرێت»، بەڵام ئەم ماددەیە كە دەڵێت «عێراقیەكان ئازادن لە هەڵبژاردنی مەزهەبەكەیان» هەردوو ڕەگەزی نێر و مێی لێك جیا نەكردووەتەوە، لە ماددەی 14ی دەستووردا هاتووە كە دەڵێت «عێراقيەكان يەكسانن لەبەردەم ياسادا بەبآ جياوازى ڕەگەز يا نەژاد يا نەتەوە يا بنەچە يا ڕەنگ يا ئايين يا ئايينزا يا بيروباوەڕ يا بۆچوون يا بارودۆخى ئابوورى يا كۆمەڵايەتيان» كەواتە ماددەی 14ی دەستوور ئەو حوكمەی ماددەی 41 بەتاڵ دەكاتەوە كە داوای پێشنیاری هەمواركردنەكە دەكات، كە بە فیقهی جەعفەری باری كەسی ڕێك بخرێت و پیاو ئەو مافەی هەیە كە مەزهەب هەڵبژێرێت، ئەمەش ئەو مانایەی دەبێت كە پیاو دەتوانێت مەزهەبەكەی خۆی بەسەر ژندا فەرز بكات، لە كاتێكدا هاوسەرگیرییەكە لە نێوان سوننە و شیعە بێت، یان لە نێوان سوننە و سوننە یان شیعە و شیعەدا بێت.

ئەم واقیعە ئەوەمان پێ دەڵێت، پشت بەستن بە ماددەی 41 ئەو مانایە ناگەیەنێت كە پیاو سەرپشك بێت لەوەی مەزهەبی خۆی بەسەر ژندا بسەپێنێت، بۆیە پشت بەستن بەو ماددەیە كە لە پێشنیاری ئەو هەموارەدا پشتی پێ بەستراوە هیچ بنەمایەكی دەستووریی نییە و پووچە.

خاڵێكی دیكە كە لە پێشنیاری هەمواركردنی یاساكە هاتووە، لەلایەن دەستەی وەقفی سوننی و دەستەی وەقفی شیعەوە مدەوەنەیەكی شەرعی بۆ كاروباری باری كەسی ئامادە بكرێت، بۆ ئەوەی كاروباری باری كەسیی عێراقییەكانی پێ ڕیك بخرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر ئەم هەموارە تێپەڕێت ئەوا بە تەواوەتی یاسای 188ی ساڵی 1959 پەك دەخات و یاساكە لە هەموو ماناكانی بەتاڵ دەكاتەوە و، مەدەوەنی شەرعی «شیعە و سوننە» دەكەوێتە سەرووی دادگا و یاساوە.

بۆیە لەم حاڵەتە ئافرەتان داوای هاوكاری دەكەن بۆ ئەوەی پشتگیرییان بكەین و ڕێگە نەدەین هەمواری یاسای باری كەسی لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق بە زۆرینە و كەمینە تێپەڕێندرێت، تا زوڵمێكی گەورە دەرهەق بە ئافرەتان نەچەسپێندرێت، كە بەپێی ئەم هەموارە ئافرەت بێبەش دەبێت لە مافەكانی»جیابوونەوە، میرات، دایكایەتی و بەخیوكردنی منداڵ و.. هتد»، ئەگەر هەڵوەستە لەسەر فیقهی جەعفەری بكەین، دەبین دەڵێت «ئەگەر دوو هاوسەر لە یەكتری جیابوونەوە، دواتر ژنەكە شووی كردەوە، ئەوا مافی دایەنیی منداڵی نامێنێت، هەتا ئەگەر لە مێردەكەشی جیا ببێتەوە مافی دایەنیی بەخێوكردنی منداڵەكەی بۆ ناگەڕێتەوە، لە مەسەلەی میراتدا، ئافرەت زەویی پێ نادرێت، بەڵكو ئەو زەوییە بەچەند خەمڵێندرا پارەكەی پێ دەدرێت، ئەوجا ئەو ئافرەتە ئەوە قبووڵ بكات یان ڕەتی بكاتەوە، ئەوا هیچ بژارەیەكی لەبەردەمدا نابێت.

ئەو بەڵگانەی كە لایەنگرانی هەموارەكە پشتی پێ دەبەستن، بڕگەیەك لە ماددەیەكی دەستووری وەردەگرن بەبێ ئەوەی بگەڕێنەوە سەر مادەكانی دیكە، لەمەش زیاتر هەموو لایەك لەسەر ئەوە كۆكن كە یاسای باری كەسی ژمارە 188 لە كۆی باشترینی هەموو مەزهەبە فیقهییەكانی ئیسلامەوە وەرگیراوە، بەڵام بەم هەمواركردنەوەیە دەیانەوێت فیقهی جەعفەری بە تەنیا جێگەی مەزهەبەكانی دیكەش بگرێتەوە، ئەمەش لە كاتێكدایە كە ماوەی 65 ساڵە لە دادگاكانی باری كەسیدا كار بەو یاسایانە دەكرێت و هیچ ئیشكالییەتێكی شەرعییش دروست نەبووە.

لەسەر ئەم پرسە كە ئێمە زۆر بەرتوندی ئەم هەمواركردنەوەیە ڕەت دەكەینەوە، هەندێك لە برادەرانی ناو لایەنە شیعەكان گلەیی ئەوەمان لێ دەكەن كە ئێمە گووتوومانە «ئەم هەمواركردنە دەبێتە هۆكاری ئەوەی ناسنامەی مەزهەبی بچەسێندرێت و ناسنامەی نیشتمانی كۆتایی بێت و بەرەو قۆناخی دوای دەوڵەت هەنگاو هەڵدەگرین» لەسەر ئەم پرسە ڕەوتی حیكمە گلەییان لێ كردوین، بەڵام ڕاشكاوانە دووبارەی دەكەمەوە كە تێپەڕاندنی ئەم هەموار دەبێتە هۆكاری ئەوەی كە عێراقییەكان بەسەر ناسنامەی لاوەكیدا دابەش ببن و هەموو بۆچوونەكان كپ دەكرێن، ئەوكات كلتووری «دەبێ و نابێ» بڵاو دەبێتەوە و تەحەكوم بە ڕێكخستنی خێزان لە عێراقدا دەكات، ئەمەش زۆر دوورە لە ماددەكانی دەستووری ساڵی 2005 كە بەشی هەرە زۆری عێراقییەكان پەسەندیان كردووە، هەروەها پێچەوانەی ماددەی 29ی دەستوورە كە دەڵێت «خێزان بنەمای كۆمەڵگەیەو دەوڵەت پارێزگاری لە قەوارەو بەها ئایینی و ڕەوشتی و نیشتمانیەكەی دەكات»، ئەوجا كاتێك ئەم هەموارە ئامانجی ئەوەیە كە ڕێكخستنی خێزان لە عێراقدا دابەش بكات، ئەمە مانای ئەوەیە ئەو ماددە دەستوورییە پێشێل دەكرێت.

لێرەوە دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە ئەگەر ئەم هەموارەی باری كەسێتییە تێپەڕێندرێت، ئەوا دەسەڵاتێكی یاسادانانی ئایینی دروست دەكات كە هاوتەریبی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق دەبێت و، لەم دەسەڵاتی یاسادانانی ئایینیدا، فەتوا و بۆچوونەكانی وەقفی سوننی و شیعی دەبنە بنەمای یاسادانان، ئەمەش واتە دەسەڵاتێكی دیكەی یاسادانان دروست دەبێت كە تیایدا فەتوا هێزی یاسای دەبێت.

كە باس لە مدەوەنەی شەرعی دەكرێت، پرسیار ئەوەیە ئەم مەدەوەنەیە چۆن دادەڕێژرێت، لە كاتێكدا لە ناو شیعەكاندا زیاتر لە مەرجەعێك هەیە وەك «سیستانی، بەیتی حەكیم، ئەلخوئی، تەباتەبائی، بەحر ئەلعلوم و.. هتد» هەروەها لە سوننەش چەندین مەرجەع و بۆچوونی جیاواز هەیە، ئایا پشت بەكام مەرجەع دەبەسترێت بۆ نووسینەوەی ئەو مدەوەنە شەرعییە؟

لە دوماهیدا بۆ ئەوەی تابلۆكە وەك خۆی بخەینە ڕوو و ئامانجەكانی پشتەوەی ئەم هەوڵانە بخەینە ڕوو، ئەوا دەبینن لە دوای هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2021، كە هاوپەیمانی نێوا «تەیاری سەدر، پارتی دیموكراتی كوردستان، هاوپەیمانی تەقدوم» دروست بوو بۆ پێكهێنانی حكومەتی عێراق، وەك بینیمان دژایەتی كرا هەتا گەیشتە ئەوەی موقتەدا سەدر لە ناو پرۆسە سیاسییەكە پاشەكشە بكات و چوارچێوەی هەمانگیی شیعە بە تاكلایەنە دەسەڵاتی بكەوێتە دەست. پرۆگرامێكی وەزاری دانرا بۆ ئەوەی لە چوارچێوەی هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەتدا حكومەتی محەمەد شیاع سودانی پێك بهێنرێت، بەڵام كە حكومەتیان پێك هێنا، پابەندی بڕگەكانی پرۆگرامە وەزارییەكە نەبوون، هەر بۆ نموونە ئەو خاڵانەی پەیوەندیی بە ڕێكخستنەوەی پەیوەندییەكانی هەولێر و بەغداوە هەبوو، بەتایبەتی ماددەكانی» 14، 15،16» هیچیان جێبەجێ نەكران، گەیاندیانە ئەوەی ئەوە ماوەی 9-10 مانگە كورسیی سەرۆكی پەرلەمان چۆڵە و بە وەكالەت لەلایەن چوارچێوەی هەماهەنگییەوە كەسێكی دیكە دانراوە، یاسای جەژنی «غەدیر» تێپەڕێندرا لەسەر حیسابی جەژن و بۆنە نیشتمانییەكان، لە ئێستادا كە پێشنیاری هەمواركردنەوەی باری كەسی لەلایەن فراكسیۆنی گەورەی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعەوە پێشكەش كراوە و دەیانەوێت بە زۆرینە تێی پەڕێنن، ئەمە پەیامێكە بۆ سوننە بەوەی پێیان دەڵێت «كارمان بە ئێوە نەماوە لە گەڵمان بن یان لەگەڵمان نەبن، دەتوانین یاساكە تێپەڕێنین»، هەروەها پەیامێكە بۆ كوردیش ئەمەش بەو مانایەی «ئێوە كۆمەڵێك كێشەتان لەگەڵ بەغدا هەیە باشترە پشتگیریی فراكسیۆنی گەورەی ئێمە بكەن، بۆ ئەوەی هەندێك پرستان لە پەرلەمان تێپەڕبێت كە پەیوەندی بە مافەكانی گەلی كوردستانەوە هەیە.

هەموو ئەمانە واتە، بە ئیسلامیكردنی دەوڵەت، بە شیعەكردنی دەوڵەت و بردنی دەسەڵات بەرەو تاكڕەوی، بۆیە تێپەڕاندنی ئەم هەموارە زۆر ترسناكە، ئەگەر ئەمەیان بۆ بچێتە سەر دەبێت چاوەڕێی ئەوە بكەین دوای ئەمە چ هەنگاوێكی دیكە هەڵدەگرن.