د.هاشم ئەلكەندی سەرۆكی سەنتەری «النبأ»ـە بۆ دیراساتی ستراتیژی و یەكێكە لەو توێژەرانەی كە بەردەوام لەسەر پرسە سیاسییەكان لەسەر كەناڵەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان ڕاوبۆچوونی خۆی هەیە و، داكۆكی لەو هەڵوێستانە دەكات كە خۆی بڕوای پێیەتی، لە گفتوگۆ ئەم جارەدا «هەمواركردنی یاسای باری كەسیی عێراق و ئاكامەكانی» زۆر بە ڕاشكاوی داكۆكی لە هەمواركردنی ئەم یاسایە كرد و پێداگریی لەسەر ئەوە كرد كە دەبێت لە عێراقدا ئازادی بۆ هەڵبژاردنی مەزهەب بۆ ڕێكخستنی باری كەسی و ڕێكخستنی خێزان لە عێراقدا پەیڕەو بكرێت و، بەم جۆرە دید و تێڕوانیەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

سەرەتا زۆر سوپاسی مەكتەبی سیاسی و بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم كە ئێمەی بانگهێشت كرد بۆ ئەم گفتوگۆیە، بۆ من لە دوای ساڵی 2007 ـەوە ئەمە یەكەم جارە بۆ كۆبوونەوەیەكی وا گرنگ سەردانی هەولێر بكەم و لەگەڵ ئەم دەستەبژێرە بەڕێزە گفتوگۆ لەسەر پرسێكی هەستیار بكەین، كە پەیوەندی بە هەموومانەوە هەیە.

ئەوەی لەم بەڕێزانە سەبارەت بە گازندەكانیان لەسەر هەمواری یاسای باری كەسیی عێراق گوێبیستی بووم، مەزندەكرا بوو دەمزانی گوێم لەو ڕەخنانە دەبێت، بۆ من لەگەڵ ئەم دەستەبژێرە بەڕێزانە وەك ئەوەیە لە ئاهەنگی بوكگواستنەوەدا بم، بەڵام ئاهەنگەكە لە ناو بارانێكی بەخوڕدا بەڕێوە بچێت.

لەسەر پرسی هەمواركردنەوەی ئەم یاسایە باسی لایەنی یاسایی و داڕشتنەوەی یاساكە ناكەم، بەڵام لە چوارچێوەیەكی گشتیدا باس لە هەمواركردنی یاسا دەكەم، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئێمە لەم گفتوگۆیەدا باس لە یاسایەكی تازە ناكەین، بەڵكو ئەوەی كۆی كردینەوە «هەمواركردنی» یاسایەكە، لەم چوارچێوەیەدا بەشی زۆری ئامادەبووانی ئەم كۆڕە دژی ئەم هەمواركردنەوەیەن و هەتا گەیاندیانە ئەوەی كە بڵێن ئەم هەمواركردنەوەیە بۆ «بەئیسلامیكردنی دەوڵەتی عێراقە»، هەروەها گوتیان ئەم یاسایە پێویستی بە هەمواركردنەوە نییە.

بەڕێزان، هەمواركردنەوەی یاسا كارێكی زۆر ئاساییە، بە تایبەتیش یاسای باری كەسێتیی عێراقی ژمارە 188ی ساڵی 1959 كە 65 ساڵ بەسەر دەرچوونیدا تێپەڕیووە.

ئەم یاسایە لەبەر ڕۆشنایی گۆڕانكارییەكی سیاسبی گەورەدا دەركراوە كە ئەویش گۆڕینی ڕژێمی پادشایەتی بۆ سیستمی كۆمارییە، لەو سەردەمەدا چەپ و شیوعییەكان بەخت یاریان بوو زەمینەیەكی لەباریان بۆ دروست بووبوو، بۆ ئەوەی ئەو یاسایە بەوجۆرە تێپەڕێنن كە مەبەستیان بوو، هەر لەو سەردەمەشدا زۆرێك لە مەرجەعەكان دژی ئەم یاسایە بوون و ڕەتیان كردەوە، مەرجەعەكانیش تەنیا سەید عەبدولمحسین حەكیم نەبوو كە دژی بوو، بەڵكو مەرجەعی دیكەش ڕەتیان كردەوە.

لە لایەكی دیكەوە ئەمە یەكەم جار نییە ئەم یاسایە هەموار بكرێتەوە، لەگەڵ هەموو وەرچەرخانێكی سیاسی لە عێراقدا بەشێك لە ماددەكانی یاسای باری كەسی هەموار كراوەتەوە، هەر بۆ نموونە لە ساڵی 1963 لە سەر دەمی عەبدولسلام عارف، لە حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو لە سەردەمی ئەحمەد حەسەن بەكر، لە سەردەمی سەدام حسێن چەند جارێك لە ساڵانی «1980، 1981، 1982، 1986» دواتریش چەندین جار ئەم یاسایە هەموار كراوەتەوە، بۆیە هەمواركردنەوەی ئەم یاسایە بەردەوام بووە.

ئەوجا لێرەوە ڕاستییەك دەردەكەوێت، بمبوورن كە ڕاشكاوانە قسە دەكەم، ئەوانەی ڕەخنە لە پێشنیاری هەمواركردنەوەی ئەم یاسایە دەگرن، یان ئەوەیە بە ئەنقەست دەیانەوێت پرۆسەی هەمواركردنەكە ناشرین بكەن و هەندێك پرسی ناواقیعی دەخەنە ڕوو، یانیش بەدوای شەپۆلە گشتییەكەی دژی ئەم هەمواركردنەوەیە كەوتوون.

هەر بۆ نموونە لەم هەمواركردنەوەیەدا باس لە بەشوودانی كچی منداڵ و تەمەن نۆ ساڵ «زواج القاصرات» نەكراوە، بە شوودانی كچی منداڵ لەسەر ئاستەكانی «شەرع، دابونەریت، مرۆڤایەتی» ڕەت دەكرێتەوە و ڕەتی دەكەینەوە.

ئەم هەمواركردنەوەیە باس لە گرێبەستی هاوسەرگیری دەكات كە تیایدا ڕەچاوی «تەمەنی باڵقبوون، تەمەنی شیان، تەمەنی گونجاو» دەكات، ئەم گرێبەستەش لەبەر ئەوەی لە خوار تەمەنی 18 ساڵی دەبێت و، بە ئامادەبوون و ڕەزامەندیی بەخیۆكەر «وەلی ئەمر» دەبێت، ئێ ئەمەش هیچ كارێكی ناشەرعیی تێدا نییە، لە زۆر وڵاتی ئەورپی بۆ نموونە ئیسپانیا ڕێگە دراوە كچی 12 ساڵ مارە بكرێت.

لێرەدا گرنگە هەڵوەستە لەسەر خاڵێكی گرنگ بكەینەوە، ئەوانەی لایەنگری ئەم هەمواركردنەن و ئەوانەشی دژن، هەردوولایان «كچ، دایك، خوشك، خێزان» یان هەیە، ئێ باشە چۆن پشتگیریی هەمواركردنێك دەكەن كە زوڵم لە ئافرەت بكات.

هەروەها هەندێك ڕەخنەی دیكە دەگرن كە بەداخەوە وردەكارییان بۆ نەكردووە، ئەو هەمواركردنەوەی ئێستا پێشكەش كراوە، هیچ شتێك بەسەر هیچ كەسێكدا فەرز ناكات، ئەمەش واتە دەتەوێت بەو ماددانە هاوسەرگیری بكرێت كە لە هەموارەكە هەیە، یان دەتەوێت لەسەر یاسا كۆنەكە گرێبەست بكەیت، تۆ ئازادی هیچ بەربەستێك دانەنراوە، بەڵكو بە پشتبەستن بە ماددەی 41ی دەستوور ماددەیەكی یاسایی ئامادە دەكات، ماددەی 41 ئەو ئازادییەی بە عێراقییەكان داوە كە پابەندبن بەو مەزهەبەی كە دەیانەوێت، ئێ ئەمەش كارێكی ئاساییە من مافی خۆمە ئەو ئازادییەم هەبێت ئەو مەزهەبە هەڵبژێرم كە بڕوام پێیەتی و پەیڕەوی دەكەم.

مەزهەبی من دەڵێت، تەڵاق یەك جارە كە ژنەكەت تەڵاقدا تەواو، جارێكی دیكە ناگەڕێتەوە، من پابەندی ئەم مەزهەبەم نامەوێت لە تووڕەبوونێكدا یان بە مەستی ژنەكەم تەڵاق بدەم و هەموو ڕۆژێك ئەم پرسە دووبارە ببێتەوە، بەڵكو من دەمەوێت پێكەوەگرێدانەوەی خێزان پتەو بێت، ئەگەر كێشەیەكیش لە خێزاندا هەبێت پەنا بۆ جیابوونەوە و تەڵاق نەبرێت، خەڵكانێكی كەسوكاری پیاوەكە یان ژنەكە بێنە ناو ئەو كێشەیە و چارەسەری بكەن و نەهێڵین ئەو خێزانە تێك بچێت،ئەمەش مافی هەر تاكێكە و مافی منیشە.

خاڵێكی دیكە كە هەموو ڕەخنەكانی دژی ئەم هەمواركردنەوەیە پێكەوە كۆ دەكاتەوە تەنیا یەك دێڕە، لەم گفتوگۆیەدا ئێوە وەك پارتی دیموكراتی كوردستان لە بواری سیاسیدا زۆر لێبوردە بوون بەرامبەر بە بۆچوونە سیاسییەكانم، لەمەشدا بە ڕاشكاوی قسە دەكەم و لێبوردە بن، ئەو دێڕە بریتییە لەوەی كە ئەو خەڵكانە پێیان وایە «ئەم هەمواركردنەوەیە دەسەڵات دەداتە ئایین و پیاوانی ئایینی لە مامەڵەكانی كاروباری باری كەسێتیدا» ئەم دێڕە بنەمای هەموو ڕەخنەكانە و ئەوی دیكەش هەر لەم خاڵەوە سەرچاوە دەگرن.

باس لەوە كرا ئەم هەمواركردن دەبێتە هەنگاوێك بۆ «بەئیسلامكردن و بەشیعەكردنی دەوڵەت»، بێگومان ئەم بۆچوونە هیچ بنەمایەكی تێدانییە، لەبەر ئەوەی هەمواركردنەكە هیچ شتێك بەسەر هیچ لایەكدا فەرز ناكات و پرسەكە پەیوەندی بە مەزهەبەوە نییە، بەڵكو پەیوەندی بە زەوتكردنی مافێكەوە هەیە، كە ئەویش ئازادیی ڕادەبرین و ڕێزگرتن لەو مافەیە، ئەم هەمواركردنەش دەچێتە ئەو چوارچێوەیەوە، لە پرۆسەی هاوسەرگیردا، ئەوانەی خۆیان بە شوێنكەوتووی ئایین دەزانن و ئەوانەشی پەیڕەوی ئایین ناكەن، هەتا ئەوانەشی بڕوایان بە ئایین نییە، لە كاتی ئەنجامدانی پرۆسەی هاوسەرگیریدا پەنا بۆ گرێبەستی كۆمەڵایەتی و مارەبڕین دەبەن هەتا ئەگەر بە شێوەیەكی پرۆتۆكۆڵی و دەرنەچوون نەبێت لە داب و نەریتی كۆمەڵایەتی، یان بۆ ئەوەی كەسوكاری كچەكە مافی كچەكەیان گەرەنتی بكەن، دەچنە دادگا و لەوێ گرێبەستەكە گرێ دەدەن.

لایەكی دیكە ئێستا خۆ دەرگاكان هەمووی دانەخراون، ئاوا بەم جۆرە هەڵمەتی بەربڵاو بۆ ناشرینكردنی ئەم هەموارە دەكرێت، لە ئێستا هەوڵێك هەیە لەلایەن سەرۆك وەزیران د.محەمەد شیاع سودانییەوە كە وەك حكومەت لەگەڵ ئەنجوومەنی كاروباری ئافرەتان كۆدەبێتەوە و گفتوگۆ لەسەر پرۆسەی ئەم هەمواركردنەوەیە دەكەن، بۆیە ئەگەر ئەم هەمواركردنەوەیە مافی ئافرەت و خێزان پێشێل بكات، ئەوا بە دڵنیاییەوە حكومەت دەستوەردان دەكات و ناهێڵێت ئەم هەموارە تێبپەڕێت.

خاڵێكی دیكە كە لەگەڵ هەڵمەتی دژایەتیی هەمواركردنەوەی ئەم یاسایەا هاتووەتە ئاراوە و جێگەی داخە، دەستێوەردانی لایەنی دەرەكییە لەگەڵ ئەوانەی ئەم هەمواركردنەوەیە ڕەت دەكەنەوە، بە بۆچوونی من ئەم دەستێوەردانانە كێشەی گەورەمان بۆ دروست دەكات، ئەوانەی كە یاساناسن ئەو ڕاستییە زانستییە دەزانن كە هەموو كات یاسای لۆكاڵ لە سەرووی یاسای نێودەوڵەتییەوە سەیر دەكرێت، بۆیە لەم ماوەیەی دواییدا تویتی باڵیۆزێكی پیاو یان ژن دەخوێنینەوە كە ئەم هەمواركردنە ڕەت دەكاتەوە و دژایەتی دەكات، ئەمە لە كاتێكدا هەر ئەوانە بەرگری لە لەشفرۆشی و شزوزی ڕەگەزی دەكەن، ئەم حاڵەتە ئیشكالییەتی تازەمان بۆ دروست دەكات، ئەم پرسە لەلایەن ناوەندەكانی مەرجەعییەتەوە وەك حاڵەتێكی ترسناك سەیر دەكرێت، خەڵكانی زۆر نزیك لە مەرجەعییت پێیان ڕاگەیاندووم كە مەرجەعییەت لەگەڵ هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسیی عێراقدایە.

لە كۆتاییدا هیودارام ئەم گفتوگۆیەی لە هۆڵی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكرێت، هاندەرێكی سیاسیی لە پشتەوە نەبێت، ئەمەش ئەگەر لێم قبووڵ بكەن ڕاشكاوانە دەڵێم، ئەم شەڕە شەڕی هەرێمی كوردستان نییە و، هەرێمی كوردستان ناگرێتەوە، هەتا ئەگەر گرنگییەكی هەیە بۆ ئێوە، ئەوا هەرێمی كوردستان چەندین نوێنەری لە پەرلەمانی عێراق هەیە، دەتوانن كڕۆكی هەموو خاڵەكانی هەموارەكەتان بۆ ڕوون بكەنەوە.