د.جەلال ئەحمەد ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و بەرپرسی بەشی توێژینەوە و ڕاپرسییە لە بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان، كۆمەڵناسە و مامۆستایە لە كۆلێژی ئەدەبیاتی زانكۆی سەڵاحەدین، لە گفتوگۆی ئەم جارەدا «هەمواركردنی یاسای باری كەسیی عێراق و ئاكامەكانی» بەم جۆرە دید و تێڕوانین و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

یاسای باری كەسی سەرەڕای گرنگیی ڕەهەندە یاساییەكەی، ڕەهەندە كۆمەڵایەتی و ئابووری و كلتوورییەكانیشی نابێت نادیدە بكرێت، هەر خۆی ڕەهەندە یاساییەكەی هیچ بایەخێكی نییە ئەگەر ڕەچاوی ئەو ڕەهەندانەی تریش نەكات كە ناوم هێنان. بۆیە لە هەر هەمواركردنێكدا لە یاساكاندا لە ڕووی یاساییەوە، دەبێ پێشتر بیر لەوە بكەینەوە كە چەندە ڕەچاوی ڕەهەندەكانی دیكەیمان كردووە، ئەو ئاكامانەش چین كە ڕەنگە هەمواركردنی یاساكە بەدوای خۆیدا بیانهێنێت، خزمەت بە كوێی كۆمەڵگە دەكات و ئایا هەمواركردنەكە پێویستە و كێشەكانی پەیوەست بە یاساكە چارەسەر دەكات؟ ئایا یاساكە بەو تێكستەی ئێستای كێشەی بۆ خێزان و خەڵك دروستكردووە؟

ڕەنگە وەڵامدانەوەی ئەوەی كە پەیوەستە بە دیوە یاساییەكەی كاری من نەبێت، بەڵام پێش خوێندنەوەیەكی كۆمەڵناسانە، سەرەتا لە ڕوانگەیەكی سیاسی و گشتییەوە دەمەوێ سەرنجتان بۆ چەند خاڵێك ڕا بكێشم:

1. بەسیاسیكردنی پرسە كۆمەڵایەتی و یاساییەكان، پێشهاتێكی خراپە و ئەم پێشنیازی هەمواركردنە هێندەی دیوێكی سیاسیی هەیە، هێندە كۆمەڵایەتی و یاسایی نییە، سەفقەیەكی سیاسییە لە نێوان بەشێك لە هێزە سوننی و شیعییەكان و درێژبووەوەی ململانێیەكی تایفی و مەزهەبیی دێرینە، بەڵام لەسەر حیسابی ماف و هەست و دنیابینیی گەلانی دیكەی عێراقە. زۆرینەی ڕەهای هێزە شیعییەكان خەریكی بنكۆڵكردنی فدڕاڵییەت و سازانی نیشتیمانین بە ئامانجی دروستكردنی ولایەتێكی فەقیه.. بۆیە ئەم هەمواركردنە پێشنیازكراوە زیاتر پەیامێكی سیاسیی خۆسەپێنی زۆرینەیەكی مەزهەبییە، دەیانەوێت سوود لە فەراغی بوونی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرن و بە دروستكردنی ئەم كێشمەكێشمە بەردەوامی بەو باردۆخەی ناو پەرلەمان بدەن و هێز و پەرلەمانتارەكان بەو باسە ناكاتییەوە سەرقاڵ بكەن.

2. ئەم پێشنیازە باش ڕوونی كردەوە، كە شتێك نییە بەناوی كۆمەڵگەی عێراقی، بەڵكو چەند كۆوەبوون (تجمع - Aggregation)ێكی تایفی و مەزهەبی بە ناوی شیعە و سوننە، ئێتنۆگرووپێكی نەتەوەیی و ئایینی دیكە هەن و ئەمانە نەیانتوانیوە بە یەكەوە وەك پێویست هەڵ بكەن و بارودۆخێكی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی ئەوانی بە ناچاری بەیەكەوە كۆ كردووەتەوە.

3. باشە دەپرسم چۆن دەكرێت بابەت و پێشنیازی هەمواركردنێكی وەها گرنگ و هەستیار لە دەرەوەی لیژنەی ئافرەت و منداڵ و خێزان پێشكەش بە پەرلەمان بكرێت و بخرێتە تاوتوێكردنەوە، ئەم كارەی فراكسیۆنی زۆرینەی پەرلەمان پێی گوتین كە بەشێكی زۆر لە لیژنەكانی پەرلەمان هیچ بەها و ڕۆڵێكیان نییە، خۆی دەبوو ئەم پێشنیازە بە فلتەری لیژنەكە و ژمارەیەك تاوتوێكردن و تەنانەت ڕاپرسی و زانینی ڕای خەڵك لە ناوچە جیاجیاكانی عێراقدا تێبپەڕێت.. ئەگەر كارەكان بەو جۆرە بن پەرلەمان لە جیاتی خزمەتكردن بە پرس و كێشە و پێداویستییەكانی خەڵك و دیموكراسی، دەبێتە ئامرازێكی كاریگەر بۆ پتەوكردنی پایەكانی دەسەڵاتخوازی و مەزهەبگەرایی.

لە ڕوانگەیەكی كۆمەڵناسییەوە پێتان دەڵێم، كە هەمواركردنە دەبێتە هۆی:

1. زیادبوونی ڕێژەی هاوسەرگیریی پێشوەختە و لە تەمەنی زوودا، كە لە ئێستادا بەپێی داتاكانی دادگاكان یەكێكە لە هۆكارە سەرەكییەكانی زۆری و بەرزبوونەوەی ڕێژەی جیابوونەوە لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا.

2. وازهێنان و دابڕانی كچان و ڕەنگە كوڕانیش لە خوێندن زیاد بكات.

3. ڕەنگە ببێتە هۆی زیادبوونی منداڵی ناكام، بەتایبەت ئەگەر كچەكە لە تەمەنی زوودا شوو بە پێاوێكی بەتەمەن بكات.

4. زیادبوونی فرەژنی، كە ڕەنگە ئەمەش ببێتە هۆكارێك بۆ زیادبوونی ناپاكی لە نێوان هاوسەراندا و بەشێك لە ژنان وەك تۆڵەسەندنەوەیەك لە پیاوان دژیان بەكاری بهێننەوە.

5. ئاسایشی كۆمەڵایەتی و دەروونیی خێزان تێك دەدات بەهۆی زیادبوونی مەیلی تاكگەرایی.. زۆرجار دایك و باوك ڕازی نابن بە بەشوودانی كچەكەیان و نیگەرانن و پێشبینی داهاتوویەكی باش ناكەن، ئیدی ئەم هەمواركردنە دەرچەیەك بۆ كچەكە دەكاتەوە بۆ ئەوەی لە قسەی دایك و باوكی دەربچێت و كێشە دروست ببێت، ئیدی دایك و باوكی پاساوێكی یاساییان بەدەستەوە نامێنێ بۆ ئەوەی ڕێگری لە بڕیارێكی ناوەخت و ناعەقڵانی و هەڵپەی كچەیان بكەن.

6. دیاردەی ڕۆشتنی كچان و بەدووكەوتن ڕەنگە زیاد بكات و ئەم یاسایە بكەنە پاساو و پاڵپشت بۆ داكۆكیكردن لە قەزییەكەیان.

7. دەرگاكردنەوەیە بە ڕووی شەرعییەتدان بە جۆرەكانی دیكەی هاوسەرگیریدا، كە نامۆن بە دابونەریت و كلتووری ئێمە.

8. جیاوازی لە نێوان تەمەنی هاوسەراندا زۆر دەبێت، جیاوازیی تەمەنیش جیاوازیی بیركردنەوەشی لەگەڵدایە، بۆیە ڕەنگە ئەمە ببێتە هۆی ئەوەی سەقامگیریی خێزان پارێزراو نەبێت و كێشە خێزانییەكان زیاد بكەن و منداڵان و پەروەردەیان لە دۆخێكی خراپدا بن.

9. ڕۆیشتن بە پێچەوانەی ڕەوتی گۆڕانكارییەكانی سەردەم و ڕۆژگارەوە، ئێمە لە سەردەمێكدا دەژین پسپۆڕان باس لەوە دەكەن كە دەبێت بە پۆلێنبەندییەكانی تەمەندا بچێنەوە، ئەوەی پێشتر تا تەمەنی خوار ١٨ ساڵی هەرزەكار بوو، ئێستا زانكۆش تەواو دەكات و تەمەنی چووەتە سەرووی ٢٢ ساڵ، كەچی بیركردنەوەی هەرزەكارانەیە.. كەواتە ئێمە لە جیاتی ئەوەی تەمەنی هاوسەرگیری زیاد بكەین، دێین كەمی دەكەینەوە و دەیكەینە سەرچاوە بۆ كێشە و ئالنگاریی گەورە.. لە جیاتی ئەمە بۆچی سستمێكی پەروردەكردنی باش بنیاد نەنێن و كێشەكانی پەیوەست بە لادان و مەیلە سێكسییەكان ڕێك نەخەین!

10. ڕەهەندێكی نێرسالار و پیاوسالارانەی تەواو لەسەر حیسابی ژنان و منداڵان بە هەمواركردنەوەكەوە دیارە.

لەو ڕووەكە چی بكرێت باشە بۆ ڕێگریكردن لە هەمواركردنی یاساكە، بەو پێیەی هەر وەك لە سەرەتادا باسم كردووە، ئەجێندایەكی سیاسی لەپشت ئەم پڕۆژەیەوە هەیە و ڕەنگە تەڵەیەكیش بۆ بێت سەرقاڵكردنی هەندێك لە حزبە سیاسییەكان و فراكسیۆنەكانیان لە پەرلەمان بە بابەتی لاوەكییەوە، لە پێناو ئامانجی سیاسی دیكەدا، بۆیە بە باشی نازانم حزبە سیاسییەكان بەتایبەتی ئەوانەی تەمسیلی دەسەڵاتێكی فیعلی دەكەن لە هەرێمدا، ڕاستەوخۆ و بە شێوەیەكی فەرمی بەهۆی هەستیاریی بارودۆخی سیاسییەوە، توخنی ئەم بابەتە نەكەون. دەبێ لە ڕێی ڕێكخراوە مەدەنی و كەسایەتییە ئایینی و كۆمەڵایەتییەكان و ئەكادیمی و چالاكوانانی مەدەنییەوە، ئەوانیش لە ڕێی ڕێكخراوەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان و مافی مرۆڤی ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەوە، فشار بكەن و دەنگی ناڕەزاییان بگەیەنن.