پ.ی.د. نادیە تەڵعەت سەعید، سەرۆكی بەشی جوگرافیا _سەرپەرشتیاری كۆلێژی پەروردەی مەخموورە، لە گفتوگۆیەكیدا لەگەڵ گۆڤاری گوڵان، باس لە گۆڕانكارییەكانی ئاو و هەوا دەكات، جەخت لەوەش دەكاتەوە كە ئەم گۆڕانكارییانەی كەشوهەوا كە لەم دواییەدا ڕوویان داوە، كاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر پیسبوونی ژینگەی شاری هەولێر و دابەزینی ئاستی كوالێتیی هەوا هەیە. لە بەرانبەردا بەرزكردنەوەی هۆشیاری ژینگەیی و هاندانی پاشەكەوتكردنی وزە و كەمكردنەوەی پیسكەرەكان و كەمكردنەوەی پشتبەستن بە نەوت وەك سەرچاوەیەكی سەرەكیی وزە، هەروەها سوودوەرگرتن لە سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە وەك وزەی خۆر و با، دەتوانێت ڕێگری لە پیسبوونی ژینگە بكات.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

پ.ی.د. نادیە تەڵعەت سەعید لە دەستپێكی قسەكانیدا هێما بۆ ئەوە دەكات، «گۆڕانكارییەكانی ئاو و هەوا بریتییە لە گۆڕانكاری و تێكچوون لە بارودۆخی ئاسایی كەشوهەوا وەك پلەی گەرمی و ئاراستەی با و ئاستی بارانبارین بۆ هەر ناوچەیەكی زەوی و هاوكات دەڵێت: «بەتانییەكی سرووشتی لە گازە گەرمخانەییەكان لە بەرگەهەوادا هەسارەكە بە ڕاددەی پێویست گەرم دەهێڵێتەوە بۆ ژیان، بەڵام دەردانی گازی گەرمخانەیی بە هۆی مرۆڤەوە وای كردووە، بەتانییە سرووشتییەكە ئەستوورتر بێت و گەرما هەڵدەگرێت و دەبێتە هۆی گەرمبوونی جیهان. سووتەمەنیی بەردینی تاكە سەرچاوەی گەورەترین گازە گەرمخانەییەكانە كە بەهۆی مرۆڤەوە دروست دەبن.»

ئەو كەسایەتییە ئەكادیمییە جەختی لەوە كردەوە كە «سووتاندنی خەڵوز و نەوت و غازی سرووشتی، ساڵانە ملیارەها تۆن كاربۆن دەردەدات كە لە زەویدا بە شاراوەیی دەمێنێتەوە، هەروەها بڕێكی زۆر لە میتانی و ئۆكسیدی نایترۆجینیش. دیارە دووەم ئۆكسیدی كاربۆن زیاتر دەردەچێت، كاتێك دارەكان دەبڕدرێن و نەمام لە شوێنی خۆیان نەچێنرێن. لە هەمان كاتدا بەشێكی زۆر لە ئاژەڵەكان میتانی دەردەدەن.

كلۆرۆفلۆرۆكاربۆن (CFCs)، هایدرۆفلۆرۆكاربۆنەكان (HFCs) و پەرفلۆرۆكاربۆنەكان (PFCs) كە لە هەواگۆڕكێ و ساردكەرەوەدا بەكاردەهێنرێن، لەلایەن پیشەسازییەوە بەرهەم دەهێنرێن و دواجار دەچنە ناو بەرگەهەوا».

 سەبارەت بە دەرئەنجامەكانی گۆڕانی ئاو و هەواش گوتی: «بە هۆی كاریگەرییەكانی گۆڕانی كەشوهەوا هەژارترین كۆمەڵگەكان زۆرترین زیانیان بەركەوتووە. پێشبینی دەكرێت تێكڕای ڕووی دەریاكانی جیهان لە نێوان ٢٨ بۆ ٥٨ سانتیمەتر بەرز ببێتەوە، ئەمەش لە ئەنجامی فراوانبوونی زەریاكان و توانەوەی سەهۆڵبەندانەكان، شەپۆلی زیاتری بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما ڕوودەدات، وشكەساڵی لە هەندێك ناوچەكان خراپتر دەبێت و چڕیی بارانبارین لە ناوچەكانی دیكە زیاد دەكات».

زیادبوونی مەترسییە تەندروستییەكانی گۆڕانی ئاو و هەواشی بە خاڵ دەستنیشان كرد، لەوانە: « زیادبوونی مردن لە ئەنجامی بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما. زیادبوونی ڕێژەی تووشبوون بە تەنگەنەفەسی و هه ستیاری لە كۆئەندامی هەناسەدان و نەخۆشییەكانی كۆئەندامی هەناسەدان. زیادبوونی نەخۆشییە گواستراوەكانی ڤێكتەر و زۆنۆتیك.

 نەخۆشییەكانی دڵ و خوێنبەرەكان و جەڵتەی مێشك. نەخۆشییە گواستراوەكانی خۆراك و ئاو. تەندروستی دەروونی و تێكچوونی فشاری دەروونی و بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەندێك جۆری شێرپەنجە و مەترسی جۆراوجۆر لەسەر زیندوو و گیانلەبەرە كێوییەكان».

سەبارەت بە كاریگەریی گۆڕانی ئاو و هەوا و مەترسییەكانی لەسەر هەرێمی كوردستان و بەتایبەتی عێراق كە لە ژێر كاریگەریی گۆڕانی ئاو و هەوادایە، گوتی: «بەپێی دوایین ڕاپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان، عێراق پێنجەم وڵاتە كە دەكەوێتە ژێر كاریگەری گۆڕانی كەشوهەوا ئەمەش كاریگەری لەسەر هەموو لایەنەكانی ژیانی هەرێمی كوردستان و وڵاتەكە هەیە، كە دەبێتە هۆی بیابانبوون و لەدەستدانی زەویی كشتوكاڵی و ساڵانە 55% زەویی كشتوكاڵی لەدەست دەدەین و زەوی عێراق دەكەوێتە ژێر هەڕەشەی بە بیابان بوون، بەو پێیەی تووشی وشكەساڵی دەبن و دەبنە بیابانی بێ بەرهەم، ئەمە جگە لەوەی بەردەوام ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی كەم دەبێتەوە، ئاسایشی خۆراكی لاواز دەبێت، هەروەها كۆچكردن لە عێراق و هەرێمی كوردستانەوە بۆ وڵاتانی دەرەوە زیاد دەكات». گوتیشی: «ئەم گۆڕانكارییەی ئاو و هەوا لەم دواییانەدا ڕوویان داوە، كاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر ژینگەی هەولێر بووە. بەتایبەتی لە ڕووی پیسبوونی هەوا، كوالێتیی هەوا بۆ هەڵمژینی هەوای ڕۆژانەی دانیشتووانی هەولێر خراپ بووە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ هۆكاری زیادبوونی بەرچاوی ژمارەی ئۆتۆمبێل كە ڕاستەوخۆ دەبێتە هۆكاری دەردانی كۆمەڵە گازێكی ژەهراوی، وەكو گازی یەكەم ئۆكسیدی كاربۆن و گازی ئۆكسیدی نیترۆز و گازی میتان، كە بە هۆكاری سەرەكی بڵاوبوونەوەی نەخۆشیی شێرپەنجە دادەنرێن، هەروها نەخۆشی دیكەی وەك نەخۆشییەكانی دڵ و سییەكان. واتە بێجگە لەوەی ئەم هەموو جۆرە گازە ژەهراوییانەی كە لە ئۆتۆمبێلەكان دەخرێتە ناو بەرگەی هەوا كە گاریگەریی ڕاستەوخۆی دەبێت لەسەر زەقكردن و سەرهەڵدانی دیاردەی قەتیسبوونی هەوا و گەرمبوون و بەرزبوونی پلەی گەرما لە شاری هەوڵێر و دابەزینی ئاستی كوالێتیی هەوا، هەروها دەرهاوێشتنی گازی یەكەم ئۆكسیدی كاربۆن لە مولیدە تایبەتییەكانی گەڕەكەكان كە ڕێژەكەی دەگاتە زیاتر لە یەك تۆن و ئەم گازە ژەهراوی و مەترسیدارە تەندروستیی دانیشتووانی شاری هەولێر دەخاتە مەترسییەوە».

پ.ی.د. نادیە تەڵعەت سەعید لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا كە ڕیكارەكانی چارەسەر بۆ كەمكردنەوەی كاریگەرییەكانی گۆڕانی ئاو و هەوا چین؟ گوتی: «سەرەتا دەبێت كار لەسەر بەرزكردنەوەی هۆشیاریی ژینگەیی لە نێو هەموو ئەندامانی كۆمەڵگە بكرێت. هەروەها هەوڵی كەمكردنەوەی پشتبەستن بە نەوت وەك سەرچاوەیەكی سەرەكیی وزە بدرێت، پێویستە سوود لە سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە وەك وزەی خۆر و با وەربگرین و داهێنانی كارگە و ئامێری دۆستی ژینگە هەبێت، هەموو ئەوانە پێكەوە دەتوانێت ڕێگری لە پیسبوونی ژینگە بكات».