فەرهاد محەمەد، ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە و سەرنووسەری گۆڤاری گوڵانە. لە گفتوگۆی ئەم جارەی بازنەی گفتوگۆدا (یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی. خوێندنەوە و هەڵسەنگاندن) بەم جۆرە بیروبۆچوون و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

كێشەی سەرەكیی دەوڵەتی عێراق هەر لە سەرەتای دامەزراندنیەوە تا دەگاتە ئێستاش، ئەوەیە كە سیاسەتمەداری زۆرە، بەڵام دەوڵەتمەداری كەمە، یان دەكرێت بڵێن بە دەگمەن هەیبووە.

جیاوازیی نێوان «سیاسەتمەدار و دەوڵەتمەدار» ئەوەیە سیاسەتمەدار لە باشترین حاڵەت و لە دیموكراتیترین دەوڵەتدا چاوی لە بەرژەوەندیی حزبەكەی و كۆكردنەوەی دەنگەكانی سندوقی هەڵبژاردنە، بەڵام دەوڵەتمەدار ئامانجی بەرژەوەندیی باڵای نیشتمانەكەی و بونیادنانی ئایندەیەكی باشە بۆ نەوەكانی داهاتوو، لەسەر ئەم پرانسیپە گەلێك جار دەوڵەتمەدار بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی باڵای نەتەوە و نیشتمانەكەی سندوقی هەڵبژاردنی دۆڕاندووە، بەڵام ئایندەی وڵاتەكەی بردووەتەوە.

لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر بەراوردی عێراق بكەین، هەر لە سەرەتای دامەزراندنیەوە هەتا ئێستا، دەبینین لە ماوەی ئەم مێژووە دوور و درێژەدا بە ڤیژنی دەوڵەتمەدار لەگەڵ ئەم دەوڵەتە مامەڵە نەكراوە، بۆ ماوەیەكی كورت دوای شۆڕشی چواردەی تەمووز، عەبدولكەریم قاسم هەوڵی دا، بە تێڕوانینی دەوڵەتمەدارانە مامەڵە لەگەڵ عێراقی دوای ڕژێمی پادشایەتی بكات، بەڵام هەر زوو تێڕوانینی شۆڤێنیی بەعس نەیانهێشت ئەم ئاراستەیە سەر بگرێت، لەمەش زیاتر وەك دیكۆمێنتە مێژووییەكان ئاماژەی پێدەكەن، گەلێك جار بەرژەوەندیی هەرێمی و نێودەوڵەتیش هاوكار بوون بۆ ئەوەی ئەم وڵاتە نەبێتە دەوڵەتێكی هاوچەرخی نەتەوەیی(Nation State).

لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس، ئومێد دروست بوو، كە دوای ئەو مێژووە خوێناوییەی عێراقییەكان پێیدا تێدەپەڕین، پەندێكیان وەرگرتووە و ڕێگە نادەن جارێكی دیكە ڕابردوو دووبارە ببێتەوە و، پێكەوە بە «هەماهەنگی و پێكەوەسازان و هاوبەشی» عێراقێكی تازە بونیاد دەنێننەوە و ڕێز لە دەستوور و ئەو سیستەمە فیدڕاڵییەش دەگرن كە بە ئیرادەی تەواوی عێراقییەكان بونیاد دەنرێتەوە.

بەڵام مخابن هەر لە یەكەمین كابینەی حكومەتی عێراق لە دوای ساڵی 2005 و لە یەكەم ئەزموونی حوكمڕانیی عێراقی تازەدا، هەوڵەكان دەركەوتن كە ئەقڵییەتی سیاسەتمەداری نەگۆڕاوە بۆ ئەقڵییەتی دەوڵەتمەداری و هێشتا بەرژەوەندیی حزبی و مەزهەبی لە سەرووی بەرژەوەندیی باڵای نیشتمانییەوەیە، بۆیە سەرۆك وەزیرانی ئەوكات كە «د.ئیبراهیم جەعفەری» بوو، ناچار كرا دەست لەكار بكێشێتەوە.

كێشەی نەوت و گازیش یەكێكە لەو كێشانەی كە لە دوای ساڵی 2005 بە نەفەسی سیاسیی سیاسەتمەدار مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت و هەرگیز بیر لەوە نەكراوەتەوە، ئەم كێشەیە بە دیدگەیەك مامەڵەی لەگەڵ بكرێت كە بەرژەوەندییە باڵاكانی نیشتمانی و پێكەوەژیانی نێوان نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی بپارێزت.

هەموو كات سیاسەتمەدارانی عێراق بەو نییەتە لە داهاتی گەورەی نەوت و گازیان ڕوانیوە، كە ئەگەر ئەم داهاتە بەكار بهێنرێت بۆ كڕینی چەك و تەقەمەنی، بە ئاسانی دەتوانێت پێگەی دەسەڵاتی خۆی قایمتر بكات، ئەگەر ئەم كاڵایە بەكار بهێنرێت بۆ بەهێزكردنی دامەزراوەكانی پۆلیس و ئاسایش، باشتر دەتوانێت بەرانبەرەكەی پێ داپلۆسێنرێت و باشتر هەژموونی نەتەوەیەك بەسەر نەتەوەیەكی دیكە و مەزهەبێك بەسەر مەزهەبێكی دیكەدا باڵادەست بكات، هەرگیز بەو ئاراستەیە بیریان نەكردووەتەوە، ئەم داهاتە بەكار بهێنرێت بۆ بونیادنانەوەی ژێرخانەكانی وڵات، بەكار بهێنرێت بۆ دابینكردنی خۆشگوزەرانی و خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان بۆ خزمەتی تەواوی هاووڵاتیانی عێراق.

لە دەوڵەتی فیدڕاڵیدا، بەو مانایەی كۆمەڵێك نەتەوە و ئایینی جیاواز دەیانەوێت ئارەزوومەندا پێكەوە بژین، چارەسەركردنی كێشەكانیان ناگاتە بنبەست، لەبەر ئەوەی یەكێتیی ئارەزوومەندانەی نێوان پێكهاتە جیاوازەكان، وەك هێڵی سوور و وەك بەرژەوەندی و ئاسایشی نیشتمانی سەیر دەكرێت، هەموو ڕێگەیەكی ئاشتییانە بەڕەوا دەزانرێت بگیرێتەبەر، تەنیا لە پێناوی ئەوەی ئەو یەكێتییە كە لە ناو سیستەمە فیدڕاڵییەكەدا هەیە، بپارێزرێت، بەڵام بەداخەوە لە عێراقدا بەگشتی و، لە عێراقی نوێی دوای ساڵی 2003 بەتایبەتی، ئەوەی بایەخی نەبێت، پاراستنی یەكێتیی ئارەزوومەندانەی نێوان پێكهاتە جیاوازەكانە، هەر بۆیە ئەوەی لە عێراقدا بگاتە دەسەڵات بە دردۆنگی و بێمتمانەیی سەیری پێكەوە ژیانی ئارەزوومەندانەی نێوان پێكهاتە جیاوازەكان دەكات و، هەمیشە وەك هەڕەشە لەسەر یەكپارچەیی عێراق سەیری كردووە، ئەمە لە كاتیكدا وڵاتێك بە زەبری ترس و تۆقاندن بە یەكگرتوویی بمێنێتەوە، شایەنی ئەوە نییە بە یەكگرتوویی بمێنێتەوە.

ئەگەر لە لۆژیكی ئەزموونی دەوڵەتمەدارانی جیهانەوە سەیری كێشەی سێكتەری نەوت و گاز، هەروەها سەیری ئاستەنگەكانی بەردەم دەركردنی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی بكەین، دەبینین بێجگە لە بڕ و بیانوویەكی بێ بنەما و حزبی و مەزهەبییانە، شتێكی دیكە لەخۆی ناگرێت. لەم گفتوگۆیەدا زۆر ڕاشكاوانە ئاماژە بە بڕیارەكەی دادگای بارزگانیی پاریس كرا، كە لەو تانەی حكومەتی عێراق لەسەر سێكتەری نەوت و گازی هەرێمی كوردستان ئاراستەی دادگای پاریسی كردبوو، كە پێنج خاڵی لەخۆی گرتووە (دۆزینەوە، بەرهەمهێنان، گرێبەستەكان، گواستنەوە، فرۆشتن) دەبینین دادگاكە لە چوار خاڵدا مافی بە هەرێمی كوردستان داوە، تەنانەت لە فرۆشتنی نەوتەكەشدا تەنیا ئەوەندە مافی بە حكومەتی فیدڕاڵی دراوە كە نەوتەكە بە ڕێگەی كۆمپانیای سۆمۆ ڕادەستی كەشتیگەلی جیهانی بكرێت.

لەسەر ئەم مافەی حكومەتی فیدڕاڵی، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی ڕابردوو لەگەڵ حكومەتی عێراق گەیشتە ڕێككەوتن و ئەم مافەی بۆ حكومەتی فیدڕاڵی گێڕایەوە، بەڵام لەو كاتەوەی بڕیارەكە دەرچووە، هەتا ئێستا كە نزیكەی 15 مانگە، دەسەڵاتە فیدڕاڵییەكانی دەوڵەتی عێراق (پەرلەمان، حكومەت، دەسەڵاتی دادوەری) هەنگاوی جددییان بۆ ناساندنی مافە دەستوورییەكانی حكومەتی هەرێم لە هاوبەشیكردن لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵی بۆ بەڕێوەبەریی سێكتەری نەوت وگاز نەناوە. هەتا ئەم ئەقڵییەتە سیاسی و سەنتڕالییەش نەگۆڕێت، بۆ ئەقڵییەتێكی دەوڵەتمەداریی هاوچەرخ، ئەوا نە دەتوانین یاسا و دامەزراوەی بەهێزمان هەبێت، نە لە عێراقیشدا سیستەمی فیدڕاڵی دەچەسپێت.