د.فازڵ نەبی بریكاریی پێشووی وەزارەتی دارایی عێراقە و ئەكادیمیست و پسپۆڕ و تایبەتمەندە لە بواری ئابووری و دارایی و جیا لەوەی ئەزموونی پراكتكیی ماوەی 10 ساڵی لە حكومەتی عێراقدا لەسەر كۆی سیاسەتی ئابووری و دارایی عێراق هەیە، لە بواری كاری ئەكادیمی و توێژینەوەی زانستیشدا خاوەنی ئەزموونێكی گەورەیە و بەشداریی چەندین كۆڕ و كۆڕبەندی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان و عێراق و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كردووە. لە گفتوگۆی ئەم جارەی بازنەی گفتوگۆدا (یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی . خوێندنەوە و هەڵسەنگاندن) بە دید و تێڕوانینێكی زانستی و پراكتیكییەوە باسی لە ڕەهەندە گرنگەكانی ئەم یاسایە كرد.

 

 

لەگەڵ ئەوەی من لە بواری سێكتەری نەوت و گازدا تایبەتمەند نیم، بەڵام لەبەر ئەوەی ماوەی 10 ساڵ بریكاری وەزارەتی دارایی عێراق بووم، ئەوا ئاگاداری هەموو ئەم كێشمەكێشانەم كە لە نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقدا لەسەر سێكتەری نەوت و گاز هەبوون.

لەسەر ئەم پرسە لەو خاڵەوە دەست پێناكەم كە بڵێم كێشەكان چین و چۆنن، بەڵكو ڕاشكاوانە لەسەر ڕەگ و ڕیشەی ئەم پرسە قسە دەكەم، بۆ ئەوەی بتوانین دەستنیشانی كرۆكی كێشەكە بكەین.

بە مەزندەی من كێشە و ئاستەنگی سەرەكی لەبەردەم دەرنەچوونی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵیدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی نەمانتوانیوە تەفسیرێكی واقیعییانە بۆ ئەو ماددە دەستوورییانە بكەین، كە دەبنە بنەما بۆ نووسینەوەی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی و، هەردوولا حكومەتی فیدڕاڵی و حكومەتی هەرێم بەو شێوەیە ئەو ماددە دەستوورییانە تەفسیر دەكەن كە لە بەرژەوەندیی خۆیاندایە.

هەر بۆیە ئەگەر ئەو ئیرادەیە هەبوایە هەردوولا (هەرێم و عێراق) پێكەوە دابنیشتنایە و لەسەر ئەوە ڕێك بكەوتنایە كە خۆیان تەفسیرێكی واقیعی بۆ ماددەكانی (110، 111، 112) دەستوور بكەن، كە تایبەتن بە یاسای نەوت و گاز، با ڕێك بكەون و بیدەنە دادگایەكی وەك (دادگای بارزگانیی پاریس) با ئەو دادگایە چۆن تەفسیری كرد، هەردوولا پێی ڕازی بن و، ئێمە خۆمان وەك عێراقی تەفسیری نەكەین.

ئەگەر سەیری تەفسیرەكەی دادگای بارزگانیی پاریس بكەین، دەبینین كێشەی سێكتەری نەوت لە نێوان هەرێم و حكومەتی عێراق پەیوەستە بە پێنج خاڵەوە كە بریتین لە (گرێبەستەكان، دۆزینەوە، دەرهێنان، هەموو قۆناغەكانی بەرهەمهێنان، بەبازاڕكردن) لەم پێنج خاڵە تەنیا یەك خاڵیان بۆ بەرژەوەندیی حكومەتی فیدڕاڵی بووە، كە مافی داوە بە كۆمپانیای سۆمۆ نەوتەكە بفرۆشێت، چوار خاڵەكەی دیكە بۆ بەرژەوەندی هەرێمی كوردستان یەكلایی بووەتەوە، هەرێمی كوردستانیش بە حوكمی ئەو دادگایە ڕازی بووە و لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵی لەسەری ڕێك بكەون. كەواتە دادگای بارزگانیی پاریس بە شێوەیەكی بێلایەنانە ئەو داوایەی یەكلایی كردووەتەوە كە عێراق ئاراستەی كردووە، با لەم ماددە دەستوورییانەش كە پەیوەندییان بە یاسای نەوت و گازەوە هەیە، بیخەینە بەردەمی ئەم دادگایە، چۆن تەفسیری كرد، هەردوولامان پێی ڕازی بین.

بمانەوێت، یان نەمانەوێت لە دەستووری عێراقدا هەندێك بۆشایی هەن. لەسەر ئەم پرسە لە زانكۆی ئەمریكی كوردستان لە دهۆك سیمینارێك هەبوو، لەو سیمینارەدا یەكێك لەو یاساناسانەی ئەمریكاشم لەگەڵ بوو كە بەشداریی كردووە لە داڕشتنی دەستووری عێراقدا، لە هەمان كاتدا باڵیۆزی پێشووی ئەمریكاش لە عێراق لەو سیمینارەدا بەشدار بوون، لەو سیمینارەدا پێم گوتن: «ئێوە بەشدارتان كردین لە نووسینەوەی دەستوورەكەدا كە كۆمەڵێك كەلێن و كەلەبەری تێدایە، كە تەفسیراتی جیاواز لە خۆی دەگرێت، ئەمەش كێشەیەكی گەورەی دروست كردووە و، ماددەكانی دەستوور دەبێت یەكلاكەرەوە بن و تەفسیری جیاواز لەخۆ نەگرن». هەر بۆ نموونە ماددە 110ی دەستوور كە دەڵێت: «ئەم دەسەڵاتانەی خوارەوە تایبەتن بە حكومەتی فیدڕاڵییەوە، یەكەم: ڕەنگڕێژكردنی سیاسەتی دەرەوە و نوێنەرایەتیی دیپلۆماسی و ئەنجامدانی دانوستان لەسەر پەیماننامە و ڕێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان و سیاسەتی قەرزكردن و واژۆكردن لەسەریان و یەكلاكردنەوە و ڕەنگڕێژكردنی سیاسەتە ئابووری و بازرگانییە دەرەكییە سەروەرییەكان. ئەگەر سەرنج لەم ماددە دەستوورییە بدەین، باسی ڕەنگڕێژی سیاسەت دەكات، ئێ باشە هەموو لایەك دەزانێت ڕەنگڕێژی واتە پلاندانان، ئەمە دوو شتی جیاوازە، ڕاستە لە دەسەڵاتە حەسرییەكانی حكومەتی فیدڕاڵییە كە ڕەنگڕێژی سیاسەتی دەرەوە و بازرگانی بكات، بەڵام جێبەجێكردنی لەلایەن هەرێم و پارێزگاكانەوە دەبێت بەپێی دەستوور بێت.

بە هەر حاڵ لە ڕێككەوتنی نێوان لایەنەكانی هاوپەیمانیی ئیدارەی دەوڵەت بۆ پێكهێنانی كابینەكەی محەمەد شیاع سوودانی، لایەنی كوردی ڕێككەوتین لەسەر چوار پرسی سەرەكی، كە بریتی بوون لە:

• دەركردنی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی.

• دەركردنی یاسای بودجە بە شێوەیەكی واقیعی.

• چارەسەركردنی كێشەكانی هێزی پێشمەرگە.

• جێبەجێكردنی ماددەی 130ی دەستوور.

من دوای هەفتەیەك لە ئیمزاكردنی ئەم ڕێككەوتنە لە دیمانەیەكی تەلەفزیۆنیدا ڕاشكاوانە گوتم: هیچ كام لەمانە جێبەجێ ناكرێن. ئەوا نزیكەی سێ ساڵی بەسەردا تێدەپەڕێت، هەتا ئێستا بەس كێشەی مووچەی فەرمانبەران چارەسەر كراوە، ئەویش بە بڕیاری دادگای فیدڕاڵی، ئەوانی دیكە هیچیان چارەسەر نەكراون، هەتا ئێستاش كێشە لە یاسای بودجەدا هەیە، بۆیە دەكرێت پێی بڵێن خشتەی بودجە نەك یاسای بودجە، بێگومان كێشەی دیكەشی تێدایە كە من ئومێد دەخوازم بتوانن چارەسەری بكەن.

لە یاسای بودجەی فیدڕاڵیدا كێشەیەكی سەرەكی سەبارەت بە دووبارە هەناردەكردنەوەی نەوتی كوردستان هەیە. ئەگەر سەرنج بدەین، هەر لە دوای 25ی ئاداری ساڵی 2023وە كە نەوتی هەرێمی كوردستان بە پێی بڕیارەكەی دادگای بارزگانیی پاریس ڕاگیراوە، هەر هەفتەیەك بەرپرسێك لێدوانێك دەدات و دەڵێت: دوای هەفتەیەكی دیكە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان دەست پێدەكاتەوە، بەڵام من هەر لە سەرەتاوە گوتم: تا یاسای بودجە ڕاست نەكرێتەوە، هەرگیز نەوتی كوردستان هەناردەی دەرەوە ناكرێت. سەرنج بدەن یاسای بودجە كێشەی بۆ یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی دروست نەكردووە، بەڵام بەشێك لە كێشەكەیان هێناوە بۆ ناو یاسای بودجە، لە ماددەی 12 بڕگەی دووەم خاڵی ج لە یاسای بودجەدا دەڵێت: «وەزارەتی دارایی فیدڕاڵی قەرەبووی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی ئەو نەوتەی هەرێمی كوردستان دەكاتەوە كە تەسلیمی وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵی دەكات، ئەمەش بەو مەرجەی ئەو قەرەبووكردنەوەیە یەكسان بێت لەگەڵ تێكڕای تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی بەرمیلێك نەوت كە وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵی دایناوە، پاشان ئەم تێچووە بۆ هەموو بەرمیلەكانی دیكە كۆبكرێتەوە». ئەگەر بە وردی سەرنج لەم بڕگەیە بدەین، كە خراوەتە ناو یاسای بودجەی فیدڕاڵی، دەبینین خودی ئەم بڕگەیە دەبێتە ئاستەنگێكی گەورە بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان نەتوانێت نەوتی خۆی ڕادەستی كۆمپانیای سۆمۆ بكات، بۆ ئەوەی جارێكی دیكە دووبارە هەناردەی بكاتەوە. بۆچی؟ لەبەر ئەوەی هەموو لایەك دەزانێت كە تێچووی بەرهەمهینانی نەوت لە هەرێمی كوردستان زۆر بەرزترە لە تێچووی بەرهەمهێنانی بەرمیلێك نەوت لە بەسرە، ئەمەش هۆكاری خۆی هەیە، یەكەم: تۆپۆگرافیای كوردستان تۆپۆگرافیایەكی شاخاوییە و جیاوازە لە تۆپۆگرافیای بەسرا، هەروەها هەرێمی كوردستان لەپێناوی ئەوەی سەرنجی كۆمپانیا نێودەوڵەتییە گەورەكانی نەوت ڕابكێشت، بۆ ئەوەی بێنە كوردستان و وەبەرهێنان لە سێكتەری نەوت بكەن، دەبێت ئیمتیازاتی تایبەتیان پێ بدات، هەتا بێن، ئەمەش جیاوازییەكی زۆر گەورە لەگەڵ تێچووی دەرهێنانی نەوت دروست دەكات، بەپێی ئەو نرخەی كە وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵی دایناوە.

شاندی كوردستان كە بۆ گفتوگۆی یاسای بودجە چوونە بەغدا، من ڕاشكاوانە پێم گوتن: مەچن، لەبەر ئەوەی كێشەكە چارەسەر ناكەن و پێتان دەڵێن ئێمە هەشت دۆلارمان بۆ تێچووی بەرمیلێك نەوت داناوە، بەڵام تێچووی بەرمیلێك نەوت لە كوردستان لەوانەیە نزیكەی 24 دۆلاری فەرق بێت، ئەمەش واتە كێشەكە وەك خۆی دەمێنێتەوە.

بۆیە لە دوماهیدا دووبارە جەخت لەسەر ئەوە دەكەمەوە، هەتا هەموو لایەنەكان بە شێوەیەكی واقیعیانە ماددەكانی ئەو دەستوورە تەفسیر نەكەن و ئەو تەفسیرە واقیعییە قبووڵ نەكەن، بارودۆخەكە هەر بە هەڵواسراوی دەمێنێتەوە و یاساكە دەرناچێت.

بۆ ئەمە ئێمە ئەزموونمان هەیە. لە ساڵی 2007 ڕەشنووسی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی هەر دوو حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی گەیشتنە ڕێككەوتن لەسەری، بەڵام دواتر كە نێردرایە پەرلەمان، لەوێ لایەنە سیاسییەكان دەستتێوەردانیان كرد و ناوەرۆكی یاساكەیان بەتاڵ كردەوە، بەمەش تێپەڕاندنی یاساكە لە پەرلەمان پەك خرا.

ئێمە خۆمان لە بەغدا بووین، دەزانین لایەنە سیاسییەكان دەستتێوەردان تەنانەت لە كاروباری وەزارەتەكانیش دەكەن و تەحەكوم بە كاروبارەكانی حكومەتیشەوە دەكەن. ئەو كاتی كە من لە وەزارەتی دارایی فیدڕاڵی بووم، لایەنە سیاسییەكان بە ئاستێك دەستوەردانیان دەكرد، كە ئێمە وەك وەزارەت دەمانتوانی بەشێك لە كێشەكان چارەسەر بكەین، بەڵام دەستتێوەردانی لایەنە سیاسییەكان ڕێگر بوون و ڕێگەیان نەدا، كێشەكان چارەسەر بكەین. بۆیە هەتا ئەم ئەقڵییەتە لەلایەن هەموو لایەنەكانەوە گۆڕانكاری بەسەردا نەیەت و نەگەنە ئەو قەناعەتەی بێجگە لە تەفسیری واقیعی ڕێگەیەكی دیكە نییە، بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، ئەوا نە یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی ڕووناكی دەبینێت و نە سیستمی فیدڕاڵییش لە عێراقدا دەبێت.