فەرهاد محەمەد ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە و سەرنووسەری گۆڤاری گوڵانیشە، لە گفتوگۆی ئەم جارە (مامەڵەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ڕووداوەكانی عێراق و ناوچەكە) بەم جۆرە دید و تێڕوانینی خۆی و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

كێشەی سەرەكیی دەوڵەتی عێراق هەر لە سەرەتای دامەزراندنییەوە هەتا ئێستا، كێشەی تێكەڵكردنی «ئاشتی و ئاگربەستە»، هەروەها كێشەی تێكەڵكردنی چەمكی «نیشتمانی هاوبەش و دەوڵەتی قەومی» بووە.

بە درێژایی مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان بەردەوام گفتوگو و دانوستاندن لە نێوان سەركردایەتی شۆڕشی كوردستان و حكومەتە یەك لە دوا یەكەكانی عێراقدا هەر لە پادشاییەوە تا دەگاتە ڕژێمی سەدام و حوسێن و هەتا ئێستاش گفتوگۆ و دانوستاندنی سیاسی بۆ چارەسەركردنی كێشەی گەلی كوردستان لە عێراقدا درێژەی هەیە و هەتا ئێستاش لێك تێگەیشتنێكی هاوبەش بەو ئاستە دروست نەبووە، كە ئامانجەكەی هێنانەدیی «ئاشتییەكی ڕاستەقینەی هەمیشەیی» بێت بۆ عێراق و، سەقامگیرییەكی سیاسیی ئەوتۆ لە عێراقدا دروست بێت، كە هاووڵاتیانی بە جیاوازیی ئایین و نەتەوەوە بە ئارامی تێدا بژین و ژیانێكی سەربەرزانەی تێدا بەسەر بەرن.

بە پێچەوانەوە بەردەوام هەر لە حكومەتەكەی نوری سەعیدەوە تا دەگاتە حكومەتە یەك لە دوا یەكەكانی (عەبدولسەلام و عەبدولڕەحمان عارف و پاشانیش ئەحمەد حەسەن بەكر و سەدام حوسێن)، بەردەوام گفتوگۆ و دانوستاندن بە ئامانجی «ئاگربەست» كراوە، ئامانج لەم ئاگربەستەی حكومەتە یەك لە دوا یەكەكانی عێراقیش تەنیا «كڕینی كات» بووە بۆ ئەوەی خۆیان پڕچەك بكەن و پاشان باشتر سەركوتی گەلی كوردستان بكەنەوە. مێژووی ساڵانی شەستەكان تا ئیمزاكردنی ڕێككەوتننامەی ئاداری 1970 لە ناو ئەو دیكۆمێنتانەی وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا «كە ماوەی نهێنییان لەسەر هەڵگیراوە»، پێمان دەڵێن حكومەتەكانی ئەو سەردەمە تەنیا لە پێناوی یەك مەبەست گفتوگۆیان لەگەڵ شۆڕشی ئەیلوول كردووە، هەتا سەفقەیەك چەك (تۆپ، فڕۆكە، ناپاڵم، چەكی كیمیاوی و...هتد) لە شانیشنی بەریتانیاوە بەدەستیان دەگات و، پاشان زۆر دڕندانە پەلامای گەلی كوردستانیان دایەوە. بێگومان ئەم ئاراستەیە لەگەڵ حكومەتی بەعس و ڕێككەوتنامەی ئاداری ساڵی 1970 دووبارە كرایەوە، كە بڕیار بوو دوای چوار ساڵ ڕێككەوتننامەی ئادار بگۆڕێت بۆ «یاسای ئۆتۆنۆمی بۆ ناوچەی كوردستان» بەڵام ئەوە بوو، حكومەتی بەعس تاكلایەنە یاسایەكی «كارتۆنیی ئۆتۆنۆمی» دەركرد و ڕێككەوتنەكەی هەڵوەشاندەوە.

پرسی دووەم كە تێكەڵكردنی چەمكی «نیشتمانی هاوبەش و دەوڵەتی قەومیی عەرەبی»یە، ئەم چەمكە لەو كاتەوە كاری لەسەر دەكرێت، كە لە ساڵی 1931 عێراق بووە ئەندامی كۆمەڵەی گەلان بە فەرمانی شانشینی بەریتانی، ئەم بڕیارە كە عێراقی كردە دەوڵەتێكی عەرەبی سوننە و كورد و عەرەبی شیعەی لێ بێبەش كرا، نەخشەیەكی داڕشت كە عێراق لە ماوەی 80 ساڵدا سەقامگیریی بەخۆیەوە نەبینێت، لە ساڵی 1958 و دوای شۆڕشی 14ی تەموز عەبدولكەریم قاسم لە میانەی دەستووری كاتیی عێراق، ویستی ئەم هەڵەیە ڕاست بكاتەوە، بەڵام «قەومییە شۆڤێنییەكان كە چوارچێوەی هزری بەعس» بوون، ئەمەیان ڕەت كردەوە و یەكەم جار هەوڵیان دا قاسم تیرۆر بكەن، دواتر كودەتایان بەسەردا كرد.

لە دوای ساڵی 1992 دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان بە ڕێگەی هەڵبژاردنی گەلی كوردستان و دروستبوونی هەرێمی كوردستان وەك دیفاكتۆ و، پاشانیش بڕیاردانی پەرلەمانی كوردستان بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان لە عێراقی نوێدا هەرێمێكی فیدڕاڵی بێت، كە ئەمەش بە بڕیارە مێژووییەكەی «بڕیاری فیدڕاڵی» لە تشرینی یەكەمی ساڵی 1992ی پەرلەمانی كوردستان هەژمار دەكرێت.

دوای ئەم بڕیارەی پەرلەمانی كوردستان وەك دەڕبڕی خواست و ئیرادەی گەلی كوردستان بۆ پێكەوەژیان لە عێراقی دوای ڕژێمی سەدام حوسێن، قەناعەتی سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان بەو جۆرە بوو، كە ئۆپۆزیسیۆنی عێراقی بەدیلی هەر سیستمێكی سیاسیی داهاتوو عێراق دەبن كە دوای ڕژێمی سەدام حوسێن دادەمەزرێت، ئەوجا لە ڕوانگەی ئەوەی هێز و لایەنە سیاسییەكانی عێراق بە گشتی و هێز و لایەنەكانی عەرەبی شیعەی عێراق كە هەر لەسەرەتای دەمەزارندنی دەوڵەتی عێراقەوە قوربانی بوون و كوردیش بە هەمان شێوە قوربانی بووە، بۆیە گفتوگۆ و لێكتێگەیشتیی نێوان كورد و لایەنە سیاسییەكان گەیشتە ئەو قۆناغەی پێی بگوترێت «هاوپەیمانیی ستراتیژیی نێوان شیعە و كورد».

لە دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێن لە ساڵ 2003 سەركردایەتی سیاسیی بەو قەناعەتەوە پشتگیریی پرۆسەی سیاسیی تازەی عێراقی كرد، بەوەی ئەگەر شیعە بگاتە دەسەڵات، كە خۆی نزیكەی سەدەیەكە (قوربانی)یە و نابێتە (جەلاد)، هەر بەم قەناعەتەشەوە هاوكاریی لایەنە سیاسییە شیعەكانی كرد، كە دەستوور بە شێوەیەك بنووسرێتەوە نەك هەر زوڵمی ڕابردوو لەسەر (كورد و شیعە) هەڵبگرێت، بەڵكو بۆ هەتا هەتایە ئەم مێژووە خوێناوییەی عێراق و پەراوێزخستنی پێكهاتە سەرەكییەكانی كۆمەڵگەی عێراقی لە پرۆسەی سیاسی كۆتایی بێت و، هەر لەسەر ئەم بنەمایەش لە دیباجەی دەستووری عێراق نووسرا «با پەند لە مێژووی ڕابردوومان وەربگرین و ڕێگە نەدەین دووبارە ببێتەوە».

بەداخەوە، زیاتر لە 20ساڵ بەسەر ڕووخانی ڕژێمی بەعس و سەدام تێپەڕیوە، بەڵام شیعەی عێراق كە لە مێژوودا قوربانی بوون، وەك خۆی پەندیان لە مێژووی خوێناویی عێراق وەرنەگرتووە و هەتا ئێستا عێراق دەوڵەتێكی فشۆڵە» Fragile State»، سەقامگیریی سیاسی و حوكمڕانی نییە، دەستێوەردانی دەرەكی بە ئاشكرا هەیە. نرخی نەوت بەرزە و ڕۆژانە نزیكەی چوار ملیۆن بەرمیل نەوت هەناردە دەكرێت، بەڵام هاووڵاتیانی عێراق لە خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان بێبەشن، بە ئەقڵییەتی مەزهەبی و قەومی حوكمڕانی دەكرێت و فیدڕاڵییەت وەك هەڕەشەیەك بۆ سەر یەكپارچەیی عێراق لە قەڵەم دەدرێت.

لە ئێستادا كە ئاراستەیەك دەركەوتووە هەموو لایەنە سیاسییەكان و پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق پێكەوە كۆدەكاتەوە، ئەوەیە «بێجگە لە گفتوگۆ و لێكەتێگەیشتن» هیچ ڕێگەیەكی دیكە بۆ گێڕانەوەی ئاشتی و سەقامگیریی عێراق نییە، ئەوا ژێرخانی گفتوگۆ و لێكتێگەیشتنمان بۆ بونیادنانەوەی عێراقی داهاتوو، دەبێت لەسەر بنەمای تێگەیشتمان بێت لە «نیشتمانی هاوبەش و ئاشتیی هەمیشەیی» بۆ ئەو عێراقەی كە هەموومان ئارەزوومەندانە كۆ بكاتەوە و وەك برا پێكەوە بژین.