غەیس عەبدولجبار عەبدوڵڵا ئەلتمیمی سەرۆكی پڕۆژەی هاووڵاتیبوونی عێراقییە و، یەكێكە لە چالاكە مەدەنی و سیاسییەكان لەسەر ئاستی عێراق و ناوچەكە ناسراوە و، ئێستا لە بەریتانیا نیشتەجێیە، لە سەردەمی ڕژێمی پێشووی بەعس یەكێك بووە لەو تێكۆشەرانەی كە چەندین جار لە لایەن ڕژێمی بەعسەوە دەستگیر كراوە، لە ساڵی 1999 لە مزگەوتێكی كوفە دەستگیر دەكرێت و ماوەی سێ ساڵ لە زیندانەكانی بەعس زیندانی دەكرێت، لە ساڵی 2003 و تەنیا سێ ڕۆژ پێش ڕووخانی ڕژێم جارێكی دیكە دەستگیر دەكرێتەوە و پاش ڕووخانی ڕژێم ئازاد دەكرێت. لە دوای ساڵی 2003 و دەستپێكردنەوەی پرۆسەی سیاسی دەبێتە بەشێك لە تەیاری سەدر و لە ساڵی 2004 دەبێتە بەرپرسی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی تەیاری سەدر. ئەم نووسەر و توێژەرەی كە پسپۆڕە لە دیراسەتی هزری ئایینی، چەند نووسین و توێژینەوەشی لەسەر پرسەكانی دیكەی كۆمەڵگە هەیە و بەردەوامیش لە كەناڵە عەرەبی و جیهانییەكان دیدار و چاوپێكەوتنی لەگەڵ دەكرێت. لە گفتوگۆی ئەم جارەدا (مامەڵەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ڕووداوەكانی عێراق و ناوچەكە) زۆر بە وردی لەسەر كێشەكانی دەوڵەتی عێراق هەڵوەستەی كرد و بەم جۆرە دید و بۆچوون و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

پێموایە قەبارەی دابەشبوون و ناكۆكییەكانی گەیشتووەتە ئەو ئاستەی كە زۆر ئەستەمە بۆ هەر كەسێك بتوانێت سنووری كێشەكان دیاری بكات، هەر بۆیە بۆ ئەوەی دەروازەیەك بۆ قسەكانم بكەمەوە، ئەوا لەپێشدا پرسیار لە چەمكە بنەڕەتییەكە دەكەین، پاشان دێینە سەر سرووشتی كێشەكە، كە ئەویش ئایا بیرۆكەی سەرەكیی دەوڵەتی عێراق چییە؟

كەواتە ئەگەر دەروازەی باسەكەمان ئەو پرسیارە بێت: دەوڵەت چییە؟ كە لێرەدا مەبەست دەوڵەتی عێراقە، چەمكی بنەڕەتیی دەوڵەت برتییە لە هاوبەشیی (ئاسایش، سیاسی، ئابووری، هاووڵاتیبوون، دیموكراتی، سیستمی هەڵبژاردن، دەسەڵاتی هەرێمەكان، بەشداربوون لە سیاسەتی دەوڵەتی فیدڕاڵی)، ئەوجا بە پشتبەستن بە یاسای سەرەكیی ساڵی 1925 كە دەوڵەتی عێراقی لەسەر دامەزراوە، هەروەها بەپێی دەستووری ساڵی 2005یش ئەمە مانای دەوڵەتی عێراقە .

ئەوجا ئەگەر بەپێی بنەمای یەكەم كە دەستووری ساڵی 1925 و بەپێی بنەمای دووەم كە دەستووری ساڵی 2005 ئەوا پێناسەی دەوڵەتی عێراق دەبێت دەوڵەتێكی (فیدڕاڵی، دیموكراتی، لامەركەزی) بێت. بەپێی ئەم پێناسەیە ئەوا كوردستان دەبێتە بناغەی ئەو دەوڵەتە، چۆن؟

كوردستان بەردی بناغەی دەوڵەتە لەبەر ئەوەی كاتێك باس لە دەوڵەتی عێراق دەكەین، لەسەربنەمای دید و بۆچوونی لایەنێكی سیاسی، یان یەك پێكهاتە باسی ناكەین، بەڵكو لەسەر بنەمای دەستوور دەوڵەتی عێراق سیستمێكی فیدڕاڵییە، لەبەر ئەوەشی فیدڕاڵییە ئەوا ئێمە پێویستمان بە هەرێمێكە كە هەرێمی كوردستانە لە هەمان كاتدا پێویستمان بە پایتەخێكی فیدڕاڵییشە كە ئەویش بەغدایە لەگەڵ دەسەڵاتەكانی ئاسایش، كە مەبەستم دەسەڵاتە لۆكاڵییەكانی هەرێم و پارێزگاكانە، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا سەیری كوردستان دەكەین، لە چوارچێوەی ئەم هاوكێشەیەدا ئەوا هەرێمێكە لە چوارچێوەی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراق، كێشەی هەرێم لە دەوڵەتی فیدڕاڵیدا و لایەنی یەكلاكەرەوە بۆ كێشەكان فەلسەفەی دەستوورە، لەبەر ئەوەی بەپێی ئەو دەستوورە ئەم هەرێمە هەیە، ئەمەش وا دەكات كە هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی فیدڕاڵی خاوەنی پەرلەمان و حكومەتی خۆی بێت و پایتەختەكەی هەولێرە، بەغداش پایتەختی حكومەتی فیدڕاڵییە.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا دەوڵەتی فیدڕاڵی بە هەرێمێك و پایتەختێكی فیدڕاڵی كۆتایی دێت، یان پێویستمان بە هەرێمی دیكەشە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بەوە دەدەینەوە كە پێویستمان بە دامەزراندنی هەرێمی دیكەشە، كە بریتین لە هەرێمی بەسرە و هەرێمی دیالە تا كووت، لێرە هەڵوەستە دەكەین بۆ ئەم دوو هەرێمە پێویستە:

یەكەم : هەرێمی بەسرە

ئێمە پێویستمان بەوەیە بەسرە هەرێمێكی دیكە بێت لە چوارچێوەی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراقدا. بۆچی؟ لەبەر ئەوەی هەتا عێراقی مێژووییمان هەبێت، كە پێكهاتووە لە سەرچاوەكانی ئاو كە لە ناو ئێران و توركیا و سووریا هەڵدەقوڵێن و لە كوردستان یەك دەگرنەوە و دێتە خوار بۆ ناوەڕاست و باشوور، ئەمە بێجگە لەوەی چیاكانی كوردستان دەبنە سپێر و قەڵغان بۆ پاراستنی سنوورەكانی عێراق، بەڵام بەسرە دەبێتە «سییەكانی ئابووری و ڕووە ئاوییەكەی عێراقی فیدڕاڵی» ئەمەش وا دەكات بڵێین: دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراق ئابوورییەكی دەبێت كە لەسەر بەندەرە ئاوییەكانی ناوچەی كەنداو دامەزرابێت، بۆیە هەرێمی كوردستان و هەرێمی بەسرە هاوسەنگییەك بۆ دەوڵەتی فیدڕاڵی دروست دەكەن.

هەرێمی كوردستان و هەرێمی بەسرە وەك هیڵی درێژیی عێراق هاوسەنگییەك دروست دەكات، بەڵام دیسان ئێمە لەسەر ئاستی هێڵی پانییش پێویستمان بە هەرێمێكی دیكە دەبێت كە ئەویش هەرێمێك دەبێت لە دیالە هەتا كوت درێژ دەبێتەوە .

دووەم : هەرێمی فرەیی (دیالە هەتا كوت)

ئەم ناوچەیە كە زنجیرە چیاكانی حەمرین لە باكوورەوە دەست پێدەكات و، درێژ دەبێتەوە تا دەگاتە كووت و سنووری بیابانی دوورگەی عەرەبی، ناوچەیەكی فرەیی هەمەڕەنگە و ئەم هیڵێ پانییە دەبێتە خاڵی بەیەك گەیشتنی ئەوەی پێی دەڵێن ململانێی نێوان (شارستانی و بەداوە) بۆیە ئێمە پێویستمان بەوەیە كە جۆرێك لە پەیوەندیی فیدڕاڵی لە نێوان (دیالە و كوت) هەبێت، لەبەر ئەوەی ناوچەیەكی تێكەڵاوە لە (سوننە، شیعە، كورد، توركمان و پێكهاتەكانی دیكەش).

سێهەم : هەرێمی ئەنبار

لە بەرانبەر هەرێمی (دیالە و كوت) پێویستمان بە هەرێمی (ئەنبار) دەبێت، ئەمەش بۆ ئەوەیە لەم هەرێمەدا پەرە بە پیشەسازی بدەین وەك پیشەسازیی (شووشە، پترۆكیماوی) و دەست بكەین بە وەبەرهێنانی بەرهەمە سەرەكییەكان، هەروەها دەست بكەین بە دروستكردنی دامەزراوەی ستراتیژی و پەرەپێدانی گەورە كە پێویستی بە ڕووبەری گەورە هەیە .

پێكەوە گرێدانەوەی عێراق لەسەر بنەمای هێڵی درێژی و پانی، مانای دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراقە، كە لە هەردوو دەستووری ساڵی 1925 و 2005 داوا دەكات و هەتا ئێستاش ئەو دەستوورە كاری پێ دەكرێت.

ئامانج لە دامەزراندنی ئەم دەوڵەتە؟

دامەزراندنی ئەو دەوڵەتە خەونی ئەو عێراقەیە كە شا فەیسەڵ و نوری سەعید و عەبدولمحسن سەعدون و جەعفەر پاشای عەسكەری و هەموو ئەوانەی بەشدارییان كردووە لە دامەزراندی ئەم دەوڵەتەدا و خەباتیان لە پێناویدا كردووە، وەك بارزانیی نەمریش ئاماژەی پێ كردووە «ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان و دیموكراتی بۆ عێراق»، ئەمەش مانای ئەوەیە عێراق واتە «دەوڵەتی هاووڵاتی، فیدڕاڵی، پەرلەمانی، دیموكراتی، سیستمی حوكمڕانیی لامەركەزی كە پشت بە ئابووریی بازاڕ دەبەستێت، بەڕێوەبردنێكی ئاقڵانە بۆ سەرچاوەكان بۆ بەدیهێنانی پەرەپێدانێكی بەردەوام».

ئەوەی ئەمڕۆ لە عێراق ڕوو دەدات كەوتنە هەڵەی كودەتایەكە هەموو سەركردەكانی عێراق بە سەركردایەتیی كوردستانیشەوە تێی كەوتوون، ئەم كودەتایە هەمووانی گەیاندووەتە ئەو بڕوایەی كە دەبێت پێكەوەسازانی سیاسی بخرێتە سەرووی دەستوور، هەر بۆیە وەك دەبینین بە تەوافوقی سیاسی لە كۆتایی ساڵی 2006 جێبەجێكردنی ماددەی 140 دوا خرا، بە تەوافوقی سیاسی زیاتر لە 40-50 یاسا دوا خراون كە یەكێكیان یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵییە، ئەوی دیكەیان یاسای دادگای فیدڕاڵییە و، چەندین یاسای ستراتیژیی دیكە، كە ئەمانە هەموویان دەبنە ناوەرۆكی ئەو دابەشبوونە ڕەشەی كە ئێستا لە عێراقدا هەیە.

ئێستا دەبێت هەرێمی كوردستان چی بكات؟

من وای دەبینم پێش ئەنجامدانی ئەو هەڵبژاردنەی كە بڕیارە لە ساڵی 2025 بۆ پەرلەمانی عێراق ئەنجام بدرێت، ئەوا پێویستە لەسەر هەرێمی كوردستان نەك پارتی دیموكراتی كوردستان، هەڵبستێت كۆنگرەیەك لەسەر ئاستی دەوڵەتی فیدڕاڵی گرێ بدات، بۆ ئەم كۆنگرەیە هەموو پارێزگارەكان و سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگاكان، سەرۆكی پەرلەمان و سەرۆكی لێژنەكانی ناو پەرلەمان و حكومەتی فیدڕاڵی بانگهێشت بكات، بۆ ئەوەی لەم كۆنگرەیەدا بەدوای ڕێگەیەكدا بگەڕێن بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ دەستوورەكە نەك تەوافقی سیاسی و، جارێكی دیكە دەستوور ببێتەوە بە بنەما بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق، ئەمە زۆر گرنگە هەرێمی كوردستان بیكات پێش ئەوەی بچێتە ناو هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2025ی پەرلەمانی عێراقەوە.

هەر بۆیە ئەگەر بەشداریی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق بكات بەبێ ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ وەڵامی ئەو پرسیارەی ئایا دەستوور و پێكەوەسازانی سیاسیی كامیان لەسەر كامیان باڵادەست بن؟ ئەگەر لە تواناماندا بوو و توانیمان سەروەریی دەستوور كارا بكەینەوە لەسەر دەوڵەت و پێكەوەسازانی سیاسی، ئەوكات دەگەڕێینەوە بۆ ئەو قۆناغەی سیاسەتێكی ئەقڵانیی گەورە پیادە دەكەین، ئەمەش كرۆكی كێشە و چارەسەری كێشەكانی نێوان هەرێم و دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراق دەبێت.