د.ئەیاد عەنبەر پڕۆفسیۆری یاریدەدەرە لە كۆلێژی زانستە سیاسییەكانی زانكۆی كووفە و ڕاوێژكاری كورسیی یونسكۆیە بۆ دیالۆگی نێوان ئایینەكان لە زانكۆی كووفە، هەروەها نووسەری سیاسییە لە وێبسایتی كەناڵی حوڕە و ڕۆژنامەی لیوا، هاوكات ئەندامی هەریەك لە «كۆمەڵە زانستە سیاسییەكانی عێراق و دەستەی كاڕگێریی كۆڕبەندی نیشتمانییە بۆ توێژینەوەی هزری و ڕۆشنبیری» و خاوەنی چەندین توێژینەوەی زانستییە لەوانە (ئیشكالییەتی نەبوونی فەلسەفەی سیاسی لە بونیادی دەوڵەتی عێراق لە دوای 2003 تا 2014)، هەروەها یەكێكە لەو كەسایەتییە دیارانەی كە بەردەوام لەسەر ئاستی كەناڵە عەرەبییە نێودەوڵەتییەكان و كەناڵە عێراقییەكان دیدار و چاوپێكەوتنی سیاسیی لەگەڵدا ئەنجام دەدرێت. لە گفتوگۆی ئەم جارە (مامەڵەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ڕووداوەكانی عێراق و ناوچەكە) لەسەر بنەمایەكی ورد و زانستییانە بەم جۆرە بیر و بۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستە ڕوو.

زۆر سوپاسی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم كە ئێمەی بۆ ئەم گفتوگۆیە بانگهێشت كردووە، بۆ ئەوەی قسە لەسەر ئەم پرسە گرنگە بكەین.سەرەتای قسەكانم بە وتەی سیاسییەكی ئەڵمانی (كاڕڵ شمیست) دەست پێدەكەم كە دەڵێت: «سیاسەت بە پرەنسیپێك دیاری دەكرێت، ئەویش ئەوەیە كێ دۆستە و كێ دوژمنە».

نامەوێت زێدەڕۆیی بكەم، كاتێك باس لە پەیوەندییە سیاسییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا، هەروەها پەیوەندیی سیاسیی نێوان هەولێر و سلێمانی دەكەم، ئەوا تا ئاستێكی بەرز باشە و هیچ كێشەی تێدا نییە، بەڵام لەسەر ئاستی گشتی ڕەنگدانەوەیەكی ئەوتۆی نییە و دەبینین لەسەر ئاستی گشتیی كۆمەڵگە بە شێوەیەكی دیكەیە، با سەیری هەڵوێستی كۆمەڵگەی شیعە بكەین لەسەر ئاستی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، كە لانیكەم دەبێتە هۆكارێك بۆ دەركەوتنی ڕای گشتی، با بپرسین: كاتێك لەلایەن ئێرانەوە بە ڕۆكێت لە هەولێر درا، كێ زۆر لەگەڵ ئەم كارەساتەدا تەفاعولی كرد؟ بێگومان هەموو عێراقییەكان سەركۆنەی ئەم كارەیان كرد، كە ئەمە كارێكە و پێشێلكارییە بۆ سەروەریی عێراق، بێجگە لەچەند كەسێكی نەشاز نەبێت كە ئەجیندای خۆیان هەیە.

لەوانەیە هەولێر و كوردستان و سەركردایەتیی سیاسیی كوردستانیش توانیبێتی ئەو ڕووداوە تێپەڕێنێت، بەوەی هیچ شتێك لە هەرێم ڕانەوەستا و ژیان هەر بەردەوام بوو، بۆیە ئەو دەنگانەشی كە بەرگرییان لەو هێرشە دەكرد، كەم بوونەوە، كە دەكرێت بڵێین بوونە دەنگی نەشاز.

هەڵسەنگاندنی ئەدای هەرێمی كوردستان لەسەر ناوچەكە، وای دەبینم هەرێم پێویستی هەڵسەنگاندنی زۆر نەبێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە هەرێم خاوەنی چەندین كەناڵی فەرمی و نافەرمیی پەیوەندییە، تەنانەت لەسەر ئاستی بازرگانی و وەبەرهێنان بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ژینگەیەكی سەقامگیری فەراهەم كردووە، دەتوانین بڵێن هەرێم زۆر لە بەغدا باشترە و وەبەرهێنەران دەیانەوێت زیاتر ڕوو لە هەرێم بكەن، لەبەر ئەوەی لە هەرێم سەرچاوەیەكی بڕیاری ناوەندی هەیە كە وەبەرهێنەر دڵنیا دەكاتەوە لە كاركردن، بەڵام لە بەغدا سەرچاوەیەكی فرەیی بڕیار هەیە كە وەبەرهێن نازانێت لەگەڵ كێ مامەڵە دەكات، جارێك لەگەڵ حكومەت، جارێكی دیكە لەگەڵ گرووپێكی چەكداری و میلیشیا، ژینگەی هەرێمیش وای كردووە كە كەرتی وەبەرهێنانی لە بەغدا سەركەوتووتر بێت.

ئەگەر بمانەوێت بڵێین: ئایا كوردستان جۆرێك لە گرژیی هەرێمیی هەیە؟ لە وەڵامدا دەتوانین بڵێن بەڵێ، گرژی هەیە، بەڵام نەگەیشتووەتە ئاستی دابڕان و داخرانی تونێلەكە و توانیویەتی ئەو گرژییانە لەگەڵ ئێران و توركیا بە دیاریكراوی و تەنانەت لەگەڵ سووریاش جڵەوگیر بكات، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی هەرێمی كوردستان قۆناغی باشی بڕیوە، بەتایبەتی سوودێكی زۆری لە پۆستی وەزارەتی دەرەوەی عێراق و نێردە دیپلۆماسییەكاندا وەرگرتووە و ئەمە وای كردووە، لە كایەی دیپلۆماتیدا ئامادەبوونی هەبێت و سوود لەم پرسە وەربگرێت، پێم وایە لۆبیی كوردی لەم پرسەدا لەبەرچاوە، بەتایبەتی لە ئەمریكا و بەریتانیا و ئەوروپا، بەتایبەتیش كە لە ناوەندەكانی لێكۆڵینەوەی ئەو وڵاتانەدا هەیە.

ئەوەی دەمێنێتەوە لەم پرسەدا كێشەی هەرێمی كوردستانە لەگەڵ عەرەبی عێراق، سەبارەت بەم كێشەیە دەتوانین بڵێین ئەم كێشەیەش بوونێكی ئەوتۆی نییە، لەبەر ئەوەی كوردستان زۆرترین دەروازەیە بۆ عێراقییەكان لەسەر ئاستی گەشتیاری، بەتایبەتی كە عەرەبی عێراق ڕوودەكە ناوچە گەشتیارییەكانی پارێزگاكانی (هەولێر و سلێمانی و دهۆك) ئەوا نەك كێشە نییە، بەڵكو عەرەبی عێراق لە ڕێگەی گەشتیارییەوە بوونە سەرچاوەیەكی دیكەی داهات بۆ هەرێمی كوردستان. ئەمە وێڕای ئەو ئاستەنگانەی شێخ ئیبراهیم دلێمی ئاماژەی پێكرد لە بازگەكان، بەڵام وەك دەبینین بازگەكان لە پارێزگاكانی دیكەی عێراقیش كێشە دروست دەكەن، كە ئەمەیان زۆر كێشە نابێت.

پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئایا ئێمەی دەستەبژێر و سیاسەتمەداری ژیر، پردەكان دروست بكەینەوە، یان بەجێی بهێڵین بۆ ئەوەی ئەقڵە بچووكەكان چاڵەكان قووڵتر بكەن؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێم: لە سیاسەتی ئێستای هەرێمی كوردستاندا ئاستێكی كامڵبوونی سیاسی دەبینین كە زۆر لە پێشان باشترە، ئەم سیاسەتە كامڵە بە شێوەیەكی لۆژیكانە مامەڵە لەگەڵ تەنگژە و كێشەكان دەكات، لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس، لەگەڵ ئەوەی دەسەڵاتدارانی بەغدا پێشتر لە ئۆپۆزسیون بوون و لەگەڵ سەركردایەتیی كوردستان باشتر یەكتریان دەناسی و خاڵی هاوبەشی زۆریان پێكەوە هەبوو، بەڵام كێشەكان بە باشی چارەسەر نەدەكران، بەڵام لەم قۆناغانەی دواییدا، بەتایبەتی دوای پێكهێنانی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی، دەبینین زۆر ئاستەنگ بە ڕێگەی گفتوگۆ چارەسەر دەكرێت و تێدەپەڕێندرێت.

لەم قۆناغەدا زۆر گرنگە دوور بكەینەوە لەو ئاراستەیەی كە بمانەوێت لەسەر بنەمای دژایەتیی كورد خۆمان بكەینە پاڵەوانی ناو كۆمەڵگەی شیعە و پەنا بۆ ئەو گوتارە ببەین و بڵێین هاووڵاتیانی شیعە ئەوە هەرێمی كوردستانە كە بەشەكەی ئێوە دەبات، یان لایەنێكی سیاسیی كوردی بۆ ئەوەی خۆی بكاتە پاڵەوانی كورد، بێت و بڵێت ئەوە ئێمە لێمان دەدرێت و بەغدا بەرگریمان لێ ناكات، بەڵام لە ڕاستیدا وەك بینیمان هەڵوێستی سەرۆك وەزیران سوودانی لەسەر لێدانی هەولێر زۆر توند بوو، بەڵام واقیعەكەش ئەوەیە كە ناتوانێت بە دەوڵەتی ئێران بڵێت بۆچی بۆردومانی هەولێر دەكەن، ئەمە واقیعێكە دەبێت لێی تێبگەین چۆنە.

لەسەر ئاستی پراكتیكی دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە لە ئێستادا عێراق دەوڵەتێكی فشۆڵە (دولة هشة)، گەورەترین كێشەی دەوڵەتی فشۆڵیش دەستتێوەردانی دەرەكییە، ئەم فشۆڵییەی دەوڵەت لە سەردانی شاندەكان بۆ عێراق بە ئاشكرا دەبینین. هەر بەرپرسێكی بیانی بێتە عێراق تەنیا لەگەڵ سەرۆك وەزیران كۆنابێتەوە، بەڵكو لەگەڵ سەرۆكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا، لەگەڵ شێخ خەمیس خەنجە و محەمەد حەلبووسی دیداری دەبێت، ئەمەش سیمای فشۆڵیی دەوڵەت بەرجەستە دەكات.

بۆیە ئەركی گرنگی سەرشانی هەموومان ئەوەیە كار بكەین بۆ ئەوەی بە هەر ڕێگەیەك بێت فشۆڵیی دەوڵەت تێپەڕێنین، ئێستا نەوەیەك لە باشوور و ناوەڕاستی عێراق گەورە بووە، هەروەك چۆن لە كوردستانیش هەیە، پێی بڵێت مانەوەی هەرێمی كوردستان گرنگە، پێت دەڵێت هەرێمی كوردستان بمێنێ، یان نەمێنی چ پەیوەندییەكی بە منەوە هەیە؟ ئەمەش مانای ئەوەیە گەندەڵی و نەبوونی خزمەتگوزاری نائومێدی كردووە. ئەم دیاردەیە لە هەرێمی كوردستانیش هەیە، من بەشداریم كردووە لە كۆڕ و كۆنفڕانسەكانی زانكۆی سلێمانی و لەگەڵ ئەو نەوە تازەیە قسەم كردووە، باسی هەندێك مەسەلەیان لەگەڵ دەكەیت، ئەسڵەن هەر لێی تێناگەن. ئەم تێنگەیشتنە ڕەنگدانەوەی ئەوەیە كە ئێوە لە كوردستان بایەخ بە بوونی پۆستی سەرۆك كۆمار نادەن و تەنانەت سەركردەیەكی گەنجیش بۆ ئەو پۆستە كاندید ناكەن، هەتا بتوانێت لەو پۆستە گرنگەدا ڕۆڵی خۆی بگێڕێت و شكۆ بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بگێڕێنەوە.، بۆ ئەوەی سەرۆك كۆمارێكی ڕاستەقینە بێت نەك تەنیا دیكۆر بێت، بۆیە ئەگەر بەم جۆرە بیر لە پۆستی سەرۆك كۆمار بكەنەوە و بایەخی پێ نەدەن، ئەوا لە خولەكانی داهاتوودا ئەم پۆستە لە لاوازترین حاڵەتی خۆیدا دەبێت.

دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشوو كاتێك كورد هاتنە بەغدا بە ئامانجی نووسینەوەی دەستوور و پێداگیرییان لە پۆستی سەرۆك كۆمار كرد، بۆ ئەوە نەبوو كە ئاوا ئیهمال بكرێت، لاوازبوونی پۆستی سەرۆك كۆمار پێش هەر لایەك زیان بە خودی كورد دەگەیەنێت.

لێرەوە دێینە سەر ئەوەی چی بكەین بۆ ئەوەی كێشەكان چارەسەر بكەین؟ بە بڕوای من گرنگە ئاماژە بە چەند خاڵی سەرەكی بكەین:

• گرنگە لەم گفتوگۆیەدا چارەسەر بخەینە ڕوو، نەك كێشەكان زیاتر ئاڵۆز بكەین. چوار خاڵی گرنگ هەیە، دەبێت دیاری بكەین بۆ ئەوەی لەسەر چارەسەری ڕێك بكەوین، كە بریتین لە:

یەكەم: پرسی چارەسەركردنی كێشەی كەركووك.

دووەم: شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان.

سێیەم: كێشەی ناوچە كێشە لەسەرەكان.

چوارەم: كێشەی نەوت و گاز.

ئەم چوار كێشەیە نە پەیوەندیی بە هاووڵاتیانەوە هەیە و نە هیچ هاووڵاتییەكیش توانای چارەسەركردنی ئەم كێشانەی هەیە. ئەوەی دەتوانیت ئەم كێشانە چارەسەر بكات، خودی سیاسەتمەدارەكانن، ئەوجا ئەگەر بیانەوێت چارەسەری بكەن، دەتوانن چارەسەری بكەن، بەڵام ئەگەر نەشیانەوێت، ئەوە پەندێكمان لە باشوور هەیە دەڵێت «یتونس بها»، ئەوا وەك دەبینین، پەیوەندییەكان هەر گرژیان تێدا دەبێت، ناوچە كێشە لەسەرەكان بەتایبەتی شنگال ئاسایی نابێتەوە، كەركووكیش وەك ئێستا هەر بێ پارێزگار دەبێت و، وەك دەبینین هەڵبژاردن كرا، بەڵام هیچ خاڵێكی هاوبەش لە نێوان كورد و عەرەب و توركماندا نییە بۆ ئەوەی لەسەر پارێزگارێك بۆ كەركووك ڕێك بكەون.

كاتێك دادەنیشین بۆ ئەوەی ئەم كێشانە چارەسەربكرێن، بەتایبەتی كێشەی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان، دەبینین هەمان ئەو قسانە دووبارە دەكرێنەوە كە لە ساڵی 2005 كردوومانن، دەڵێن كوردستان زیاتر لە هەقی خۆی پێ دەدرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە نەهاتووین ئەم كێشەیە لە چوارچێوەی دەستووردا چارەسەر بكەین.

كێشەی نەوت و گازیش بە هەمان شێوەیە، لەم كێشەیەدا دادگای فیدڕاڵی هاتە ناوەوە و بەو جۆرە یەكلای كردەوە كە خۆی دەیبینێ، بەڵام لایەنە سیاسییەكان هاتن بە ڕێككەوتنی سیاسی ئەم كێشەیە چارەسەر بكەن، بەڵام ئەم پرسە بە ڕێككەوتنی سیاسی چارەسەر ناكرێت، بەڵكو ئەم پرسە گرنگە بە میكانیزمی یاسایی چارەسەر دەبێت، ڕێككەوتنی سیاسی ملكەچیی مەزاجی سیاسییەكانە ئەمڕۆ ڕێك دەكەون، سبەی یەكێكی دی دێت و هەڵیدەوەشێنێتەوە.

چارەسەركردنی كێشەكان پێویستی بەو لۆژیكەیە كە بەڕێزان مسعود بارزانی و سەرۆك وەزیران محەمەد شیاع سوودانی لە چارەسەركردنی چۆڵكردنی بارەگایەك لە كەركووك گرتیانە بەر، ئەوە بوو دادگا هاتە سەرخەت، بینیمان چۆن چارەسەری كرد، بەڵام محەمەد شیاع سوودانی بە ئەرێنی هاتە سەرخەت و بارەگاكەی بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان چۆڵ كرد، دوای ئەویش بەڕێز مسعود بارزانی ئەم بارەگایەی پێشكەشی زانكۆی كەركووك كرد. ئەمە نموونەیەكی بەرز و جوانە، ئەگەر بەم لۆژیكە مامەڵە لەگەڵ كێشەكان بكەین، ئەوا چارەسەری كێشەكان قورس نابن، بەڵام ئەگەر بە خۆبەزلزانین مامەڵە بكەین و بڵێین ئەمە زیانی بۆ كورد، یان شیعە هەیە، یان وەك نوێنەرمان هەیە لە باشوور بە خەڵك دەڵێن ئەگەر فڵان كار بكەین، ئەوە تەنازولە و خیانەتە كە ئێمە دەیكەین، ئەوا ناگەینە چارەسەر.

بۆیە لێرەوە جارێكی دیكە جەخت لەوە دەكەمەوە، ئایا ئێمە پردەكانی پەیوەندی دروست بكەینەوە و كێشەكان چارەسەر بكەین، یان بەجێی بهێڵین بۆ ئەقڵە بچووكەكان و ئەوان چاڵەكان قووڵتر بكەنەوە؟ یان ئەركی ئێمەیە كێشەكان بچووك بكەینەوە و چارەسەریان بۆ بدۆزینەوە یان ئاڵۆزتریان بكەین؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەوەیە دەبێت سەركردەكان بێنە سەرخەت و جەخت لەسەر چارەسەری یاسایی بكەنەوە. كێشەی بەڕێوەبردنی سەرچاوەكان زۆر گرنگە، دەبێت هەموو هاووڵاتییەكی كورد و عەرەب هەست بكات لەو داهاتەدا هاوبەشە و دەبێت سەركردایەتیی سیاسیی عێراقی شان بداتە بەر بەرپرسیاریەتییەكان.

لە ئێستادا هەست دەكرێت لەسەر ئاستی میللی هاوبەشیی زۆر لە نێوان عێراقییەكاندا هەیە، ئێستا بەهێزترین وەبەرهێنی كورد كە ئەحمەد ئیسماعیلە لە بەغدایە و وەبەرهێنان لە كارەبادا دەكات. وەبەرهێنەرانی كورد وەبەرهێنان لە كەرتی نەوتی باشوور دەكەن، بە هەمان شێوە لە زۆر شوێن كوردی لێیە و بەرپرسی عەرەب فەرمانڕەوایی دەكات و پەسەندیشە.

بۆیە گرنگە زەمینەی چارەسەركردنی كێشەكان دروست بكەین، ئەوەی ئەم زەمنیەیە دەڕەخسێنێت، خستنەڕووی چارەسەرە بۆ كێشەكان، دروستكردنی دید و بۆچوونی هاوبەشە بۆ ئایندە، ئەگەر بیر لەچارەسەری كێشەكان نەكەینەوە، ئەوا دەیەیەكی دیكەش دێینەوە و هەمان قسەی ئێستا دەكەینەوە.