پ.د. عوسمان عەلی، سەرۆكی ڕێكخراوی تاسك بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی و پسپۆڕە لە پەیوەندییەكانی دەرەوە. یەكێكە لە ئەكادیمستە دیارەكانی هەرێمی كوردستان و چەندین كتێب و توێژینەوەی زانستی هەیە و وەك پسپۆڕ و تایبەتمەندێك لە بوارەكەی خۆی قسە لەسەر ڕووداو و پێشهاتەكان دەكات و، واقیعییانە و بە دیدێكی ڕەخنەیی هەڵسەنگاندن بۆ ڕووداوەكان دەكات. لە گفتوگۆی ئەمجارەدا (مامەڵەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ڕووداوەكانی عێراق و ناوچەكە) بەم جۆرە دید و تێڕوانین و بۆچوون و پێشنیارەكانی خستەڕوو.

 

بە ناوی خوای بەخشندە و میهرەبان

من وەك ئەكادیمیستێك قسە دەكەم. بۆیە تا ڕاددەیەك قسەكانم ڕاشكاو و واقیعییە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە عێراق گەیشتووەتە قۆناغێك لە قۆناغەكان كە پێویستی بە گفتوگۆ هەیە، بەڵام گفتوگۆیەكی ڕاشكاوانەی بێ خاترگرتن.

سەرەتا و پێش هەرشێتك، ئەو برایەی ئەم گفتوگۆیە بەڕێوە دەبات، پرسیارێكی ورووژاند بەوەی «ئایا گفتوگۆكانی نێوان هەولێر و بەغدا بۆ بە دیهێنانی دەستكەوتەكانی گەلی كوردستان سەركەوتوو بووە؟» بە داخەوە دەڵێم: نەخێر، سەركەوتوو نەبووە، بێگومان كەواش دەڵێم گەلی كوردستان دەزانن بۆ دەڵێم: نەخێر، لەبەر ئەوەی هەندێك شت ڕوویان داوە، كە ئێمە لە هەرێم هەست دەكەین لە هەموو لایەنێكەوە بە جۆرێك گەمارۆ دراوین، بەڵام وێڕای ئەم هەستكردنشمان دەبێت ئەو ڕاستییەش لەبەرچاو بگرین كە بێجگە لە گفتوگۆ هیچ ئەڵتەرناتیڤێكی دیكەمان نییە. بۆچی؟ لەبەر ئەوەی مێژوو سەلماندوویەتی كە ڕژێمە یەك لە دوا یەكەكانی عێراق هەرچی چەكی قورسیان هەبووە، بە چەكی كۆكوژیشەوە هەر لە حكومەتەكەی یاسین هاشمی تا حكومەتی سەدام حسێن لە دژی گەلی كوردستان بەكاریان هێنا، ئەمەش بەو مانایەی بەو جۆرە سەیری كێشەی كوردیان دەكرد، وەك ئەوەی نەخۆشییەك یان سەرەتانێكە و دەبێت بە هەر نرخێك بێت، لە جەستەی عێراق جیا بكرێتەوە و هەموو ماف و ئومێدەكانی گەلی كوردستان سەركوت بكرێن.

لەناو بەشێك لە ئەقڵییەتی دەستەبژێری عێراقیدا دۆزی كورد وەك پیلانی دوژمنەكانی عێراق بۆ دابەشبوونی عێراق سەیر دەكرا. لەسەر ئەم بنەمایە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوو ئەوا گەلی كوردستان مافی خۆیەتی بەشێك نەبێت لە دەوڵەتی عێراق، لەبەر ئەوەی كاتێك حكومەتەكەی شیخ مەحموودی حەفید لە ساڵی 1919 دامەزرا، هێشتا دەوڵەتی عێراق دانەمەزرابوو. هەر بۆیە ئەگەر گەلی كوردستان بیەوێت سەربەخۆ بێت، ئەمە جیابوونەوە نییە لە عێراق، بەڵكو لەوانەیە لە بەرژەوەندیی عێراقیش بێت و لەگەڵ ئەم قەوارە كوردییە دەكرێت بە ئاشتی و سەقامگیری بژی. ئەم بۆچوونەی دەیخەمە ڕوو، مانای ئەوە نییە بانگەشە بۆ سەربەخۆیی دەكەم كە مافی ڕەوای گەلی كوردستانە، ئەمەش لەبەر ئەوەی ئەمڕۆ لە جیهاندا كۆمەڵێك فیدراسیۆن و یەكێتی لەنێوان دەوڵەتەكان هاتووەتە ئاراوە، هەر بۆ نموونە وەك «یەكێتیی ئەوروپا، یەكێتیی ئەفریقیا، یەكێتیی ئەمریكای لاتینی» ئەم یەكێتی و فیدراسیۆنانە كە هەر یەكەیان ژمارەیەك دەوڵەت لەخۆی دەگرێت، توانیویانە پێكەوە بژین.

بە ددانپێدانی زانای سیاسیی ئەمریكی «ساموئیل هنتگتن» (ململانێی شارستانییەكان) دەست پێدەكات، كە ئەمەش واتە نەمان و سڕینەوەی سنوورەكان، نەمانی ئایدیۆلۆژییەكان، چونكە ململانێیەكان لە قووڵایی شارستانیەتەكانەوە هەڵدەقوڵێن، بەڵام با سەرنج بدەین، ئێمە لە عێراقین وەك بەشێك لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (كورد، عەرەب، توركمان، كریستیان، ئێزدی، ئیسلام بە سوننە و شیعە) سەدان ساڵە پێكەوە دەژین. ئەگەر بە درێژایی مێژووی ئیسلام شاڵاوێكی ڕێكخراو هەبووایە بۆ كۆمەڵكوژیی گەلی كوردستان وەك ئەو شاڵاوە ڕێكخراوانەی بینیومانە لە دوای ئەوەی پێی دەڵێن دەوڵەتی قەومی «Nation State»، ئەوا نە گەلی كورد و نە كریستیان و ئێزدی و ئایین و نەتەوەكانی دیكەش لە كوردستان نەدەمان. ئێمە لەم قۆناغەدا هەموو گەلانی عێراق بە جیاوازیی ئایین و نەتەوەوە یەك چارەنووسی هاوبەشمان هەیە و دەبێت لەسەر ئەو چارەنووسە هاوبەشە بەرنامە و پلانمان هەبێت و لەسەری ڕێك بكەوین لە چوارچێوەی گفتوگۆیەكی ڕاشكاوانە و ئاشتییانەدا.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئەو بەربەستانە چین كە دەبنە ڕێگر بۆ گفتوگۆیەكی كراوە؟ پێش هەمووشت وەك ئاماژەیان پێكرد، گەورەترین ئاستەنگ لە بەردەم گفتوگۆیەكی كراوەدا «فشۆڵیی دەوڵەتە- Fragile State»، كە دەوڵەتیش فشۆڵ بوو، ئەوا دەوڵەتانی هەرێمی لە گفتوگۆی نێوان پێكهاتەكانی گەلانی عێراقدا دەستتێوەردان دەكەن، لە گفتوگۆكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی دەستتێوەردان دەكەن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دەوڵەتانی دەرودراوسێی عێراق خۆشیان كێشەی كوردیان هەیە، هەر بۆیە بەو جۆرە سەیری بوونی هەرێمی كوردستانێكی سەركەوتوو و پێشكەوتوو و دیموكراتی دەكەن كە بوونی ئەم هەرێمە لە بەرژەوەندیی ئەواندا نییە و بەم جۆرە لێی دەڕوانن.

خاڵێكی دیكە بەداخەوە بەشێك لە دەستەبژێری عەرەبی عێراقە كە «دیلی ڕابردوون» و گرێیەكیان هەیە بەوەی عێراق هیچ بەدیلێكی نییە، بێجگە لە دیكتاتۆرێكی بەهێز و دەسەڵاتێكی سەنتڕاڵی تەنیا چارەسەرە. بەڵام ئەگەر سەرنج لە ئەزموونە سەركەوتووەكانی گەلانی جیهان بدەین، بزانین چۆن چارەسەری كێشەی فرەیی نەتەوەییان كردووە، ئەوا دەبینین، هەموو دەوڵەتە پێشكەوتووەكانی جیهان توانیویانە كێشە ئیتنی و مەزهەبییەكانیان بە ڕێگەی «سیستمی لامەركەزی- Decentralization» و دیموكراتییەوە چارەسەر بكەن. ئەم جۆرە سیستمە لە سویسرا هەیە، كە سیستمێكی دیموكراتی تەوافوقییە، چەند گەلێك پێكەوە لەناو یەك وڵاتدا دەژین.

ئەم سیستمی دیموكراتیەتی تەوافقییە لە دەستووری ساڵی 2005ی عێراقدا تەبەنی كراوە، ئەم دەستوورەش و سەرجەم دەستوورەكانی جیهان پێیویستی بە متوربەكردن و دەوڵەمەندكردن و چاككردنە، ئەگەر پێویستی بوو.

ئەم حاڵەتە فەرزی دەكات كە دەستەبژێری عەرەبی عێراق خۆیان لەو گرێیە ڕزگار بكەن كە پێیان وایە «ئۆتۆنۆمی یان فیدڕاڵی» هەنگاوێكە بۆ جیابوونەوە لە عێراق. بێگومان ئەمەی كە دەڵێم چنراوی خەیاڵ نییە، بەڵكو چەندین لێدوان هەیە كە دوایینیان لێدوانی بەڕێز فائق زێدانی سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەریی عێراقە كە دەڵێت: «ئەو دەستوورەی كە بانگەشە بۆ فیدڕاڵی دەكات، پێویستی بەوەیە چاوی پێدا بخشێنرێتەوە. واتە هەموار بكرێتەوە». پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا بەدیلی فیدڕاڵییەت چییە. بێگومان گەڕانەوەیە بۆ سەنترالیزم و گەڕانەوەیە بۆ دواوە. ئەمە لە كاتێكدا ئەزموونی نەتەوەكانی دیكە پێمان دەڵێن، چارەسەر هەیە بۆ كێشە ئیتنی و مەزهەبییەكان، ئەو دەوڵەتانەی بەدەست ئەم كێشانەوە ناڵاندوویانە، پەنایان بۆ سیستەمێك بردوو كە ناوەكەی «دادپەروەریی حوكمڕانیی قۆناغی ڕاگواستن»ـە. ئەم سیستمە لە كەمبۆدیا و باشووری ئەفریقیا پیادە كراوە، ئەمە بەو مانایەی زۆڵملێكراو پەنا بۆ تۆڵەسەندنەوە نابات، بەڵكو ددان بە مافەكانیدا دەنرێت.

لە دەستووری عێراقیشدا ماددەی 140 و ماددەكانی دیكەی هاوتای ئەو سیستمەیە، ئەو زوڵمەی لەسەر گەلی كوردستان بووە، ئەو زۆڵمە هەڵدەگیرێت و بەمەش ئەو گرێیە كۆتایی دێت، بەڵام ڕاشكاوانە دەڵێم ماددەی 140 بووە ماددەیەك كە سەردەمی بەسەر چووە، ئەمەش ئەقڵییەتێكی ترسناكە و مانای ئەوەیە گەڕاینەوە بۆ ئەقڵییەتی دەسەڵاتێك كە بڕوای بە توانەوە هەیە.

باس لەوە كرا كە ئێستا لەناو حكومەتی هەرێمی كوردستاندا دامەزراوەی دیموكراتی نییە و دیدێكمان نییە بەوەی چۆن مامەڵە بكەین. من دەڵێم: ئێستا لە هاوپەیمانیی حكومەتی هەرێمی كوردستان دوو تێڕوانین هەیە، تێڕوانینێك بڕوای بەوەیە كە دەبێت هەرێم بەشێك بێت لە بەرەی مقاوەمە، تێڕوانینێكی دیكە بڕوای بەوەیە كە پێویستە پەیوەندییەكانمان لەگەڵ ئەوروپا و ئەمریكا بێت، ئەم دابەشبوونە، یان بوونی دوو تێڕوانین خراپە و دەبێت لە حكومەتی هاوپەیمانیدا، یەك بەرنامە و یەك تێڕوانین هەبێت.

دوایین بابەت كە لەسەری ڕادەوەستم، ناونیشانی ئەم گفتوگۆیەیە، ئەویش مامەڵەی هەرێمی كوردستانە لەگەڵ ڕووداوەكانی عێراق و ناوچەكە، ئەمە لە كاتێكدا ئەگەری ئۆپەراسیۆنی سەربازیی داهاتوو بۆ سەر هەرێمی كوردستان هەیە، ئایا دەبێت چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو ئۆپەراسیۆنە بكات؟

من بڕوام بەوەیە كە توركیا داوا دەكات وەك ئێران مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، ئەمەش بەو مانایەی دەبێت سنوورەكانی هەرێم دابخرێن لە بەردەم ئەو گرووپە چەكدارانەی هێرش دەكەنە سەر توركیا و دەبنە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانیی توركیا، بۆ ئەمە دەبێت هەماهەنگی لەنێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقیدا هەبێت.

لێرەدا دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان تێڕوانینێكی هەبێت سەبارەت بەو ڕووداوەی بەم نزیكانە ڕوودەدات، ئەمە پێویستی بە جۆرێك لە تێڕوانینی هاوبەش هەیە لەنیوان هەولێر و بەغدا.

لەم گفتوگۆیە ئاماژە بەوە كرا كە مافی كۆماری ئیسلامیی ئێرانە كە داوا بكات هەرێمی كوردستان نەبێتە پەناگەیەك بۆ ئەو گرووپە چەكدارانەی دەبنە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی وڵاتەكەی، لە بەرانبەردا هەقە داوا لە كۆماری ئیسلامیی ئێران بكرێت، دەستبەرداری ئەو ئەقڵییەتە بێت كە پێی وایە هەرێمی كوردستان ئیسڕائیلی دووەمە، كە ئەم دەستەواژەیە لە ئەدەبیاتی كۆماری ئیسلامیدا بوونی هەیە.

لە دوماهیدا دووبارەی دەكەمەوە، بێجگە لە گفتوگۆ هیچ بژارەیەكی دیكە لە بەردەم گەلی كوردستان و حكومەتی هەرێمی كوردستاندا نییە، ئەلتەرناتیڤی گفتوگۆ هەر گفتوگۆیە، ڕووداوەكانی چەند ساڵی ڕابردوو پێیان گوتین كە بارودۆخی نێودەوڵەتی و هەرێمی ڕێگا نادەن كیانێكی سەربەخۆی كوردی بوونی هەبێت.