بەرزبوونەوەی ئاستی بەرهەمەكانی كارگەی زۆم بۆ شیرەمەنی، بابەتی گرنگیدان بە سامانی ئاژەڵیی هێنایە بەرباس و گفتوگۆ، ئەو سامانەی كە لە ڕووی ستانداردی جیهانییەوە ئەگەر لە كەرتی كشتوكاڵ 100 دۆلار داهاتت هەبێت، ئەوا 70 دۆلاری لەم سامانەوە ئاژەڵییەوە بەدەست هاتووە. لە هەرێمی كوردستان كەرتی كشتوكاڵی لە ڕووی گەنم و جۆ و بەرهەمەكانی تەماتە و پەتاتە و سێو و میوەجات و هەنگوین و پەلەوەرەوە بەرەوپێشچوونێكی باشی بەخۆیەوە بینیوە، بەتایبەت بابەتی ساغكردنەوەی بەروبوومی جووتیاران و دۆزینەوەی بازاڕی دەرەكی، بەڵام پسپۆڕان و شارەزایانی كەرتی ئاژەڵداری ئاماژە بەوە دەكەن، لە كەرتی كشتوكاڵ هێندەی گرنگیی بە سامانی ڕووەكی دراوە، هێندە گرنگیی بە سامانی ئاژەڵی نەدراوە. گۆڤاری گوڵان لەسەر ئەم بابەتە چەند پرسیاری ئاراستەی پڕۆفیسۆر دكتۆر یوسف بەرزنجی لە كۆلێژی زانستە ئەندازیارییە كشتوكاڵییەكان لە زانكۆی سەڵاحەددین – هەولێر كرد.

 

* بەو پێیەی پسپۆڕایەتی و شارەزاییت لە كەرتی كشتوكاڵ و سامانی ئاژەڵدا هەیە، با سەرەتای پرسیارمان لەوەوە دەست پێ بكەین، ئایا تا چ ڕاددەیەك هەوڵەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ فرەچەشنكردنی ئابووری و بووژانەوەی كەرتی كشتوكاڵی ئومێدبەخش بووە؟

- ڕێگە ڕاست و دروستەكەی بووژانەوەی ئابووری و زیادكردنی داهات و دۆزینەوەی هەلی كار لە فرەچەشنكردنی ئابووری و گرنگیدان بە سامانی كشتوكاڵییەوە دەست پێ دەكات. گەیشتن بە خۆبژێوی و پەرەپێدانی كەرتی بەرهەمهێنان بناغەی هەموو پێشكەوتن و گەشەكردنێكە، لەم ڕوانگەیەوە چارەسەربوونی كێشەی كڕینەوەی گەنمی جووتیاران و بونیادنانی كارگەكانی پیشەسازیی خۆراك و شیرەمەنی و پاڵپشتیكردن و هاندانی جووتیاران كارێكی سەركەوتووی حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە، ئێ خۆ ناكرێت چارەنووسی ئابووری و بژێوی نەتەوەیەك تەنیا لە داهاتی فرۆشتنی نەوتدا بهێڵدرێتەوە، بەڵكو دەبێت ئەم داهاتەی نەوت و غازیش بەشێكی زۆری لە خزمەتی بووژانەوەی كەرتی كشتوكاڵ و ئاژەڵداریدا بێت. من لێرەدا زیاتر تیشك دەخەمە سەر كەرتی ئاژەڵداری (سامانی ئاژەڵ)، بەداخەوە بەپێی پێویست لەم هەرێمەدا گرنگیی پێ نەدراوە، وڵاتانی دەورووبەریش بە بەرنامە كاریان كردووە بۆ لاوازكردنی بەرهەمی ئەم كەرتە و بە لێشاو ئاژەڵی لاواز و نەخۆش هەناردەی هەرێم و عێراق دەكەن، لەمەشدا زیاتر گرنگی بە هەناردەی نێرەكان دەدەن كە لە خۆیان زیادن، بەپێچەوانەوە لێرەوە مەڕ و ئاژەڵی نایابی كوردستانیان بردووە، وەكو چۆن مەڕی حەمدانی لەلایەن توركیاوە براوە و ناوی خۆیانیان لێ ناوە.

* هەر لەم چوارچێوەیەدا لە مێرگەسور یەكێك لە نایابترین كارگەكانی شیرەمەنی دامەزرا كە كارگەی زۆمە، كە بووە جێگەی ڕەزامەندی و خۆشحاڵیی بەخێوكەرانی ئاژەڵ و هاووڵاتیانی تەواوی دەڤەرەكە، ئەمە وێڕای ئەوەی شیرەمەنییەكانی كارگەكە بە ستانداری پێشكەوتوون و بە بەرهەمی ئاژەڵە خۆماڵییەكانی دەڤەرەكە بەرهەم هێنراون و خواستێكی زۆریان لەسەرە و دەستی كاریشی ڕەخساندووە. تاچەند بوونی ئەم كارگەیانە لە هەرێمی كوردستان گرنگن؟

- دامەزراندنی ئەم جۆرە كارگانەی شیرەمەنی خزمەتێكی زۆری گوندنشینەكان و ئاژەڵداران دەكات، بەتایبەتی ئەوانەی لە دەرەوەی سەنتەری شارەكان دەژین، چونكە سەرچاوە خاوەكەی شیر لە بەخێوكەرانی ئاژەڵەكانی ئەو گوندنشینانەوە وەردەگیرێت، هاوكات دەرفەتێكی باشی هەلی كاركردن بە شێوەی ڕاستەوخۆ و نا ڕاستەوخۆ لەو دەڤەرە دروست بووە، كە ڕاستەوخۆ زیاتر لە 100- 200 هەلی كاری ڕەخساندووە، ئەمە وێڕای ئەوەی 20 بنكەی وەرگرتنی شیری خۆماڵی دامەزراوە، تاوەكو لە نزیكەوە جووتیاران بتوانن بەرهەمی شیری ئاژەڵەكانیان بە شێوەیەكی تەندروست و زانستی بیگەیەننە كارگەكە، لە ئێستادا كارگەی زۆم بۆ شیرەمەنی 8 تا 10 تۆن شیری خۆماڵی وەردەگرێت و توانای تاكو 50 تەن شیری هەیە لە ڕۆژێكدا، ئەمەش دەستكەوتێكی گەورەیە بۆ تەواوی خەڵكی دەڤەرەكە، ئەوەی جێگەی دڵخۆشییە كارگەكە تەنیا شیر بەرهەم ناهێنێت، بەڵكو بە ئاستێكی بەرزی ستانداردی حیهانی ماست و قەیماغ و ماستاو و پەنیریش بەرهەم دەهێنێت، بۆیە كارگەی زۆم و ئەم جۆرە كارگەیانە دەبێتە هۆی بووژانەوەی ژێرخانی ئابووریی كشتوكاڵی و ئاژەڵداری.

* ئایا بووژانەوەی كەرتی ئاژەڵداری و مەڕ و پەلەوەر گەیشتووەتە ئاستێكی ستانداردی جیهانی، بەتایبەتی كە ئاماژەت بەوە دا، بە هاوشێوەی كەرتی كشتوكاڵ ئەم لایەنە پێش نەخراوە؟

- لەسەر ئاستی جیهانی ئەگەر 100 دۆلار داهاتی كشتوكاڵ بێت 65 تا 70 لە سەدی لە سامانی ئاژەڵییەوە دێت، گۆشت و شیر و پێستە و هێلكە و پەلەوەر و ماسی بەرهەمی گرانبەهان، لە كوردستان پێویستمان بەوە هەیە گوندنشینەكان خاوەنی داهاتی بەرز و بەردەوام بن، كە تەنیا لە سامانی ئاژەڵییەوە ئەم داهاتە بەردەوامە بەدەست دێت، هەموو توێژینەوەكان دەریان خستووە كوالێتیی بەرهەمی خۆماڵیی گۆشت و پەلەوەر لە ئاستێكی بەرزدایە، بۆیە پێویستە حكومەت لە ڕێگەی كونسووڵخانەكان و ڕێكخراوەكانەوە گرنگی بە دروستكردنی كارگەی ئاژەڵی و شیرەمەنی و پەلەوەر و قوتوبەند و بەكارهێنانی بدات. بەپێی توێژینەوەكان ئەو ڕاستییە سەلمێندراوە كە لە ڕووی تەندروستی و داهات و بژێوی ژیانەوە چەند پێویستە گرنگی بە بەرهەمی شیری خۆماڵی بدرێت، هەموو كەسێك لە ڕۆژێكدا پێویستی بە 0،71 لیتر شیر هەیە، بۆیە ئەگەر لە كوردستان زیاتر لە شەش ملیۆن كەس دانیشتوومان هەبێت، بۆ تەنیا ساڵێك پێویستیمان بە 1،599،236 تەن لیتری شیر هەیە، ئەگەر خۆمان ئاژەڵمان نەبێت و ئەو بڕە شیرەمان نەبێت، ئەوا بۆ دابینكردنی هەموو ئەو خەرجییە بۆ وڵاتانی دراوسێ ڕۆیشتووە و سوودی بۆ كەس نەبووە. 

* بەڵام لە هەرێمی كوردستان هاووڵاتیان بەپێی پێویست گرنگییان بە بەرهەمی خۆماڵی نەداوە، ئایا چی بكرێت بۆ ئەوەی بەكارهێنەرانی ئێمە زیاتر ڕوو لە بەرهەمی خۆماڵی بكەن؟

- ئێمە لە ڕووی هوشیارییەوە وەكو پێویست گرنگیمان بە بەرهەمی خۆماڵی نەداوە، لە كاتێكدا بەرهەمی خۆماڵی خزمەت بە گوندنشین و جووتیار و خەڵكی هەژار و ئابووریی وڵاتیش دەكات. ئێمە دەڵێین با بایكۆتی بەرهەمی فڵان وڵات بكەین، كەچی بەرهەمی وڵاتێكی دیكە بەكار دەهێنین، لە كاتێكدا گرنگیدان بە بەرهەمی خۆماڵی و بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ خۆی لە خۆیدا لە ڕووی ئایینی و پەروەردەیی و نەتەوەیی و نیشتمانییەوە خزمەتی ئەو گوندنشینانە دەكات، كە لە گوندێكی دوورەدەست دانیشتووە و نەهاتووەتە شار تا ببێتە تاكێكی بەكارهێنەر و بەكاربەر و باروبژێوی گرانی دروست بكات، كوردستانەكەمان بە گوندنشینەكانەوە ئاوەدان دەبێتەوە، سەردەمانێك بووە ئەم هەرێمە سەبەتەی خۆراكی هەموو پارێزگاكانی عێراق بووە، كەچی ئێستا چالاكان و ڕۆشنبیر و ڕاگەیاندكار و مامۆستای ئایینی و پەروەردەكاری منداڵ و خێزان كۆمەڵگەیان بە ئاراستەی بەكارهێنانی بەرهەمی خۆماڵیدا نەبردووە، لەكاتێكدا بە دەیان گەنج و ئافرەتی كورد لەو كارگانەدا بە كەرەستەی خۆماڵی و بەرهەمی شیرەمەنیی خۆماڵی كار دەكەن، ناڕاستەوخۆ بە هەزارەها كەسی ئاژەڵدار لێی سوودمەند دەبن. ئەگەر شیر و پێستە و خوریی مەڕ سوودی هەبێت، هەمووی نابرێتە سەربڕخانە و لەناو ببرێت، بەڵكو بەخێو دەكرێت و ژمارەیان زیاد دەكەن، كارگەكان ئەگەر موڵكی كەس و ناوچەیەك و لایەنێكیش بێت، بە هەزارەها كەس ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ سوودی لێ وەردەگرن. كارگەكانی دۆشاوی تەماتە و پەلەوەر و كارگەكانی شیرەمەنی هەلی كار بۆ ئەو هەموو گەنجەی كوردستان و گوندنشینەكان دابین دەكەن، بۆیە كاتی ئەوە هاتووە حكومەتی هەرێمی كوردستان بەتایبەتی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو ئاوڕێكی باشتر لە كەرتی ئاژەڵداری بدەنەوە.

* باسی ئەوەت كرد كە هەنگاوەكان لە ڕووی ئاژەڵدارییەوە لاوازن، ئەگەر بەراورد بكرێت بەو هەنگاوانەی نراوە لە كەرتی كشتوكاڵیدا، پێشنیار و بۆچوونت وەكو شارەزایەكی كەرتی ئاژەڵی بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان چییە؟

- لە هەرێمی كوردستان وێستگەمان نییە تاوەكو ئاژەڵی تێدا بەخێو بكەین و چاكی بكەین. پێویستە ئاژەڵی نێر (گا و بەران و سابرێن) نێری چاككراوی نایاب بدەین بە ئاژەڵداران، هەروەها لە ڕووی سیستمی تەندروستی و كوتان و دەرمان و لەناوبردنی نەخۆشی و ڤاكسینەوە بەپێی پێویست كار ناكرێت و وای لێهاتووە زۆر لە گوندنشینەكان لە ترسی پەتا و ڤایرۆس و نەخۆشی و مرداربوونەوە خۆیان لە بەخێوكردنی ئاژەڵی گەورە بە دوور دەگرن، لە هەرێمی كوردستان ئالیكیش گرانە لە كاتێكدا 60-65%ی خەرجی بەخێوكردنی ئاژەڵی گەورە ئالیكەكەیەتی (ئالیكی وشك و تەڕ)، زۆر سەیرە ئاوی شیرین لە كوردستانەوە بۆ ناوچەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق دەچێت، كەچی ئالیكی تەڕ بەتایبەتی (وێنجە) لەوێوە بە نرخێكی گران بۆمان دێت، كە یەك تەنی بە 350 هەزار دینارە، تەنانەت زۆر جار خاوەن ئاژەڵەكان ئەم ئالیكەیان بە نرخێكی گونجاو دەست ناكەوێت، بەداخیشەوە لەبەر نەبوونی كارگەی خوری و پێستە زۆر جار خورییەكە دەبێتە هۆی پیسبوونی ژینگە، پێستە لە هەرێمی كوردستانەوە بە كەمترین نرخ دەچێتە ئێران و لەوێوە بۆ وڵاتانی یونان و ئەوروپا و دواتر بە دە بەرانبەر بۆمان دێتەوە. دەبووایە لە سەربڕخانەكان لە پاشماوەی ئاژەڵەكان كارگەی پەین و سەرچاوەی پرۆتین بۆ ئالیكی ئاژەڵ پەیدا بكەین، یەكێك لە كێشەكانی بەردەم بووژانەوەی كەرتی ئاژەڵداری بەرزیی تێچوونی بەخێوكردنیەتی، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی هاندان و هاوكاریكردنی وەبەرهێنەوە دەبێت هەنگاو بۆ بەدەستخستنی كەرەستەی خاوی ئالیكی خۆماڵی و كارگەی ڕستن و چنین و خۆشكردنی پێستە و قوتووبەند بنێت و، پاڵپشتیی بازاڕیشی بكات، تاوەكو ماوەیەك بتوانێت لەسەر پێی خۆی ڕاوەستێت. ئەگەر ئەم كارگەیانە پەرەی پێ بدرێت، دەكرێت بە ڕێژە و قەبارەیەكی باش بەرهەمەكانی گۆشت و مریشك و خوری و پێستە لە جووتیاران بكڕدرێتەوە و لەم كارگانەدا بە سەدان بەرهەمی لێ دروست بكرێت و بازاڕیان بۆ بدۆزرێتەوە، لەبری ئەوەی ببەینە بازاڕی ساغكردنەوەی سەدان قوتوبەندی توركی و ئێرانی و سووری و وڵاتانی كەنداو. ئەوەندەی ڕاگەیەندنەكانیشمان ڕێكلام بۆ بەرهەم و كاڵای وڵاتانی بیانی دەكەن، با نیو ئەوەندە گرنگی بە بەرهەمی خۆماڵی بدەن، لەمانەش گرنگتر دەبێت هەماهەنگیی باش لە نێوان كەرتی بازرگانی و وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو و وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی و وەزارەتی پلاندانان و دەستەی وەبەرهێنانی هەرێمدا هەبێت، بۆ دانان و پیادەكردنی پلانێكی هەمە چەشنی گشتگیری تۆكمە، بۆ بەرەوپێشبردنی ئەم كەرتە گرنگە هەستیارەی ئابووریی كشتوكاڵی و ئاسایشی خۆراكی نەتەوەمان، ناكرێت ساردكەرەوەی ماڵەكانمان پڕ بێت لە بەرهەمی بیانی، كەچی بەرهەمی خۆماڵیی تێیدا نەبێت، ئەمە كارەساتە و ئەنفالێكی سپییە و دەبێت ئاوڕێك لە ئاسایشی خۆراك بدرێتەوە، لەمەش مەترسیدارتر كوژانەوەی زەوییە كشتوكاڵییەكانە بە ناوی فراوانبوون و گەورەبوونی شار و شارەوانییەكان لەسەر حیسابی زەوییە كشتوكاڵی و پاوانە سرووشتییە نایابەكان كە لەوەڕگای ئاژەڵدارانە.