فەرهاد محەمەد، ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان و سەرنووسەری گۆڤاری گوڵانە، لە گفتوگۆی ئەم جارە (هەرێمی كوردستان لە تێڕوانینی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراقدا) بەم جۆرە دیدوبۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستەڕوو:

 

كێشەی سەرەكیی دەوڵەتی عێراق، مەترسیی لەبەریەكهەڵوەشانی ئەم «دەوڵەتە دروستكراوەیە». لە ساڵی 1943ـەوە كە یەكەمین شۆڕشی سەرەتاسەریی كوردستان بە ناوی (شۆڕشی دووەمی بارزان) دەستی پێكردووە، جەنابی مستەفا بارزانی هەوڵی داوە دوو پرسی گرنگ هەیە، عەرەب بەگشتی لە وڵاتانی عەرەبی و عەرەبی عێراق بەتایبەتی وەك خۆی لێی تێبگەن، كە بریتین لە:

یەكەم: خەبات و بەرخۆدانی گەلی كوردستان دژی گەلی عەرەب نییە، بەڵكو دژی ئەو ڕژێمانەیە كە هەردوو نەتەوەی (كورد و عەرەب) پێكەوە دەچەوسێنێتەوە و مافەكانیان زەوت دەكات.

دووەمیان: پرسی برەودان بە برایەتیی (كورد و عەرەب) كە هەردوو نەتەوەكە ئەگەر ڕژێمەكان وازیان لێ بهێنن، ئیرادەی ئەوەیان هەیە لەم نیشتمانەدا پێكەوە بژین.

لە ساڵی 1958 وەك بەڕێزانیش ئاماژەیان پێ كرد، عەبدولكەریم قاسم گەیشتە ئەو قەناعەتەی كە چارەسەری كێشەی كورد لە عێراق و ناوچەكەدا پێویستی بە چارەسەرێكی ڕیشەیی یاسایی و دەستووری هەیە، بۆیە لە دەستووری 58 ئاماژە بەوە كراوە كە «عێراق نیشتمانی هاوبەشی كورد و عەرەبە و ئەم دوو نەتەوە سەرەكییە پێویستە بەشداریی كاریگەریان لە بەڕێوەبردنی ئەم دەوڵەتەدا هەبێت». ئەم هەنگاوەی عەبدولكەریم قاسم لەلایەن تەواوی گەلانی عێراق و شەخسی جەنابی مستەفا بارزانی پێشوازی لێ كرا و بڕیاری دا لە سۆڤیەتی پێشانەوە بگەڕێتەوە عێراق و بەشداری لە بونیادنانەوەی ئەم نیشتمانە هاوبەشە بكات، بەڵام بیركردنەوەی دەسەڵاتدارانی عەرەبی عێراق كە بە دیدگەیەكی نكۆڵیكردن لە كوردستانییان و گەلی كورد دەڕوانن، بەردەوام هەوڵی ئەوەیان داوە، لە كاتی بەهێزبووندا پەنا بۆ چارەسەری سەربازی و سەركوتكردن و سڕینەوەی ناسنامەی كوردبوون و كوردستانیبوونمان ببەن، لە كاتی لاوازیشدا داوای دانوستاندن و ڕێككەوتن لە گەلی كوردستان بكەن.

ئەوجا لەگەڵ ئەوەی سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان چ لە سەردەمی شۆڕشی ئەیلوول و دواتریش دوای ڕاپەڕین و هەتا ئێستاش، لەگەڵ ئەوەی ئەزموونێكی دیرۆكی لەگەڵ ئەم پەتپەتێنەی ڕێككەوتن و پەنابردنەوەی بۆ هێزی سەربازی هەبووە لەگەڵ كۆی ڕژێم و سیستمە سیاسییەكانی عێراقدا، بەڵام هەر جارێك دەرفەت بۆ ڕێككەوتن و چارەسەری ئاشتییانە هاتبێتە پێشەوە، دەرگای بە ڕووی دەرفەتی ئاشتییانە و دیالۆگ و ڕێككەوتن پێوە نەداوە، هەر لە دەستپێكی شۆڕشی ئەیلوولەوە تا ڕێككەوتنی ئاداری ساڵی 1970، هەر دەرفەتێك هاتبێتەوە پێش، لە ساڵانی (1964، 1966، 1967، 1970) بەردەوام سەركردایەتیی شۆڕشی ئەیلوول و بارەگای بارزانی دەرگایان بۆ وتووێژ و دانووستاندن و چارەسەری ئاشتییانە واڵا بووە، هەتا لە ساڵی 1970 هەردوو گەیشتنە ئیمزاكردنی ڕێككەوتنامەی 11ی ئاداری 1970.

لە دوای ڕاپەڕین و دووبارە دەستپێكردنەوەی گفتوگۆكانی بەرەی كوردستانی لەگەڵ حكومەتی بەعس و سەدام حوسێن، لەگەڵ ئەوەی ڕژێمی بەعس هیچ كارێكی دڕندانە و نامرۆڤانە نەما، بەرانبەر گەلی كوردستان نەیكات، هەر لە شاڵاوی ئەنفالی بارزانییەكان و پاشان كیمابارانكردنی هەڵەبجە و كوردستان و هەڵمەتە بەدناوەكەی 10 ئەنفالەكە (گەرمیان تا بادینان)، جارێكی دیكە دوای ئەو هەموو ناسۆرە، سەرۆك مسعود بارزانی لە ساڵی 1991 بە سەرۆكایەتیی شاندێكی بەرەی كوردستانی چووە بەغدا بۆ ئەوەی بەندەكانی ڕێككەوتننامەی ئاداری ساڵی 1970 وەك خۆی جێبەجێ بكرێت. ئەگەر ڕژێمی سەدام حوسێن كە لە ساڵی 1991 لەو پەڕی لاوازیدا بوو، دەقی ڕێككەوتنی 11ی ئاداری جێبەجێ بكردایە، بەرەی كوردستانی بە ناچاری پەنای بۆ هەڵبژاردن و دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان نەدەبرد.

لە دوای ساڵی 1991 تا ڕووخانی ڕژێم لە ساڵی 2003، بەردەوام سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنی عێراقی لە كێشمەكێشدا بوو، بۆ ئەوەی قەناعەتیان پێ بكات كە فیدڕاڵییەت واتە «یەكێتییەكی ئارەزوومەندانە، نەك دابەشبوونی عێراق»، بەڵام جێگەی داخە لەگەڵ ئەوەی لە قۆناغی ئۆپۆزسیون بە ناچاری قبووڵیان كرد، بەڵام كە گەیشتنە دەسەڵات، جارێكی دیكە گەڕانەوە بۆ ئەو تێگەیشتنەی وەك سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق كە بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە لە وڵاتدا دەڵێت: «فیدڕاڵییەت هەڕەشە لە یەكپارچەیی عێراق دەكات». پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا دەوڵەتێك بە زەبری هێز و دیكتاتۆریەت بپارێزرێت، شایەنی ئەوەیە یەكپارچە بێت؟

لە ئێستادا بۆ هەموو پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراق (كورد و عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعە)، گرنگە زۆر ڕاشكاوانە لەسەر ئاستی میللی و دەستەبژێری سیاسی و ڕۆشنبیری بە لۆژیكی ئەقڵانییەت و هەقیقەتە دیرۆكییەكان گفتوگۆ لەسەر ئەو مەترسییانە بكەن، كە دەبنە هۆكاری لەبەریەكهەڵوەشانەوەی عێراق. با ئەو پرسیارە بكەین: ئایا شۆڕشی كوردستان هەر لە ساڵی 1943 تا دەگاتە ئێستا كە زیاتر لە 80 ساڵ دەكات، بەردەوام دەرگای دانوستاندنی كراوە نەبووە بۆ چارەسەری ئاشتییانەی ئەم كێشەیە؟ ئایا لە دوای ساڵی 2003 كە سوپای عێراق هەڵوەشایەوە و هیچ دامەزراوەیەك لە عێراقدا نەمابوو، هێزی پێشمەرگەی كوردستان لە بەغدا و شارەكانی دیكەی عێراق ڕۆڵی سوپای عێراقی نەدەگێڕا؟ ئایا سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان ڕۆڵێكی گەورە و بونیادنەرانەی لە نووسینەوەی دەستوور و دووبارە دامەزراندنەوەی هەیكەلەی دامەزراوەكانی عێراقی دوای 2003 نەگێڕا؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە ئەگەر بە ویژدانێكی زیندوو بدرێنەوە، كە وەك بەڵگە و ڕاستی دەدرەوشێنەوە، ئەوەیە كە دوای ساڵانی 2003 – 2014 كە لە بەغدا لایەنە سیاسییەكان نەدەگەیشتنە ڕێككەوتن، پەنایان بۆ هەولێر دەهێنا، بۆ ئەوەی ڕێككەوتنەكان بۆ پێكهێنانی حكومەتی عێراق لە هەولێرەوە ئیمزا بكرێت.

لە دوماهیدا، گرنگە ئەو پرسیارە لە خۆمان بكەین، ئایا عەرەبی عێراق (بە شیعە و سوننەوە) لەم ترسەی كە لە یەكپارچەیی عێراق هەیانە، چییان چنیوەتەوە؟ ئایا سوودەكانی ئەم ترسە ئەوە دەهێنت كە چارەنووسی یەك سەدەی نیشتمانێك شەڕ و ناسەقامگیری و كاولكاری و دواكەوتن بێت؟ ئەم پرسیارانە هەموومان دەخاتە بەر بەرپرسیارێتییەكی مێژووییەوە و دەبێت بگەینە ئەو قەناعەتەی، پەنابردن بۆ هێزی سەربازی و سەركوتكردن لە ماوەی 100ساڵی ڕابردوودا نەیتوانیوە كورد ملكەچی خواستی تاكڕەوی خۆسەپاندن بكات، لە هەمان كاتدا بە درێژایی 100 ساڵ نەتوانرا ئاشتی و سەقامگیری لە عێراقدا فەراهەم بكرێت، بۆیە ئێستا كاتی ئەوەیە، هەموو لایەك بیر لە بەرژەوەندیی ئەم نیشتمانە هاوبەشە بكەینەوە و ڕێگەی سێیەم بگرین كە ڕێگەی ئاشتی و جێبەجێكردنی دەستوور و دووبارە بونیادنانەوەی دەوڵەتی عێراقە، وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و پەرلەمانی و فرەیی، كە ئەمەش تەنیا ڕێگە دروستەكەیە بۆ گەشەی عێراق و ئایندەی گەش و ڕووناك.