پ.د.شێرزاد زەكەریا، ئوستادی مێژووە لە زانكۆی زاخۆ و یەكێكە لەو ئەكادیمییانەی كە بایەخێكی زۆری بە مێژووی كوردستان و عێراق و ناوچەكە داوە و چەندین توێژینەوە و كتێبی لەسەر ئەم پرسە گرنگە نووسیوە. لە گفتوگۆی ئەمجارەی بازنەی گفتوگۆ (هەرێمی كوردستان لەناو گێژاوی ململانێی هەرێمی و نێودەوڵەتیدا)بەمجۆرە دید و تێڕوانین و بۆچوونەكانی خۆی خستەڕوو.

 

پرسی «هەرێمی كوردستان لەناو گێژاوی ململانێی هەرێمی و نیودەوڵەتیدا»، پرسێكی زۆر گرنگە، ئەوجا بە حوكمی ئەوەی پسپۆریی من مێژووە، ئەگەر هەندێك بگەڕێینەوە بۆ ناو مێژوو، دەتوانین بە پەندوەرگرتن لە مێژوو باشتر دەتوانین لەسەر ئەم پرسە هەستیارە قسە بكەین.

مێژووی خەباتی ڕزگاریخوازی گەلی كوردستان ئەوەمان پێ دەڵێت، كە هەموو شۆڕشەكانی گەلی كوردستان هەر لە شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران تا دەگاتە شۆڕشی شێخ ئەحمەدی بارزان و شیخ مەحموودی حەفید، هەر هەموویان قوربانیی ململانێی هەرێمی و نێودەوڵەتی بوون، تەنانەت بناغەی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقیش هەر لە ئاكامی ململانێی نێودەوڵەتی بەم شێوەیەی ئێستا هاتووەتە دامەزراند و، كوردستانیان بەم دەوڵەتە دروستكراوەوە لكاند، كە عێراقە، بەبێ ئەوەی پرس، یان ڕای ئێمە وەك گەلی كورد وەربگرن، هەر بۆیە لەم دەروازەیەوە دەكرێت بڵێین: هەموو كات فاكتەری نێودەوڵەتی كاریگەریی زۆر گرنگی لەسەر دۆز و بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستان هەبووە و، ئەو فاكتەرە تا ڕاددەیەكی زۆر ئاراستەكەی دیاری كردووە. بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا ئێمە خۆمان وەك گەلی كوردستان دەبێت ئامادەكاری بكەین، بەوەی چۆن لەناو ئەم ململانێی نێودەوڵەتییە دەتوانین خۆمان بپارێزین.

بەبۆچوونی من، فاكتەری سەرەكی بۆ پاراستنی هەرێمی كوردستان لەناو ئەم ململانێ ئاڵۆزەدا ئەوەیە كە بیر لەوە بكەینەوە چۆن هاوسەنگیی نێوان ئەو هێزانە ڕابگرین كە ئێستا لەناو ململانێكەدان. بۆ ئەمە دەكرێت سوود لە مێژووی شۆڕشی ئەیلوول وەربگرین كە چۆن جەنابی مستەفا بارزانی توانی تا ڕاددەیەكی زۆر باش هاوسەنگی لەنێوان یەكێتیی سۆڤیەتی پێشان و ئەمریكاش ڕابگرێت، كە ئەو كات ئەو دوو جەمسەرە گەورەترین ململانێی و شەڕی سارد لە نێوانیان هەبوو. بەڵام لۆژیكی مستەفا بارزانی وای كرد، لەیەك كاتدا پەیوەندیمان لەگەڵ یەكێتیی سۆڤیەت، ئەمریكا، بەریتانیا، فەرەنسا، ئێران، میسر و...هتد» هەبێت.

ئەم ئاراستەیە ئەوەمان فێر دەكات، كە پێویستە ئێمە سیاسەتێك پیادە بكەین كە لەگەڵ هەموو لایەنەكانی ناو ململانێكە بگونجێت، ئەمەش بەو مانایەی ئەم سیاسەتە نابێت هێندە ڕەق بێت كە بشكێت، نابێت هێندەش نەرم بێت كە دوژمن لەناوت بەرێت.

ئەگەر جارێكی دیكە بگەڕێینەوە بۆ دیرۆكی بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستان، ئەو وانەیە فێر دەبین كە دەوڵەتان لە ڕوانگەی بەرژوەندییەكانی خۆیانەوە مامەڵە لەگەڵ بارودۆخ و سیاسەت دەكەن. ئەگەر سەرنج بدەین، دەبینین لە ساڵی 1975یش شۆڕشی ئەیلوول دیسان بووە قوربانی مملانێی نێودەوڵەتی، ئەمەش دوای ئەوەی ئێران و عێراق لە جەزائیر ڕێككەو‌تن بە پشتیوانیی ئەمریكا و شۆڕشەكەی ئێمە نسكۆی بەسەردا هات. زۆر جاران ئێمە لەسەر ئەم ڕێككەوتنە دەڵێین: «ئەمریكا خیانەتی لە ئێمە كرد». ئەمە لەوانەیە لە ڕوانگەی ئێمەوە بە خیانەت لەقەڵەم بدرێت، بەڵام ئەمریكا بەرژەوەندییەكانی خۆی پاراستووە لە ناوچەكە و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و بەرژەوەندییەكانی خۆی لە سەرووی هەر شتێكی دیكەوە سەیر دەكات.

ئەگەر بێینە سەر ئەو ململانێیەی ئەمڕۆ لە ناوچەكەدا هەیە، بۆ ئێمە لە هەرێمی كوردستان دوو دەوڵەتی گەورە بوونەتە دوو جەمسەری ئەم ململانێیە، كاریگەریی ئەم دوو دەوڵەتە (ئەمریكا و ئێران) مەزندەی ئەوەی لێدەكرێت، گۆڕانكاریی گەورە لە ناوچەكە بێنێتەئاراوە و ئەو گۆڕانكارییانەش كاریگەریان لەسەر هەرێمی كوردستان دەبێت.

دەوڵەتی توركیا لە دوای ساڵی 2002 هەتا ئێستا كەوتووتە قۆناغێكی نوێ، بەتایبەتی دوای هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی ئەم دواییەی توركیا، كە بینیمان ئەردۆغان پاشەكشەیەكی گەورەی تێدا كرد، لەسەر ئاستی ئەوروپاش كە ئەڵمانیا پشتیوانێكی گەورەی توركیا لە یەكێتیی ئەوروپا بوو، ئێستا دوای ئەوەی پارتی سۆسیال دیموكرات (SPD) لە ئەڵمانیا چووە دەسەڵات، ئەم پارتە لەگەڵ ئاك پارتی بە سەرۆكایەتیی ئەردۆغان كۆك نییە، واتە توركیا لەسەر ئاستی ئەوروپاش هاوپەیمانییەكی گرنگی لەدەست داوە. ئەم حزبە زیاتر نزیكی ئۆپۆزسیۆنی توركیایە، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت، لە ئایندەدا توركیا تووشی ئاڵۆزیی زیاتر لەسەر ئاستی سیاسەتی دەرەوە بێت.

پەیوەندییەكانی نێوان عێراق و توركیا لە هەڵكشان و داكشاندایە، چەندین پرسی گرنگ وەك (پرسی نەوت، ئاو، هەڕەشەكانی كەشوهەوا) ئەمانە پرسی زۆر گەورەن لەنێوان ئەو دوو وڵاتە بە هەڵواسراوی ماونەتەوە، لەلایەكی دیكەوە ئێستا باس لە «ڕێگەی گەشەپێدان» دەكرێت، ئەم ڕێگەیەش هەمان بیرۆكەی دەستپێكی سەدەی 20ی ئەڵمانیایە كە بە ڕێگەی ئاسنی «بەرلین –بەغدا» ناسرابوو. ئەم پرسە بۆ ئێمەی كوردیش گرنگە هەڵوەستەی لەسەر بكەین. پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا عێراق دەتوانێت بەبێ ڕەزامەندیی ئەمریكا ئەم ڕێگەیە دروست بكات؟ یان ئایا ئەمریكا وەك چۆن فەرەنسا و بەریتانیا ڕێگرییان لە دروستكردنی هێڵی ئاسنی «بەرلین- بەغدا» كرد و نەیانهێشت دروست بكرێت، ڕێگری دەكات؟ بە دیدی من زۆر زەحمەتە پڕۆژەكە دروست بكرێت.

سەبارەت بە ئێران كە ئەویش جەمسەرێكی گەورەی ململانێیەكەیە، دەزانین كۆماری ئیسلامیی ئێران كە لە ساڵی 1979 دامەزراوە، هەتا ئێستا هیچ هەنگاوێكی بە پراكتیكی هەڵنەگرتووە كە دژی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا بێت لە ناوچەكەدا، تەنانەت ئەگەر هێرشیشی كردبێتە سەر بنكەیەكی ئەمریكی و یەك دوو ڕۆكێتی پێوە نابێت، پێشتر ئەمریكای ئاگادار كردووەتەوە، هێرشەكانیش زیاتر بۆ نمایشكردن بووە. یەكێك لەو ڕووداوە مێژووییانەی پێویستە بۆ ئێران سوودی لێ وەربگرین، پرۆسەی «ئێران گێت» بوو لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوودا، ئەم پرسە بەوجۆرە بوو، ئەمریكا چەكی دایە ئیسرائیل، ئیسرائیل چەكانی دا بە ئێران، ئێرانیش پارەی دا بە ئیسرائیل، ئیسرائیلیش پارەكەی دایە نیكاراگوا، لە ئێستا ڕەوەندێكی زۆری جوو لە ئێران هەن كە لە وڵاتانی عەرەبی بوونیان نییە، بوونی ئەو ڕەوەندە جووە لە ئێران هەموو كات وەك خاڵێكی پەیوەندی بووە بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ. بۆیە لەناو خوێندنەوەی ئەم مێژووەدا، ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت، كە ئەمڕۆ بە كردەیی باشترین هاوپەیمانی ئەمریكا لە ناوچەكە ئێرانە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر ئێران نەبێت، كێ هەڕەشە لە پاكستان دەكات، یان كێ هەڕەشە لە دەوڵەتانی كەنداو دەكات؟

سەبارەت بە خۆمان وەك هەرێمی كوردستان، ئێمە زۆر جاران خۆمان بە خۆمان دەڵێین، هەرێمی كوردستان لە ناوچەكە تەنیا هاوپەیمانی ئەمریكاین، بەڵام ئەم قسەیە ڕاست نییە، هاوپەیمانی سەرەكیی ئەمریكا لە ناوچەكە ئیسرائیلە، ئیسرائیل مەترسی بكەوێتە سەری هیچ دەوڵەتێك هاوپەیمانی ئەمریكا نییە و، ئەمریكا هەموو توانای خۆی دەخاتە گەڕ بۆ ئەوەی ئەو مەترسییە لەسەر ئیسرائیل دوور بخاتەوە. سەرنج بدەن ئەنوەر سادات ڕێككەوتنی ئاشتیی (كامب دیڤید)ی لەگەڵ ئیسرائیل بە سەرپەرشتیی ئەمریكا ئیمزا كرد. دوای ئەم ڕێككەوتنە ئەمریكا كاری بە سادات نەما و، حوسنی موبارەكی ئامادە كرد بۆ ئەوەی جێگەی بگرێتەوە و (3) ڕۆژ پێش ئەوەی خالید ئیسلامبولی، سادات بكوژێت لە 6ی ئۆكتۆبەری 1981، موبارەك لە ئەمریكا گەڕایەوە. بۆیە ئەمریكا هەموو سیاسەتەكانی تاكتیكن و هەر ئەوەندە دۆستە هەتا كاری پێتە، كە ئیشی پێت نەما، ئیدی دۆستایەتیش كۆتایی دێت.

كێشەی سەرەكیی ئێمە لەگەڵ عێراقە، بۆیە دەبێت زۆر بە وردی عێراق بخوێنینەوە، بەتایبەتی حكومەتی ئێستای عێراق، (حكومەتی محەمەد شیاع سوودانی)، دەبێت ئەوە بزانین ئەم حكومەتە حكومەتێكی بەهێزە لە ڕووی ئابوورییەوە، ئەم سەردانەی سوودانی بۆ ئەمریكا وەك برادەرانیش باسیان كرد، ئەنجامەكانی لە سەرووی سەركەوتنیشەوە بووە، چەندین ڕێككەوتنی ئابووری ئیمزا كردووە، كە بریتین لە كڕینی چەك بە گوژمەی (550) ملیۆن دۆلار و گرێدانی (18) ڕێككەوتن سەبارەت بە پترۆل و گاز، پێشتریش عێراق ڕێككەوتننامەیەكی بە بڕی هەشت ملیار دۆلار لەگەڵ كۆمپانیای توتالی فەرەنسی واژوو كردبوو، واتە هاتنی ئەم هەموو ڕێككەوتنە، ئەوا لە پراكتیكدا هاتنی بەرژەوەندیی ئەو وڵاتانەیە بۆ عێراق، بۆیە ئێمەش وەك هەرێمی كوردستان زۆر گرنگە كە هەوڵ بدەین بەرژەوەندیی دەوڵەتان بێنینە كوردستان، ئەگەر فەرەنسا و هۆڵەندا بەرژەوەندییان لە كوردستاندا نەبێت، نایەن كوردستان بپارێزن.

بۆیە ڕێگەی دروست بۆ ئێمە ئەوەیە كە هەموو هەوڵەكانی خۆمان بخەینەگەڕ بۆ ئەوەی ئەو ڕێككەوتنەی لەگەڵ بەغدا كردوومانە بۆ پێكهێنانی حكومەتەكەی شیاع سوودانی جێبەجی بكرێت، ئەو ڕێككەوتنەی ئیمزای لەسەر كراوە، ئەگەر جێبەجێ بكرێت، عێراق دەبێتە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و كێشە هەڵواسراوەكانی نێوان هەرێم و بەغداش دەروازەیەكی چارەسەركردنیان بۆ دەكرێتەوە، بۆیە پێداگریمان لەسەر جێبەجێكردنی ئەو ڕێككەوتنە و خستنەگەڕی هەوڵەكانمان بۆ جێبەجێكردنی دەستوور، دەبێتە ئامرازێك بۆ پاراستنی هەرێمی كوردستان لەناو گێژاوی ململانێی هەرێمی و نێودەوڵەتییەكاندا.

سەبارەت بە كێشەی غەززە و كاریگەریی لەسەر ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دیارە ئەم كێشەیە كاریگەریی لەسەر هەموو ناوچەكە دەبێت، لەوانەش كوردستان.

نەتانیاهوی سەرۆك وەزیرانی ئیسڕائیل ڕایگەیاندووە كە دوای ڕووداوەكانی 7ی ئۆكتۆبەری 2023 نەخشەی ناوچەكە دەگۆڕدرێت.

ئیسڕائیل درێژە بە هێرشەكانی بۆ سەر غەززە دەدات، لە كۆتاییشدا هەمان سیناریۆی ساڵی 1982ی باشووری لوبنان دووبارە دەبێتەوە. كاتێك بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی فەلەستین دەركرا بۆ وڵاتی تونس، لەو كاتە بزووتنەوەی حەماس بە ناچاری و لەژێر فشاری سەربازی و سیاسی لە كەرتی غەززە دەكشێتەوە، ئەمەش بە ڕێگەی وڵاتانی قەتەر و میسر ئەنجام دەدرێت، پێشبینیش دەكرێت پاش غەززە نۆرەی حزبوڵڵا و باشووری لوبنان بێت.

خاڵێكی گرنگ لەبارەی هەڵوێستی (دادگای فیدڕاڵی)یە، كە چەندین بڕیاری لەسەر ڕەوشی سیاسی و یاسایی هەرێمی كوردستان دەر كردووە، پێویستە خاڵێك لەبەرچاو بگیرێت، ئەویش ئەوەیە كە هەندێ لە هێزە سیاسییەكان هەوڵ دەدەن، دادگای فیدڕاڵی جێگەی (كودەتا سەربازییەكان)ی ڕژێمەكانی پێشووی عێراق بگرێتەوە، وەك دەگوترێت، دەیانەوێت ڕابسپێردرێت بۆ ڕاگەیاندنی بەیاننامەی ژمارە(1) و هەوڵی زۆر بدرێت بە لەناوبردنی قەوارەی هەرێمی كوردستان، هەڵبەت ئەمەش دەبێتە هەڵەیەكی گەورە و عێراقیش سەقامگیری بە خۆیەوە نابینێت، چونكە كوردستانێكی بەهێز و ئارام بەرانبەر عێراقی بەهێز و ئارام دێت و پێچەوانەكەیشی ڕاستە.