د.شوكری محەمەد، پسپۆڕە لە یاسای دەستووری و مامۆستای یاسایە لە زانكۆی دهۆك و لە گفتوگۆی ئەمجارەدا (دادگای فیدڕاڵیی عێراق . هەڵوێست و گفتوگۆ)، بەمجۆرە دیدوبۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستەڕوو:

 

كێشەی سەرەكی، پێكهاتەی دادگای فیدڕاڵییە، بۆیە من دەگەڕێمەوە سەر پێكهاتەی ئەو دادگایە كە لەسەر فەرمانی ژمارە 30ی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لە ساڵی 2005 پێش پەسندكردنی دەستووری عێراق دامەزراوە و لەساڵی 2021 ئەم فەرمانە بە هاوتای یاسا لەلایەن پەرلەمانی عێراقەوە هەموار كراوەتەوە، بەڵام دیسان پێكهاتەی ئەم دادگایە وەك دەستوور داوای دەكات، گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتووە.

ئەم دادگایە كە دامەزراوە بە چەند ڕێگەیەك كارەكانی خۆی ڕێك خستووە:

1. یاساكاتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت.

2. پەیڕەوی ناوخۆی ژمارە 1ی ساڵی 2005 كە بەپێی ئەم پەیڕەوە ناوخۆیە دەسەڵاتەكانی خۆی دیاری كردووە، بەوەی چۆن كاردەكات و بڕیار دەدات.

3. پشتی بەستووە بە ماددەی 130 بە هەمواركردنەوەی یاساكەی لە ساڵی 2021.

پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە: دادگای فیدڕاڵی لە دەوڵەتانی فیدڕاڵی بۆچی دادەمەزرێت؟ بێگومان بۆ پابەندبوون بە دەستوور، پاراستنی دەستوور، یەكلاكردنەوەی كێشەكان بەپێی دەستوور، بەڵام كاتێك دادگای فیدڕاڵی خۆی دەستوورەكە پێشێل بكات و پێوەی پایەند نەبێت، خودی ئەو دادگایە و بڕیارەكانی هیچ ئیعتبارێكیان نامێنێت و ناشتوانێت نە دەستوور و نە بنەماكانی دەوڵەتی فیدڕاڵییش بپارێزیت.

بە بۆچوونی من دادگای فیدڕاڵیی عێراق دەستێك لە پشتیەوە هەیە و بەو ئاراستەیە هەڵیدەسووڕێنێت و بەو ئاراستەیە بڕیاری پێ دەردەكات، كە سیستمی فیدڕاڵی لە عێراقدا نەمێنێت، قەوارەیەكی سیاسیی وەك هەرێمی كوردستان كە خودی ئەو دەستوورە دانی پێدا ناوە، نەمێنێت یان زۆر بچووكی بكاتەوە و هیچ دەسەڵاتێكی نەمێنێت.

ئاشكرایە ئەو گەلانە پەنا بۆ سیستمی فیدڕاڵی دەبەن كە فرە نەتەوەن و بۆ ئەوەی كێشەی نێوان نەتەوەكان چارەسەر بكەن سیستمی فیدڕاڵی لەسەر بنەمای دابەشكردنی دەسەڵاتەكان پیادە دەكەن، ئەم پرۆسەیە بە دابەشكردنی دەسەڵاتەكان، ماف و ئازادیی نەتەوە جیاوازەكان لە چوارچێوەی ئەو دەوڵەتە فەراهەم دەكات، وەك دەوڵەتی عێراق.

لەم چوار چێوەیەدا ئەگەر باس لە سێ پێكهاتە سەرەكییەكەی عێراق (كورد و شیعە و سوننە) بكەین، ئەوا دەببینن ئەم سێ پێكهاتە بە درێژایی مێژووو هەر یەكەیان بە شێوازێك چەوسێنراونەتەوە. ئێمەی كورد هەر لە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە تا دەگاتە ئێستا نكۆڵی لە مافەكانمان كراوە و بەردەوام مافەكانمان پێشێل كراون، عەرەبی شیعە هەر لە سەرەتای دامەزراندنی عێراقەوە تا ساڵی 2003 كە ڕژێمی پێشوو ڕووخا چەوسێنراونەتەوە و زوڵمیان لێ كراوە، عەرەبی سوننەش لە دوای ساڵی 2003وە بە هەموو شێوەیەك مافەكانیان پێشێل دەكرێن.

هەرێمی كوردستان پێش ساڵی 2003، وەك دیفاكتۆ دەوڵەتێكی سەربەخۆ و هەموو دەسەڵاتێكی هەبوو، بەڵام كە ئۆپۆزسیونی عێراقی ڕێككەوتن لەسەر ئەوەی عێراقی دوای بەعس و سەدام حسێن، لەسەر بنەمای هاوبەشی و هاوسەنگی و پێكەوەسازان و لە چوارچێوەی سیستمێكی فیدڕاڵی بونیاد بنرێتەوە، ئەوا هەرێمی كوردستان ئارەزوومەندانە بڕیاری دا، كە بەشداری لە بونیادنانەوەی ئەو عێراقە فیدڕاڵییەدا بكات. بەڵام مخابن وێڕای ئەوەی هەرێمی كوردستان بە خواستی خۆی بووە بەشێك لە پرۆسەی سیاسیی عێراقی فیدڕاڵ، بەڵام ئێستا دەبیین ئەو هێز و لایەنە سیاسیانەی شیعە كە بە ڕێگەی پرۆسەی سیاسی لە بونیادنانەوەی عێراقی فیدڕاڵی گەیشتنە دەسەڵات، ئێستا هەر ئەو هێز و لایەنانە بە پاڵشتیی هێزی دەرەكی و هەرێمی و هاریكاری چەندین هێزی ناوخۆیی و تەنانەت كوردستانییش هەوڵ دەدەن بۆ ئەوەی سیستمی فیدڕاڵی نەمێنێت و جارێكی دیكە عێراق بگێڕینەوە بۆ سیستمی سەنتڕاڵی و دیكتاتۆری.

لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر سەرنج بدەین، بڕیارەكانی ئەم دواییەی دادگای فیدڕاڵی، نەك بۆ ئێمە كە شارەزای یاساین، بەڵكو بۆ خەڵكانێكی ئاسایی تەنانەت ئەگەر بچین لە پیرەمێردیك، یان پیرەژنێك بپرسین، ئەوان كە هیچ زانیارییەكیان لە سەر یاساش نییە، دەڵێن، ئەم بڕیارانەی دادگای فیدڕاڵی زوڵم لە خەڵكی هەرێمی كوردستان دەكات. پرسیار ئەوەیە چۆن دەزانن ئەمە زوڵم و تەعەدایە لەلایەن دادگای فیدڕاڵی لە دژی هەرێمی كوردستان دەكرێت؟ لەبەر ئەوەی كە پراكتیك دەكرێت، هەست دەكرێت ئاكامەكەی بێویژدانییە.

ماددەی 47 لە دەستووری عێراق 2005، داوادەكات كە دەبێت پرانسیپی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان جێبەجێ بكرێت، بەڵام بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی هەموو پرانسیپەكانی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانی نەهێشتووە و خۆی جێگەی هەموو دەسەڵاتەكانی گرتووەتەوە، بووەتە جێگرەوەی دەسەڵاتەكانی «یاسادانان، جێبەجێكردن، تەنانەت دەسەڵاتی دادوەریش».

سەبارەت بەو بڕیارەی دادگای فیدڕاڵی كە لەدژی یاسای هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستان دەری كردووە و، تیایدا كورسیی كۆتاكانی بە نادەستووری لە قەڵەم داوە، ئەمە لەچەند لایەنێكەوە نەك هەر دژی دەستوورە، بەڵكو دژی بڕیارەكانی پێشتری خۆیەتی كە بڕیاری داوە لە ناو ئەنجومەنی نوێنەراندا كۆتا هەبێت. پرسیار لێرەدا ئەوەیە بۆچی كۆتا لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەستوورییە، بەڵام بوونی كۆتا لەناو پەرلەمانی كوردستان نادەستوورییە؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە بەڕاستی پسپۆڕ و یاساناسان تووشی سەرسامی دەكات.

پارتی دیموكراتی كوردستان، كاتێك هەڵوێستێكی یەكلاكەرەوە بەرانبەر بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی و ئەو ڕێككەوتنە وەردەگرێت كە حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی لەسەری دامەزراوە، ئەوا ئەم هەڵوێست وەرگرتنە هەروا وەك كاردانەوەیەك نەهاتووە، یان لەوەوە نەهاتووە كە بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی لە ناكاو بوون و پارتی پێشوەختە پێشبینی نەكردووە، نەخێر، ئەگەر بە وردی بەیاننامەكەی مەكتەبی سیاسیی پارتی بخوێنینەوە، دەبینن هەڵوێست وەرگرتنە بەرانبەر دوو پرسی سەرەكی:

یەكەمیان: كاتێك پارتی دەڵێت، ئێمە بەشداری لە هەڵبژاردنێك ناكەین لە چوارچێوەی یاسایەكی سەپێندراودا، ئەوە ڕاشكاوانە پێمان دەڵێت، كە دادگای فیدڕاڵی شوێنی پەرلەمانی كوردستانی گرتووەتەوە و یاسایەكی نوێی دەركردووە و دەیەوێت بەو یاسا تازەیە هەڵبژاردن بكرێت و ئەمەش قابیلی پەسندكردن نییە.

دووەمیان: كاتێك پارتی داوا دەكات دەبێت ئەو ڕێككەوتنە جێبەجێ بكرێت كە كابینەكەی سوودانی لەسەری دامەزراوە، ئەوە پێمان دەڵێت، ئێمە لەو ڕێككەوتنەدا نەك تەنیا داوامان كردووە كە یاسایەكی تازە بۆ دووبارە دامەزراندنەوەی دادگای فیدڕاڵی دەربچێت، بەڵكو لەو ڕێككەوتنەدا هەموو ئەو خاڵانە دەستنیشیان كراون كە سەرلەنوێ بنەمای دەوڵەتی عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی ڕێك دەخاتەوە.

لەم چوارچێوەیەدا من وەك یاساناسێك پشتگیری لەو بەیاننامەی مەكتەبی سیاسیی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم، بەڵام لە هەمان كاتدا جەختیش لەوە دەكەمەوە، ئەم هەڵوێست وەرگرتنەی پارتی دیموكراتی كوردستان درەنگ بوو، دەبوو زووتر ئەو هەڵوێستەی وەربگرتایە، یان بە شێوەیەكی دیكە، دەڵێم: كاتێك ئەم هەڵوێستە وەرگیرا كە میللەتی ئێمە لە ئاكامی بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی تووشی نەهامەتیی گەورە بووە، بۆیە ئومێدم دەخواست هەڵوێستی لایەنە سیاسییەكانی دیكەی كوردستانیش هاوشێوەی هەڵوێستی پارتی دیموكراتی كوردستان بوایە.

لایەنێكی دیكە كە وەك یاساناسێك سەرنجم داوە سەبارەت شێوازی كاركردنی دادگای فیدڕاڵی، ئەوەیە كە لە ماوەی ڕابردوو داوایەك ئاراستەی دادگای فیدڕاڵی كرابوو، دوای چوار جار كۆبوونەوەی دادگای فیدڕاڵی ئەوجا بڕیارێكیان دەركرد، ئەو داوایە لە چوارچێوەی دەسەڵاتەكانی دادگای فیدڕاڵیدا نییە. پرسیار لێرەدا ئەوەیە، ئایا بۆ ئەوەی بزانرێت داوایەك لە چوارچێوەی دەسەڵاتەكانی دادگای فیدڕاڵیدا نییە، پێویستی بە چوار دانیشتنی ئەو دادگایە هەیە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەوەیە، یان لەناو ئەندامەكانی دادگای فیدڕاڵی پسپۆڕی یاسایی نییە، یان دادگای فیدڕاڵی لە ماوەی ئەو چوار كۆبوونەوەیە چاوەڕێی ئەوە بووە كە پەیامێكی سیاسی لە دەرەوە بۆی بێت، ئەوجا بڕیارەكەی بدات. ئەمە زۆر ڕاشكاوانە دەیسەلمێنێت كە دادگای فیدڕاڵیی عێراق، ئاراستەیەكی سیاسی لە دەرەوە دەیجووڵێنێت.

بڕیارێكی دیكەی دادگای فیدڕاڵی كە بڕیاری داوە مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان ڕاستەوخۆ لە بەغداوە دابەش بكرێت و ئەوەی ناویان لێ ناوە «توطین الرواتب»، ئەم بڕیارە لە دوو لایەنەوە وەك پیلان بۆ سڕینەوەی هەرێمی كوردستان سەیر دەكرێت، لەلایەك كوردستانی وەك هەرێمێك لە چوارچێوەی دەوڵەتی فیدڕاڵیدا سڕیوەتەوە كە بەپێی دەستوور هەرێمێكە و دەسەڵاتی «یاسادانان، جێبەجیكار، دادوەری»ی تایبەت بە خۆی هەیە و، خۆی ئەو مافەی هەیە كە بڕیار لەسەر بودجەی خۆی بدات و هەرێمی كوردستان بەڕێوە بەرێت، هەمیش هەوڵێكە بۆ ئەوەی یاری بە هەست و سۆزی فەرمانبەرانی كوردستان بكات، بەوەی ئەو مووچەیان بۆ دەنێرێت، ئەمەشیان دیسان یارییەكی سیاسیی زۆر فاشیزمانەیە بۆ ئەوەی دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان زەوت بكەن و ناوەرۆكی هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی فیدڕاڵی بەتاڵ بكەنەوە. لە دوماهیدا جەخت لەسەر ئەوە دەكەمەوە، دادگای فیدڕاڵی خۆی كردووەتە جێگرەوەی هەموو دەسەڵاتەكان لە عێراق و هەرێمی كوردستان، لایەنە سیاسییەكانی شیعە كە نەیانتوانی بە ڕێگەی دەستووری، دەستووری 2005 هەموار بكەنەوە بەو شێوازەی كە خۆیان مەبەستیانە، ئەوا ئێستا لە ڕێگەی ئەم دادگای فیدڕاڵییەوە بە ئاشكرا هەموو ماددەكانی دەستوور بە شێوەیەك تەفسیر دەكەنەوە، كە بۆ بەرژەوەندیی خۆیانە، ئەمەش هیچ جیاوازییەكی لەگەڵ هەمواركردنەوەی دەستوورەكە نییە.