خالید ساڵح جیا لەوەی مامۆستای زانستیی سیاسەت بووە لە هەمان كاتدا یەكێك بووە لە ئەندامانی تیمی ڕاوێژكاریی نێودەوڵەتیی دەستوور بۆ نووسینی دەستووری عێراق و، یەکێکە لە نووسەرانی كتێبی " ئایندەی كوردستانە لە عێراقدا" كە مەبەست ئایندەی كوردستانە لەم عێراقەی ئێستادا و، لە كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانیشدا، وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە ، بێجگە لە بواری ئەكادیمی و زانستی ، یەكێكە لە نووسەرە دیارەكانی كوردستان بە زمانی كوردی، سویدی و ئینگلیزی لە ڕۆژنامە و گۆڤارەكانی ناوخۆ و نێودەوڵەتی چەندین وتار و شرۆڤەی سیاسی بڵاو كردۆتەوە، لە گفتوگۆی ئەمجارەدا " دادگای فیدڕاڵیی عێراق .. گفتوگۆ و هەڵوێست، زۆر بە ڕاشكاوی بەمجۆرە دیدوبۆچوونەكانی خۆی و پێشنیار و ڕاسپاردەكانی خستەڕوو.

لە سەرەتای ئەم گفتوگۆیە زۆر باش لە مەبەستی ئەنجامدانی ئەم گفتوگۆیە تێنەگەیشتم، بەڵام دوای ژمارەیەك بەشداربوو ڕای خۆیان دەربڕی و ئاڕاستەی گفتوگۆكەم گوێ لێ بوو ، هەوڵدەدەم خۆ كۆبكەمەوە و قسەیەك لەسەر ئەم پرسە گرنگە بكەم.

من وەك كەسێكی ئەكادیمی هەر لەسەرەتای پرۆسەی گۆڕینی ڕژێمی پێشووی بەعس، بەشداریی پرۆسەی ئەو گۆڕانكارییەم كرد وەك ڕاوێژکار نەك خاوەن بڕیار.

ئەوەی لە عێراق ڕوودەدات و پەیوەندی بە دادگای فیدڕاڵییەوە هەیە، گەمەیەكی سیاسییە، لە ڕووی دەرەوەی وەك پڕۆسەیەكی یاسایی و دەستووری باس دەكرێت، بەڵام لە ناوەڕیکدا مەبەست لەم یارییە سیاسییە سەرلێشێواندنی هەرێمی كوردستانە و،  ئەوانەشی قسە لەسەر ئەم یارییە سیاسییە دەكەن.

ئەوەی لە دیدی كوردستانەوە گرنگە و، دەبێت هەنگاوی بۆ هەڵبگیرێت، ئەوەیە بگەڕێینەوە بۆ چۆنیەتیی پڕۆسەی دەستپێكی دەستوور و چۆنیەتیی ڕێكکەوتن لەسەر و نووسینی دەستوورەكە.

كە پرسی سەرەكی لەسەر دەستوور دێتە پێش، دەبێت بزانین، بڕیاردەرانی دەستووری فیدڕاڵی مەبەستیان لە داڕشتنی دەستوورەكە بەو شێوەیە چی بووە، یان مەبەستیان لە دانانی ماددەكانی دەستوور چی بووە و ناوەڕۆكی ئەو دەستوورە و مادەكانی بەچ مەبەستێكی دریژخایەن داڕێژراوە؟

ئەگەر ئێمە نەگەڕێینەوە بۆ ئەو سەرچاوەیە لەوانەیە لە زۆر شتدا بكەوینە هەڵەوە، هەمیش ناگەینە ئەنجامێكی ئەوتۆش، ئەمە لەبەر ئەوەیە لە پرۆسەی دەستپێكی نووسینی دەستووردا ڕێككەوتنێك لەنێوان لایەنە سیاسییە عێراقییەكان هەبوو ، هیوایەكی زۆر گەورەیان بە ئایندەی نوێی عێراق هەبوو ، كە ئەویش بونیادنانی عێراقێكی فیدراڵی و دیموكراتی و فرەلایەنیی نێوان هەموو پێكهاتەكانی ئەم وڵاتە بێت ، بۆ ئەوەی بتوانین قۆناخی جینۆساید و شەڕی ناوخۆ و بەسەربازیكردنی كۆمەڵگە، وەك قۆناخێكی ڕابردوو سەیربكرێت و ، بەهیوای ئاشتی و پێكەوەژیان وەك مەبەستی سەرەكیی ئەو دەستوورەی پێ نووسرا و، هەر لەو  چوارچێوەیەشدا دەنگ بە دەستوورەكە دراو پەسەند كرا، ئەو لایەنانەی دەنگیان بەدەستوورەكە دا، مەبەستیان بوو عێراقێكی نوێ لەسەر بنەمای پیادەكردنی ئەو دەستوورە پێكبهێننەوە و دروستی بكەنەوە.

هەر بۆیە ئەم دەستوورە سەرەتا وەك ڕەشنووسێك درایە پەرلەمان و، دەنگی لەسەر دراو پاش  خرایە ڕاپرسییەوەو لەو ڕاپرسییەدا بەڕێژەی 80%گەلی عێراق بە بەڵێ دەنگیان پێدا و  پەسەند كرا، ئێستا هەر كارێكی نادەستووری دەكرێت، ئەوجا بەهەر مەبەست و نیەتێك بێت، پێشێلكردنی مافی ئەو دەنگدانەیە كە 80% ی خەڵكی عێراق لە ڕاپرسییەكەدا دەنگیان بەو دەستوورە داوە. دژی بنەمای مافی دەنگدانی ئەو ڕاپرسییە هەر چۆنێك بیری لێدەكەیتەوە.

پاش ئەوە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كراو،  حكومەت لەسەر بنەمای ئەو دەستوورە پێكهێنرا، هیوایەكی زۆر دروستبوو بەوەی هاریكارانە هەنگاو بەرەو ئایندەیەكی نوێی عێراق بنرێت.

بەڵام هەر لە ساڵی یەكەمدا زۆر شت دەركەوت، كە ئاستەنگ بۆ ئەو ئایندە نوێیە دروست دەكرێت، لەساڵی 2006 كە بەبێ پشتگیری هاوپەیمانی كوردستانی نەدەتوانرا حكومەت پێكبهێنرێت و نەكەسیش دەیتوانی پۆستی خوازراوی خۆی بەدەست بهێنێت، بەپشتگیریی هاوپەیمانی كوردستانی، نوری مالیكی بووە سەرۆك وەزیرانی عێراق، پاش بوونی بە سەرۆك وەزیران نیازی خۆی و چەند لایەنێكی سیاسیی عێراقیشی ئاشكرا كرد، سەرەتای ئاشكراكردنی ئەم نیازەش ئەوەبوو، ئاستەنگیان دروستكرد بۆ داڕشتن و پەسەندكردنی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی عێراق، ئێستا (19) ساڵ بەسەر دەستوورەكە تێپەڕیوە هێشتا ئەو یاسایە لە عێراقدا بوونی نییە و  بەیاسای پێش ئەو دەستوورە كاردەكات.

لەساڵی 2007 پەرلەمانی كوردستان لەبەر ڕۆشنایی ئەو ماف و دەسەڵاتانەی لە دەستوورەكەدا بۆی دیاریكراوە، یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستانی پەسند كرد، ئەم یاسایە چەندین ساڵ كاری پێكرا، بەڵام ئێستا بە هەموو شێوەیەك  هەوڵ دەدرێت ئەو یاسایە نەك هەر كاری پێنەكرێت، بەڵكو بەو شێوەیە بڕیار دراوە و پێناسە دەكرێت كە دژی دەستووری عێراقە، ئەمە پەشیمانبوونەوەی یەكەم بوو، كە ئاستەنگیان بۆ داڕشتن و پەسەندكردنی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵیی عێراقیان دروستكرد.

پەشیمانبوونەوەی دووەمیان، جێبەجێنەكردنی ماددەی (140) ی دەستوور بوو تایبەت بەچارەسەر كردنی كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان، بۆیە ئەگەر حكومەتێكی فیدڕاڵی لەماوەی (19) ساڵدا نەتوانێت ڕێفراندۆمێك لەسەر ماددەیەكی دەستوور ئەنجام بدات، مانای وایە مەبەستی نییە جێبەجێی بكات، وەك مشعان ئەلجبوری ئاماژەی پێكرد بۆ ئەوە نەنووسراوە كە جێ بەجێ نەكرێت، بەڵکو پەشیمانبوونەوەیەكی سەرەكییە لە ڕێككەوتنی دەستووری و ناوەڕۆكی دەستوورەكە، ئەگەر لەم ڕوانگەیەوە سەیری نەكەین تێناگەین لەوەی لەدوای 2005 پۆستی سەرۆك كۆمار لای كورد بووە، بۆچی نەیانتوانیوە ئەم پرسە یەكلایی بكەنەوە؟ ئەم پرسیارە تەنیا بۆ هەردوو لایەنی عەرەبیی سوننە و شیعە نییە، بەڵكو دەبێت بۆ هاوپەیمانی كوردستانیش ئاشكرا بكرێت.

دوای پڕۆسەی ڕاگرتنی جێبەجێكردنی ماددەی (140)، چەندین شتی دیكەش ئاشكرا كرا، دوایین گوشاریان، یان دەستبەستنی هەرێمی كوردستان، پرسی بڕینی مووچە و بودجە و دیاریكردنی هەندێك سنووری دیكە هێنرایە پێش، هەتا ئەو كاتەی كوردستان بەشێوەیەكی دیموكراتی لە ڕیفراندۆمدا ویستی تەنیا پرسیارێك ئاڕاستەی گەلی كوردستان بكات، بەوەی ئایا بەچ ئاڕاستەیەكدا بڕوات، بۆ ئەمەش ئامێری دادگای فیدڕاڵی زۆر بەئاشكرا دژی دەستووریی بوونی خۆی و دەستووریی بوونی دەنگدانی كوردستان كاری كرد.

ئێستا ترسەكە لەوەدایە، ئایا بەردەوامیی ئەم پرۆسەیە دەگاتە ئەوەی قەوارەی هەرێمی كوردستان بچووك بكرێتەوە؟ مافە دەستوورییەكانی كەم بكرێنەوە؟ ئەگەر ئێمە گفتوگۆگانمان لەسەر ئەوە بێت "مووچە، مۆڵەتی كاركردن، مۆڵەتی دەنگدان، شێوەی كاركردنی پەرلەمان" بكەینە پرسێكی یاسایی و لە دەستوور دەربچین، دەبێت لە وردەكارییەكاندا تا (50) ساڵی دیكە بەس خەریكی ئەوەبین بۆ؟  بۆچی ئەم پرسە و  ئەو پرسە جێبەجێ ناكرێت؟.

پێموایە ئێستا لە كوردستان كاتی ئەوە هاتووە، زۆر بە چڕی قسە لەسەر ئەوە بكرێت چۆن بگەڕێینەوە سەر جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی دەستووری 2005و ئەو ڕێككەوتنە سیاسییەی لە پشتی ئەو دەستوورەیە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە تێكدانی ئەم پڕۆسەیە دەرهاویشتەی زۆر خراپی دیكە بەدوای خۆیدا دێت، كاتێك پرۆسەی جێبەجێنەكردنی دەستوور لەدەست دەربچێت، ئەگەری شەڕی ناوخۆ و بەسەربازیكردنی كۆمەڵگە و هێرشكردنە سەر یەكدی دەستپێدەکاتەوە، چونكە وەك تاكەكەس و وەك هەرێم و هەموو میللەت و پێكهاتەكانیش لە دەوڵەتی عێراقدا، كورد دەگاتە ئەو بڕیارەی كە تا دێت مافەكانی پێشێل دەكرێن، بۆ ئەمەش ناچار دەبێت بەرگری لە مافەكانی خۆی بكات.

باردۆخەكە فەرزی دەكات، پێداچوونەوەیەكی نێوان لایەنە سیاسییەكانی كوردستان لەم پڕۆسەیەدا كاتی هاتووە و، زۆریش پێویستە، كە ئەمەش مانای یەكڕیزی و یەكگرتوویی كوردستان دەگەیەنێت، ئەمەش بۆ دانوستاندنەكانی هەرێم و بەغدا و ، چونكە بەبێ گەڕانەوە بۆ پرەنسیپی ڕێككەوتن، وەك ئەوەی لە دیباجەی دەستوورەكەدا ئاماژەی پێكراوە، بەبێ ڕێزگرتن لەو دەستوورە، ئیدی هیچ شتێك نامێنێت هەرێمی كوردستان ببەستێتەوە بە عێراقەوە.

لەدوای ساڵی 2003 هەرێمی كوردستان بە خواستی ئازادانەی خۆی دیسانەوە بڕیاری دا بچێتە ناو ئەو پرۆسە سیاسییە تازەیە كە هیوا ئەوەبوو عێراقی نوێ وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی بونیاد بنرێتەوە، بەڵام ئێستا ئەو هیوایە لە گۆڕنراوە، ڕۆژ لەدوای ڕۆژ و بەردەوام لە چەندین بواری جیاوازدا بەشێوەیەك سەرقاڵمان دەكەن كاتێك باسی مووچە دەكەین، پرسێكی دیكە دێنە پێش، كە باسی وەبەرهێنان دەكەین لە شوێنی دیكە هێرش دەكرێتە سەر و لێمان دەدرێت، ئەمانە هەمووی ئەوە ئەوەیە پەشیمان بوونەوە لەو دەستوورە بكرێتە دیفاكتۆ بەسەر هەرێمی كوردستاندا.

كاتی ئەوە هاتووە جەختی زۆر بكرێتە سەر گەڕانەوە بۆ سەر پرەنسیپی سەرەكیی داڕشتنی دەستوورەكە، نەك جەختكردنەوە لەسەر پەراگراف و بڕیارێكی دادگای فیدڕاڵی، یان لەسەر بڕیارێكی سیاسی كە لەلایەن حكومەتێكی ئەم كاتەوە دراوە، ئەوجا جێبەجێ دەكرێت یان جێبەجێ ناكرێت. ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەمە هەمووی یارییەك دەبێت كە ئێمە لە كۆتاییدا زەرەرمەندی سەرەكی دەبینین.

ئەو  یارییەی ئێستا لە دەستی ئێمە دەرچووە، لەساڵانی 2003 -2009، بە ئێمەی هاوپەیمانی كوردستانیان دەگوت شا دروستكەر " King maker" ئەمەش بەو مانایەی دەتوانی بڕیار بدات كێ شا بێت لەو وڵاتە، ئێستا وای لێهاتووە ئەو كەسانەی پشتگیریان دەكەین، بوونەتە  بكوژ " Kill maker"، ئەمەش واتە بوونە بكوژی ئێمە، بۆیە ئەو پێداچوونەوەیە لەنێوان لایەنە سیاسییەكانی كوردستان زۆر پێویستە و كاتی هاتووە و، جەختێكی هێجگار زۆری دەبێت و، بە پەرتەوازەیی و فرە مینبەری و فرە هەڵوێستی، هیچ بە هیچ ناكەین، سەرەنجامیش تەنیا گەلی كوردستان زەرەرمەند دەبێت.