پـــڕۆفــیــســـۆر داـنــیــێـــڵا ئـیــرێــــرا بۆ گوڵان: پێویستە سیستمە جیهانییەكە لەگەڵ هەلومەرجی ئێستادا بگونجێندرێت
دانیێڵا ئیرێرا، پڕۆفیسۆری زانستی سیاسی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانە لە سكووڵی دیراساتی پێشكەوتووی ئەمنی لە سەنتەری دیراساتی باڵای ئەمنی لە زانكۆی كاتانیا لە وڵاتی ئیتاڵیا، هەروەها پێشتر وانەبێژی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان بووە لە بەشی زانستە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان لە زانكۆی ناوبراو. بۆ تاوتوێكردنی پێشهات و ئەگەرەكانی پەیوەست بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و، شرۆڤەكردنی ڕۆڵی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و پایە و بەهاكانی ئەوەی پێی دەگوترێت «سیستمە جیهانییەكە»، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا.
* ئاشكرایە ئەوەی پێی دەگوترا هێرشی پێچەوانە یان دژە هێرشی سوپای ئۆكرانیا بۆ ڕزگاركردنی پانتاییەكی بەرفراوانی خاكەكەی، ئەنجامێكی ئەوتۆی لێ نەكەوتەوە، لە بری ئەوە پەرەسەندنەكانی ئەم دواییە ئاماژەیان بەوە كرد، كە سوپای ڕووسیا توانیویەتی تا ڕاددەیەك گۆڕەپانی شەڕەكە لە بەرژەوەندیی خۆی بگۆڕێت، ئێوە چۆن لەم پێشهاتانە دەڕوانن و پێتان وایە دۆخەكە بە چ ئاراستەیەكدا دەڕوات؟
- لە ڕاستیدا ئەوە ئاشكرایە كە بارودۆخی گۆڕەپانی شەڕەكە لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردوودا ئاڵوگۆڕ و گۆڕانكاریی بەخۆیوە بینیوە، لە ئێستاشدا ئاماژەیەكی بنەڕەتی لە ئارادا نییە كە بتوانین لە ڕێگەیەوە پێشبینیی ئەوە بكەین، ئاراستە و ئاقاری دۆخەكە چۆن دەبێت لە داهاتوودا. هەرچەندە دەكرێت لەم ڕووەوە شرۆڤەكار و كەسانی پسپۆڕ و تایبەتمەند و چاودێری ئەم بوارە، دید و تێڕوانینی جیاوازیان هەبێت. هەرچۆنێك بێت، پێم وایە هەڕەشەی پەنابردنەبەر بەكارهێنانی چەكی ناوكی هەندێ كاریگەریی دەبێت و هەندێ دەرهاویشتەی لێ دەكەوێتەوە، ئەویش لە ڕووی دروستكردنی ئەوەی پێی دەگوترێت بەرپەرچدانەوە، بەڵام پێم وانییە جەنگەكە بە ئاراستەی جەنگێكی ناوكی هەڵكشێت. چونكە هیچ هێزێكی سیاسی نییە لە نێویاندا ڕووسیا، بەرژەوەندیی لە هەڵگیرسانی جەنگێكی لەم چەشنەدا بێت.
* هەر لە پەیوەندی بە توانای شەڕكردنەوە، باس لەوە دەكرێت كە زۆرێك لە چەك و كەرەستە سەربازییەكانی سوپای ئۆكرانیا لەناوچوون و توانا مرۆییەكەشی داكشاوە و كەم بووەتەوە، تەنانەت باس لەوە دەكرێت كە كۆگای چەكی ناتۆ لە كەمیی داوە و پشتیوانیی سیاسییش بۆ ئەم شەڕە بەوەكالەتە بەرەو كزبوون و كەمبوونەوە دەچێت. كەواتە دەكرێت لەم ڕووەوە بڵێین كە بارودۆخەكە مایەی ڕەشبینییەكی تەواوە بۆ ئۆكرانیا؟
- ئەگەرچی وا دەردەكەوێت كە هێزە سەربازییەكانی ئۆكرانیا تووشی پاشەكشە بوونەتەوە لە گۆڕەپانی شەڕدا، بەڵام لە هەمان كاتدا ئەوە بەدی دەكرێت كە سەرۆك زینلینسكی بەردەوامە لە بەدەستهێنانی پشتیوانی و پتەوكردنی پێگەی دەسەڵاتی خۆی، هەروەها دەكرێت ئەوە بڵێین ئەگەری ئەوە هەیە كە شەڕەكە بۆ ماوەیەكی درێژ بەم شێوەیەی ئێستا بەردەوام بێت، تا ئەو كاتە دەگاتە دۆخێكی چەقبەستوو و بە بنبەستگەیشتن كە تێیدا تەنیا جەخت لەسەر چەند ناوچەیەك بكرێتەوە، بە چەشنی دۆنباس، كە پتر ئەگەری ئەوەی لێ دەكرێت، ڕووبەڕووی كاری زیاتری دوژمنكاری ببێتەوە. لە هەمان كاتدا، هەر لە ئێستاوە زۆرێك لە هێزەكان بایەخ بەو هەلومەرجە دەدەن، كە لە دوای شەڕەكەوە دروست دەبێت و دێتەئاراوە و ئەو پرۆسەی بنیادنانەوە و ئاوەدانكردنەوەیەی كە جێبەجێ دەكرێت، بەهەرحاڵ، دەكرێت بڵێین بە شێوەیەكی گشتی بارودۆخەكە بە چەشنێكە كە قابیلی پێشبینیكردن نییە.
* بە تێڕوانینی ئێوە ئایا دەبوو و دەكرا، وڵاتانی ڕۆژئاوا چ شتێكی جیاوازیان ئەنجام بدایە بۆ هاوكاریكردن و یارمەتیدانی وڵاتی ئۆكرانیا، بە شێوەیەك كە ببێتە هۆی ئەوەی ڕووسیا درێژە بە دەستدرێژكاری و داگیركارییەكەی نەدات؟
- ئەوەی لەم ڕووەوە ڕوونە، ئەوەیە كە وڵاتانی جیهانی ڕۆژئاوا كاردانەوە و پەرچەكردارییان هەیە لەبارەی هێرشە بەردەوام و یەك لە دوای یەكەكانەوە بۆ سەر سیستمە جیهانییەكە و بۆ سەر سەقامگیری، ئەویش لە ڕوانگەی بەرژەوەندییە سیاسییەكانیان و بایەخپێدانە ستراتیژییەكانیانەوە، لە ڕاستیدا پێویستی ڕێزگرتن لە ڕێسا هەمەلایەنەكان و پاراستنی خەڵكی لە جەنگ و دەرهاویشتەكانی و لە جینۆساید و ڕاگرتن و بەرگرتن بە پێشێلكارییەكانی مافەكانی مرۆڤ، پەیوەستن بە هاوكێشەكانی هێز و پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەكانەوە، لەبەر ئەوە زەحمەت بوو، چاوەڕوانی كاریگەری و دەستڕۆیشتووییەكی زیاتر بكرێت، بەتایبەتی لە پەیوەندی بە ڕۆڵی ڕووسیاوە.
* بەم دواییە وڵاتانی ڕۆژئاوا ڕێكار و سزای ئابووری و دارایی زیاتریان بەسەر ڕووسیادا سەپاند، بەڵام ئەوەی تا ئێستا بەدی كراوە، ئەوەیە كە ڕووسیا نەك هەر توانیویەتی بەرگەی ئەم سزایانە بگرێت و بەرەنگاری ئەم ڕێكارانە ببێتەوە، بەڵكو هەوڵ و كۆششی كردووە، بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی یەكجارەكی ئابوورییەكەی لە ئابووریی ڕۆژئاوا داببڕێت و ئاوێتەی جیهان و وڵاتانی غەیرە ڕۆژئاوایی ببێت. كەواتە ئایا دەكرێت بڵێین ئەم سزایانە ناكارا و ناكاریگەر بوون و تەنانەت كاریگەریی پێچەوانەیان لێ كەوتووەتەوە؟
- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێین كە سزاكان ئامرازێكن و دەكرێت بە پرۆسەیەكی مەرجداری نەرێنی وەسفی بكەین، كە بە شێوەیەكی دووبارە پەنا بۆ گرتنەبەر و بەكارهێنانیان بردراوە لەلایەن دەوڵەتەكانەوە بۆ ڕێكخستنی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ هەندێ لە هێزەكانی دیكە، یان لە پێناو بەدیهێنانی دەرئەنجامێكی بەهێزتردا، بە تێپەڕبوونی كات و ساڵ لە دوای ساڵی بە شێوە و شێوازی جیاواز و داهێنەرانە، لە هەلومەرج و بارودۆخە جیاوازەكاندا بەكارهێنراون، بەڵام لە هەموو حاڵەتەكاندا جۆرێك لە كاریگەری و دەرهاویشتە دێنەئاراوە. ڕاستە ڕووسیا (وەك ئێوە لە پرسیارەكەتاندا ئاماژەی پێ دەكەن) هەوڵ دەدات، ئابوورییەكەی ئاوێتەی ئابووریی وڵاتان و جیهانی غەیرە ڕۆژئاوا بكات، بەڵام نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت كە ڕووسیا لەم ڕووەوە باجێكی گەورەی سیاسیی داوە، كەواتە دەكرێت سزاكان جۆرێك لە كاریگەری و دەرئەنجامیان لێ بكەوێتەوە كە جیاواز بێت لەو دەرئەنجامەی چاوەڕوان دەكرا، بەڵام ناكرێت بە ناكارا و ناكاریگەر وەسف بكرێن.
* هەروەك ئاشكرایە ئەركی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانە كە كار بۆ پاراستنی ئاشتی و سەقامگیری و ئاسایش بكات لە جیهاندا، بەڵام ئەوەی لەم ڕووەوە ڕوونە، ئەوەیە كە ئەم ڕێكخراوە ڕۆڵێكی ئەوتۆی نەبووە لە كاركردن بۆ ڕاگرتن و كۆتاییهێنان بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا، ئایا ئێوە چۆن لەم ناكاراییەی نەتەوە یەكگرتووەكان دەڕوانن؟ ئایا پێتان وایە لە ئەنجامی ئەم ناكاراییەوە جیهان كەمتر ئاشتیی بە خۆیەوە دەبینێت؟ ئایا پێت وانییە پێویستە ئەم ڕێكخراوە دووبارە ڕێك بخرێتەوە و چاكسازیی تێدا بكرێت؟
- لە ڕاستیدا ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان هەمان ڕێچكەی هەیە، مەبەستم ئەوەیە كە ئەنجومەنی ئاسایشی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان (كە ئەركەی بریتییە لە پاراستنی ئاشتی و سەقامگیری و ئاسایش) كەوتووەتە ژێر باری هاوكێشەی هێز و بەرژەوەندییەكانی دەوڵەتە بەهێزەكانەوە، لەم ڕووەوە كارێكی مەحاڵە كە هەنگاوێك هەڵبگرێت كە دژی ئەم ئاراستەیە بێت. لەبەر ئەوە منیش پێم وایە ئەنجامدانی چاكسازی لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكاندا كارێكی پێویستە و دەبێت بكرێت، چونكە ئەم ڕێكخراوە ڕەنگدانەوە واقیعی سیستمێكی جیهانییە كە لە ئێستادا ئەو سیستمە لە ئارادا نەماوە. هەرچۆنێك بێت، هەر چاكسازییەكیش ئەنجام بدرێت، ئەوا جۆری پەیوەندیی نێوان دەوڵەتەكان كاریگەرییان لەسەری دەبێت و لە هەموو حاڵەتەكاندا سنووردار دەبێت بە ویست و ئیرادەی دەوڵەتە بەهێزەكان.
* لە ڕوانگەی ئەوەی پێتان وایە پێویستە چاكسازی بكرێت لە نێو ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و، پرسی ئەوەی چیتر ئەم ڕێكخراوە ڕەنگدانەوەی سیستمێكی جیاوازە لەوەی ئێستا بەدی دەكرێت، ئایا پێت وایە پێویستە دووبارە سیستمی جیهانی لەسەر بنەمای بەهای جیاواز دابنرێتەوە؟ ئەگەر وایە ئایا پێویستە ئەو پرەنسیپ و بەها جیاوازانە چی بن؟
- ئێمە دەزانین كە ئەو سیستمە فرەلایەنەی كە لە دوای كۆتاییهاتنی جەنگی سارد هاتە ئاراوە، بە ڕاددەیەكی گەورە مژدەبەخش بوو، دەكرا بەكار بهێنرایە بۆ برەودان بە یەكسانییەكی زیاتر و ڕێكخستنی ئەدای وڵاتان و كەمكردنەوەی مەیلی هەڵگیرسانی شەڕ و هەڵكشانی توندوتیژی، لە ڕاستیدا لەم ڕووەوە پێویستیان بە كۆمەڵێك بەهای نوێ نییە، بەڵكو ئەوەی پێویستە لەم ڕووەوە ئەنجام بدرێت، ئەوەیە كە پێویستە بە شێوەیەكی كارا ئەو سیستمەی كە ئێستا لە ئارادایە لەگەڵ ئەو هەلومەرجەی هاتووەتە ئاراوە بگونجێنرێت.
