جەلیل مەندەلاوی كەسایەتیی كوردی فەیلی و نووسەر و ڕۆژنامەنووس بۆ گوڵان: فەیلییەكان بە هۆی دڵسۆزی و خۆبەخشییان بۆ كار و پەیوەندی نەتەوەیی، متمانە و ڕێزی بارزانیی نەمریان بە دەست هێنا
دوای ڕووخانی سەردەمی پاشایەتی و دامەزراندنی حكومەتی كۆماری، عێراق هیچ نەگۆڕدرا و جگە لە بەردەوامبوونی دڕندەیی دژ بە كورد، هەڵمەتەكانی دەركردن و دوورخستنەوە و سڕینەوەی ناسنامەی گەلی كورد و كوشتنی بەكۆمەڵیشی هاتە سەر. كارەساتی جینۆسایدكردنی كوردانی فەیلی، بەتایبەتی لە سەردەمی ڕژێمی بەعسدا گەیشتە سەر مەترسیی قڕكردن و لەناوچوون. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و لەچوارچێوەی زنجیرە دیدارەكانی گۆڤاری گوڵان لەگەڵ كوردانی فەیلی، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی كەسایەتیی كوردی فەیلی و نووسەر و ڕۆژنامەنووس جەلیل مەندەلاوی كرد و، بەم جۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.
* جینۆسایدی كوردانی فەیلی بۆ لێدانی ئەو پێگە ستراتیژییەی نەتەوەی كورد بوو، كە پاڵپشتیی (مەلا مستەفا بارزانی)یان كردبوو. بە ڕووخانی سەردەمی پاشایەتی و دامەزراندنی حكومەتی كۆماری عێراقیش، هیچ نەگۆڕدرا، جگە لەبەردەوامبوونی دڕندەیی دژ بە كورد، تا چەند لەگەڵ ئەو بۆچوونە هاوڕای؟
- ڕۆڵی كوردی فەیلی لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد و پاڵپشتی و داكۆكیكردنیان لە پارتی دیموكراتی كوردستان و سەركردە نەمرەكەی (مستەفا بارزانی)، بۆ چەندین ساڵ مایەی تووڕەیی و بێزاری بووە بۆ حكومەتە یەك لە دوای یەكەكان كە حوكمڕانیی عێراقیان كرد، لەبەر ئەوەی بەهێزترین بنكەی بزووتنەوە ڕزگاریخوازەكانی كورد بوون و، پێگەی ستراتیژیی گرنگ بۆ سەركردەی نەمری نەتەوەی كورد مەلا مستەفا بارزانی لە ناوچەكانی بەغدا و ناوەند و باشووری عێراق پێكدەهێنن. كوردانی فەیلی توانای بەكارهێنانی ئەم ڕێسایە بوون، بۆ ئامانج و بەرژەوەندییە باڵاكانی گەلی كوردمان لە ڕێگەی پاڵپشتیكردنیان بۆ بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی لە ڕێگەی بەشداریكردنی واقیعی و كاریگەرەوە، جا ئەم بەشدارییە ماددی بووبێت، یان مۆڕاڵی، هەڕەشەیەكی ڕاستەوخۆی بۆ سەر بەرژەوەندیی ڕژێمەكانی عێراق پێكدەهێنا. بۆیە تاوانی دژ بە كوردانی فەیلی ئەنجام درا، كە ویژدانی مرۆڤایەتی لە ڕێگەی هەڵمەتی ناڕەوا و ڕێكخراوەوە سارد دەكاتەوە. لە سەردەمی سێ پاشا و چوار ڕژێمی كۆماریدا دۆخەكە لە خراپەوە بۆ خراپتر بەردەوام بوو. بەو پێیەی كوردانی فەیلی هیچ پشكێكیان لە دەوڵەتی عێراقدا نەبوو، جگە لە گۆشەگیری، ئاوارەبوونی زۆرەملێ، خیانەت، دەستبەسەرداگرتنی مافە ڕەواكانیان و پەراوێزخستنیان لەلایەن ڕژێمە سیاسییە یەك لە دوای یەكەكانەوە.
* لە مێژوودا زۆر جار كورد كۆمەڵكوژ كراوە و لەسەر دەستی ڕژێمە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق ڕووبەڕووی سڕینەوەی ناسنامەكەی بووەتەوە. بەو پێیەی شارەزایی بواری ڕۆشنبیری و ڕۆژنامەنووسیت هەیە، بۆچی كوردانی فەیلی كەوتوونەتە بەردەم ئەم شاڵاوە جینۆسایدە؟
- گومانی تێدا نییە كە ئەو نادادپەروەری و زیان و بێبەشییەی كە خەڵكی كوردستان بەری كەوتووە، لەلایەن هیچ كەسێكەوە جێی مشتومڕ نییە. كوردانی فەیلی لە ڕێگەی چەوسانەوەی سیستماتیكەوە تووشی گۆشەگیری بوون و ئەوانیش پشكێكی زۆریان لەم ناعەدالەتییە هەبووە. كوردانی فەیلی بەشێكی ڕەسەنن لە گەلی كورد و ئەم پەیوەستبوونە بە هیچ پەیوەندییەكی ئایدیۆلۆژی، یان دڵسۆزیی تائیفی ناگۆڕدرێت، ئەوەش دەتوانرێت بە هۆكاری سەرەكیی بەركەوتنیان بە ئاوارەیی زۆرەملێ و جینۆساید هەژمار بكرێت. بۆیە ڕەنجی كوردانی فەیلی نوێنەرایەتیی ئازاری تەواوی گەلێكی دەكرد، بەڵام ئەو پیلانەی كە كردیانە ئامانج، ڕەهەندی سیاسی و فرە پاڵنەری هەبوو، لەوانەش هێرشكردنە سەر بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد، ئەم بابەتە وردەكاریی فراوانتر و كاریگەریی زیاتری هەیە، كە ناتوانرێت بە چەند وشەیەكی سنووردار لێی تێبگەین. ئەوان قوربانیی پیلانێكی مەترسیدار بوون، كە لە ڕاستیدا ئامانجەكە قڕكردنیان و پارچەپارچەبوونی پێوەندییان بە گەلی كوردەوە بووە.
* باس لەوە دەكرێت كە كوردانی فەیلی پێگەیەكی بەهێزی بازرگانی و كاسبكارییان لەناو جەرگەی بەغدا هەبوو. ئایا تاچەند توانرا دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس قەرەبووی ماددیی كوردانی فەیلی بكرێتەوە؟
- بەداخەوە، كوردی فەیلی مافی ڕووماڵ و سەرنجی میدیایی و مێژوویی بە یەكسانی وەرنەگرتووە. هەروەها مافی یاسایی و ڕەوا و سرووشتی خۆی تەنانەت لە عێراقی دوای نیسانی 2003 وەرنەگرت. تەنانەت ئەو بڕیار و یاسایانەی كە كوردی فەیلییان لەخۆ گرتبوو، لەوانەش یاساكانی زیندانیانی سیاسی و دەركردنی سیاسی، هیچی دیكە نین، جگە لە ڕێوشوێنی چەقۆكێش كە ناگاتە ئاستی قەرەبووكردنەوەی قوربانیانی جینۆساید، وەك چۆن ڕژێمی نوێ لە عێراق نابێت چاوپۆشی لە ئازار و ئازارەكانیان بكات، بەتایبەت كە ئەوان بەدەست نادادپەروەریی درێژخایەنی گەورەوە دەناڵێنن، هەروەها كاركردن بۆ قەرەبووكردنەوەیان بە شێوەیەكی دەستووری و یاسایی و گەڕاندنەوەی هەموو موڵك و ماڵی خۆیان، هەروەها گەرەنتیكردنی مافی یاسایی ڕوون و ئاشكرایان لە هاوكێشە سیاسییەكەدا كە لە وڵاتدا هەیە. پشتگوێخستنی ئەم داواكارییە مرۆییانە، لە نیشتمانی نادادپەروەری و ستەم و ستەمكاریی درێژخایەن كە تووشی بوون، دووریانی خستەوە، لە نیشتمانێك كە تێیدا هەست بە مافە مرۆیی و یاسایی و ڕەواكانی خۆیان بكەن.
* دەكرێت باسی ڕۆڵی كوردانی فەیلیمان بۆ بكەیت، لە شۆڕشی گوڵان؟
- كوردانی فەیلی یەكەم هێڵی بەرگری بوون لە خەباتیان بۆ ئازادیی گەلی كورد و مافە ڕەواكانی. هەروەها زۆرێك لە كوردە فەیلییەكان پەیوەست بوون بە ڕیزەكانی شۆڕشی گوڵانەوە و پێش ئەوەش لە شۆڕشی ئەیلوول، شان بە شانی براكانیان لە ناسیۆنالیزم و چارەنووسێكی هاوبەش بوون، بۆ ئەمەش قوربانییان دا، كە هەمووان شایەدی بۆ دەدەن. بارزانیی نەمر هەمیشە ستایشی كوردانی فەیلی دەكرد بۆ ڕۆڵ و قوربانیدانیان لەپێناو كوردستاندا، لەبەر ئەوەی ڕۆڵێكی بەرچاویان گێڕا لە خەباتی گەلی كورد لەناو ڕیزەكانی پارتی دیموكراتی كوردستاندا. لەم پێوەندییەدا سەرۆك بارزانی لە بەشی سێیەمی كتێبی (بارزانی و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد) بەمجۆرە باسی دەكات: «خواستێكی بەهێز لە لایەن كوردانی فەیلییەوە هەبووە بۆ ئەوەی بە پاڵنەری نیشتمانپەروەریی پاكەوە بچنە ناو حزبەوە»، لە شوێنێكی دیكەش سەرۆك بارزانی دەڵێت: «فەیلییەكان بە هۆی دڵسۆزی و خۆبەخشییان بۆ كار و پەیوەندی نەتەوەیی، متمانە و ڕێزی بارزانیی نەمریان بە دەست هێنا».
* ئەم تاوانە گەورەیە، بۆچی نەكرا بە جینۆسایدێكی نێودەوڵەتی، تاوەكو لەو ڕێگایەوە كوردانی فەیلی قەرەبووی ماددی و مەعنەوی بكرێنەوە؟ پێشنیاری چییە بۆ ئەوەی ئەم كەیسە بەو شێوەیە پشتگوێ نەخرێت؟
- نەبوونی پاڵپشتیی سیاسیی پێویست و نەبوونی ئیرادەی سیاسی و حكوومی بۆ كۆتاییهێنان بەو گۆشەگیرییەی كە بەسەر كوردانی فەیلی هات، هۆكارێكن كە ڕێگر بوون لە بەنێودەوڵەتیكردنی تاوانی جینۆساید كە بەسەر كوردانی فەیلیدا هات، جگە لەوەش سەرەڕای تێپەڕبوونی زیاتر لە ٤٠ ساڵ بەسەر ئاوارەبووندا، بە زۆرەملێ و جینۆساید لەلایەن ڕژێمی پێشووەوە. ئەو ڕێكارانە تا ئێستاش وای كردووە، زۆرێك لە كوردانی فەیلی مافی خۆیان بەدەست ناهێنن و مەلەفی كوردە فەیلییەكان بە هەڵپەسێردراوی ماوەتەوە. ڕوون بووەتەوە كە مەسەلەكە 100% سیاسییە و تەنیا یاسایی و مرۆیی نییە. بۆیە ئەوە ئەركی حكومەتی فیدڕاڵییە، كە جێنشینی حكومەتەكانی پێشوو بێت، مامەڵە بكات بۆ سڕینەوەی كاریگەرییەكانی جینۆسایدی كوردانی فەیلی و ڕێگریكردن لە دووبارەبوونەوەی ئەو جۆرە تاوانانە لە داهاتوودا، جگە لە قەرەبووكردنەوەیان (بە قەرەبووكردنەوەی دادپەروەرانەی ماددی و ئەخلاقی و گەڕاندنەوەی هەموو مافەكان بۆیان) و گرتنەبەری ڕێوشوێنی دەستبەجێ بۆ هێنانەدی دادپەروەری بۆیان و یەكلاكردنەوەی دۆسیە هەڵپەسێردراوەكانیان، بەتایبەت كە دەستووری عێراق دیاری دەكات، دەوڵەت گەرەنتیی چاودێریكردنی كەسوكاری شەهیدان و زیندانیانی سیاسی دەكات. ئەوانەی كە بەهۆی پراكتیزە خراپەكانی ڕژێمی پێشووەوە كاریگەرییان لەسەر بووە.
* ڕۆڵی هەرێمی كوردستان بۆ لە ئامێزگرتنی كوردی فەیلی چییە و داواكانیان لە حكومەتی هەرێم چییە؟
- سەرۆك بارزانی بەڵێنی دا، هەموو دەرگا داخراوەكان بەڕووی كوردی فەیلیدا بكرێنەوە و دوایین دەستپێشخەریشی لەكاتی كۆنفڕانسی زانستیی نێودەوڵەتیی جینۆسایدی كوردانی فەیلی بوو، كە لە ساڵی 2023 لە شاری هەولێر بەڕێوەچوو، كە لەژێر چاودێریی خۆیدا ئەنجام درا، بە پێشنیاركردنی دامەزراندنی سەنتەرێك بۆ بەدواداچوون بۆ كاروباری فەیلی و بۆ ئەوەی ئەم فەرمانگەیە ببێتە ئاماژەیەك بۆ فەیلییەكان، ئەوەش یەكێكە لە دەستپێشخەرییە گرنگەكان بۆ چالاككردنی ڕۆڵی ئەوان و دادپەروەری، بەڵام بەداخەوە تا ئێستا هیچ دەرگایەك بۆ كوردانی فەیلی نەكراوەتەوە و زۆربەی دەرگاكان بە داخراویی مانەتەوە. لێرەدا داوا لە سەرۆك بارزانی دەكەین كە جارێكی دیكە دەستوەردان بكاتەوە، وەك ئەوەی ناسیومانە، بە مەبەستی پێدانی فەزای گونجاو بۆ كوردانی فەیلی بۆ ئەوەی بەشداری لە ژیانی سیاسیدا بكەن.
