ڕاپەڕینی جەماوەری كوردستان لە شاری ڕانیە(دەروازەی ڕاپەڕین) و لە 5/3/1991 دەستی پێكرد و دواتر ناوچەكانی دیكەی كوردستانی گرتەوە. ڕاپەڕین وەرچەر        خانێكی مێژوویی بوو لە شۆڕش و تێكۆشانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلی كوردستان، كە بەرهەمەكەی دروستبوونی قەوارەی هەرێمی كوردستان و دامەزراوە شەرعی و دەستوورییەكانی هەرێم بوو.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

ئافرەتی كورد لە پێناوی ئازادی و ڕزگاری، بەشداریی ڕاپەڕینی سەرتاسەری كرد و شەھیدیشی دا. نموونەی خەجە باوە، ئەو ئافرەتەی بووە سیمبولی ڕاپەڕین لە شاری ھەولێر، ئەگەرچی یەكەم ئافرەت نییە كە لە شۆڕش و بەرخۆدانی كورددا شەھید بووبێت، بەڵام ئەو لە ڕاپەڕینی شاری ھەولێردا، بۆ ئازادكردنی شارەكەی، ئافرەتانی كۆڵان و گەڕەگی خۆی كۆ كردەوە، لەگەڵ كوڕ و برا و خزمەكانی، بە دروشمی «كوردستان، یان نەمان» ھێرشیان كردە سەر مەنزوومە و پارێزگا، كە ھەمان رۆژ (11/3/1991) شەھید بوو، ئەو یەكەم خانمە شەهیدی ڕاپەڕینی هەرێمی كوردستانە. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان لە ڕوانگەی جیاوازەوە ڕۆڵی خانمان لە بەرجەستەكردنی ئازادی وڵات بەرز دەنرخێنن.

عارف روشدی ڕاوێژكاری پارتی دیموكراتی كوردستان، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «مانەوەی ھەندێ گرفتی بەردەم ڕێگەی پێشكەوتنی ئافرەتانی كوردستان، دەگەڕێتەوە بۆ چەند ھۆكارێك، بەشێكی خودی ئافرەتان لێی بەرپرسن، چونكە كە ھەنگاو دەنێن لە بواری ئەركداریدا، پەنا دەبنە بەر چەتری ھاوكارێك لە ڕەگەزی بەرامبەر، بۆیە وەك پێویست ناتوانن تواناكانی خۆیان بەرجەستە بكەن، چونكە وابەستە دەبن. ھوكارێكی دیكە دەگەڕێتەوە بۆ ئەندێشەی خۆسەپاندنی ھەندێ بەرپرسیار كە باوەڕی بەوە نییە ئافرەت دەتوانێ خاوەن كەسایەتی خۆی بێت و، كەسێك دەبێت لە ئاستی بەرپرسیارێتیدا دەبێت، چونكە بمانەوێ، یان نا، ئافرەت بێجگە لە پێكھاتە جەستەییەكەی، لە ھیچ شتێكی دیكەدا لە تواناكانی لە توانای رەگەزی دیكە كەمتر نییە، ھەروەھا كێشەیەكی دیكە ھەیە، ئەویش مەسەلەی كۆتایە، ھەر چەندە كۆتا وەكو ھەوڵێكە بۆ بەشداریپێكردنی ئافرەتان لە كاروباری بەرپرسیاریدا، بەڵام دەستنیشانكردنی بەشێكی ئەو ئافرەتانە لە سەر بنەمای توانا و لێھاتوویی ئەنجام نادرێت، بۆیە ئافرەت پێویستە زیاتر باوەڕی بە كەسایەتیی خۆی ھەبێت و بێمننەتانە ھەوڵی خۆنواندن و سەلماندنی تواناكانی بدات، لە بیرشمان نەچێ، ھەژمونی ئایینیش ھۆكارێكی دیكەی پشتگوێخستنی ئافرەتانە.» ھاوكات دەڵێت: «لەوانەیە خێزان بەشێك بێت لە ڕێگرییەكانی بەردەم پێشكەوتنی ئافرەت، بەتایبەتی ئەو خێزانانەی لە داخراوی كۆمەڵایەتیدا دەژین و بارگاوین بە ھزری پیاوسالاری و دابونەریتی نەرێنی و نزمیی ئاستی ڕۆشنبیری و خوێندەواری.»

د. حـــوســـێن ئیسماعیل خـــانی دەلۆ/ دكتۆرا لە مێژووی نوێ و هاوچەرخ، سەبارەت بە ڕۆڵی ئافرەت لە كۆمەڵگای كوردیدا. دەڵێت: «هەر لە دێرزەمانەوە ئافرەتان پشتیوان و هاوشانی پیاو بوون، لە شۆڕش و ڕاپەڕینەكاندا ڕۆڵ و نەخشی جوامێرانەیان هەبووە، پاشتریش لە شۆڕشی ئەیلولەوە و لە شۆڕشەكانی پێشووتریش بۆ نموونە لە شۆڕشەكەی شێخ مەحمود حەپسەخانی نەقیب ڕۆڵێكی بەرچاو و كارای هەبووە، عادیلە خانم ڕۆڵێكی بەرچاوی لە كایە كۆمەڵایەتییەكاندا هەبووە كە خێزانی وەسمان پاشا بووە، هەروەها نەعیمە مستەفا لە شۆڕشی ئیبراهیم خانی دەلۆ هاوشانی پیاوەكان لە سەنگەرەكان و مەتەرێزەكان هەوڵی داوە دەربكەوێت كە بە نەعە نێر ناسراوە، قەدەم خێر و خەجە باوە، و مینا خانم هاوژینی قازی محەمەد و ناهیدەی شێخ سەلام ...هتد، ئەمانە سومبل و هێمای خەباتی بێوچانی ئافرەتانن».

د. حـــوســـێن ئیسماعیل خـــانی دەلۆ، لە درێژەی قسەكانیدا دەڵێت: «لە شۆڕشی ئەیلوولدا ئافرەت بە بەردەوامی هاوشانی پیاو بووە و یارمەتی پێشمەرگە و ڕێكخستنەكانیشیان داوە و خزمەتی بریندارەكانیان كردووە، هەتا دەگاتە ڕاپەڕینیش چەندین ئافرەت زیندانی كران و لە سێدارە دراون نموونەی لەیلا قاسم ساڵی ١٩٧٤ لە سێدارە درا، لە كاتێكدا لە یاسا و دەستووری عێراقیدا باس لەوە نەكرابوو ئافرەت لە سێدارە بدرێت، دواجار یاساكەیان گۆڕی ئافرەت وەكو پیاو لە سێدارە درا، لە ڕاپەڕینیشدا ڕۆڵێكی بەرچاویان هەبوو هانی پیاوانیان دەدا بۆ ڕاپەڕین و بەتەواوی چین و توێژەكانەوە بەشدار بن.

كاتی ڕاپەڕینەكە من خۆم لە كەركووك بووم ئافرەتەكان كە ئێمەیان دەبینی هەلهەلەیان لێدەدا خۆشحاڵیان دەردەبڕی شیرینییان بەسەر پێشكمەرگەدا ئەبەخشاندەوە، ئەمە یەكێك لە بنەمای كاری ئافرەت بوو بۆ ئەوەی پشتگیری پیاوان بێت . لە ساڵی 1991 و لە رۆژی ئازادكردنی شاری كفریدا مەهاباد قەرەداغی بە ئۆتۆمبیلی فریاكەوتن بە بڵندگۆ هوتافی دەكێشا و هونراوەی دەوتەوە و خەڵكی بۆ راپەرین هان دەدا. دواتر لە كۆڕەوەكاندا هاوشانی پیاوانی كورد هەموو ئافرەتانی كورد نەهامەتی و دەردەسەری و ئاوارەییان بینیوە.»

گوتیشی:» ڕۆڵی ئافرەت كەم نییە لە ڕاپەڕین و بەرخودان و خۆڕاگری و شۆڕشگێڕیدا، ئافرەت دایك بووە منداڵی پەروەردە كردووە و كاری هەرەوەزی كردووە، بۆ كارئاسانی گوزەرانیان رۆڵیان لە كۆمەڵگەدا ئەگەر لە پیاوان زیاتر نەبێت كەمتر نەبووە.»

پشكۆ نەجمەدین، نووسەرو ڕووناكبیری ناسراو، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە: «ئافرەتی كورد لە ڕێڕەوی بزوتنەوەی سیاسی و چەكداریدا هەر لە بزووتنەوەی ئەیلوول و لە سەرەتای شەستەكانەوە تاوەكو ڕۆژگاری پاش هەرەس و لە دووبارە نوێبوونەوەی شۆڕشی چەكداری لە كوردستاندا، ڕۆڵێكی گرینگی هەبووە، بەڵام بەپێی ئەو توانا و توانستەی خۆی نا، چونكە لە كۆمەڵگەیەكی دواكەوتووی وەكو كوردستان لەبواری هەڵسووڕان و كاركردندا چالاكیی ئافرەت وەكو پێویست نەبووە، لە ناو ڕێكخستنی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستاندا، لەیلا قاسم لەپێناو پاراستنی شوناسی نەتەوەیی خۆی پەتی سێدارەی هەڵبژارد، كە ئێستا وەكو سیمبولی خەبات و تێكۆشانی ئافرەتی كورد باسی لێوە دەكرێت». هاوكات دەڵێت: «ئەگەر هەوڵ و تێكۆشانی ئافرەت لە ناو ڕێكخراو و حزبە سیاسییەكان نەبووایە، زۆر كار هەبوون جێبەجێ نەدەكران، بە تایبەت كارەكانی ناو شار و كاری ڕێكخستن و گەیاندنی پیتاك و پارە و كۆمەك بۆ هێزەكانی پێشمەرگە لە شاخ، لەو سەردەمەدا هەموو حزبە كوردستانییەكان ڕێكخراوی ئافرەتانیان هەبوو كە پەیوەندیدار و گرێدراو بوون بە بزووتنەوەی چەكداریی كوردستانەوە. دوای هەرەسهێنانی شۆڕش كە بزووتنەوەی چەكداری دروست بووەوە، لە ڕیزی حزبە سیاسییەكان كۆمەڵێك ئافرەتی بەتوانا هەڵكەوتن، من خۆم شایەتی خەبات و تێكۆشانیان بووم كە لە شاخەكان چەكیان هەڵگرتووە و وەكو پێشمەرگەیەكی پیاو خەبات و تێكۆشانیان ئەنجامداوە، لە سەردەمی پێش ڕاپەڕین كە كوردستان بە قۆناغێكی ئێجگار دژواردا تێدەپەڕی، زوڵم و ستەم و چەوساندنەوەی بەعس و بە گژداچوونەوەی بەعس بۆ كورد و بۆ كوردستان بە ڕاددەیەك بوو، كە پیاوانیش بە ئاستەنگ بەرگەیان دەگرت، بەڵام دیسانەوە ئافرەتانێكی زۆر لەو بوارەدا خەبات و تێكۆشانیان هەبوو، دەكرێت وەكو ڕەمز و خەسڵەتێكی زۆر جوانی ئافرەتانی كورد چاولێبكرێن، جگە لە كوردستانی خۆمان لە پارچەكانی دیكەی كوردستانیش خەباتی ئافرەت هەبووە و بەردەوامیشە، لە ڕاپەڕینی 1991دا ئەوەندەی من ئاگادار بم، ئافرەتان هێزێك بوون لە ڕاپەڕین و سازدانی ڕاپەڕینی خەڵكی كوردستان دژ بە بەعس و مۆڵگەكانی بەعس لە كوردستاندا، بە ڤیدیۆ و دیكۆمێنت ئەو ئافرەتە قارەمانانە لە سلێمانی و لە هەولێر و ناوچەكانی كوردستان دەبینین كە چۆن شانبەشانی پیاوان ڕووبەڕووی بەعس دەبوونەوە، كاتێكیش ڕاپەڕین سەركەوت، ئافرەتان بە دیدێكی دیكە بەشداریی خەبات و تێكۆشانی سیاسی گەلی كوردستانیان كرد، تا گەیشتە ئەو قۆناغەی كە خەباتی ئەمڕۆی ئافرەتان تەنیا لە پێناوی مەسەلەی سیاسی نەبێت، بەڵكو وەكو توێژێكی چەوساوە لە پێناو سەندنەوەی مافەكانیان تێدەكۆشن.

ئێستاش بە خۆشحاڵییەوە بەراورد بە ڕابردوو بوارەكەی زۆر فراوانترە و كۆمەڵێك ئافرەتی سەركردەمان هەیە كە بۆ سەرخستنی دۆخی ئافرەت لە تەواوی بوارە جیاوازەكان خەبات و تێكۆشان دەكەن. ئەمڕۆ ئافرەتان هێزێكی كاریگەرن و پێموایە هەمیشەش پێم وابووە كە لە كۆمەڵێكدا ئەگەر ئافرەتان ئازاد نەبن و دۆخێكیان بۆ نەسازێندرێ كە بتوانن توانستی خۆیان بەكار بخەن، ئەوا ئەو كۆمەڵگەیە هەرگیز بەرەو پێش هەنگاو نانێت، سەركەوتنی كۆمەڵگە بەندە بە ئازادی و پێشكەوتنی ئافرەت، جا لە كوردستان بێت، یان لە هەر شوێنێكی دیكەی دنیا بێت.

ڕێبوار حەمەلاو شوانی، چاودێری سیاسییە و سەبارەت بە هەمان پرس ئاماژە بەوە دەكات كە: «ئافرەتانی كوردستان بە درێژایی مێژوو ڕۆڵێكی باڵایان لە شۆڕشە یەك لە دوای یەكەكانی كورد هەبووە، خەباتی بێوچانی گەلی كوردستان لە پێناو بەدەستهێنانی مافەكانی لە ژێردەستەیی و چەوساوەیی، مێژوویەكی كۆنی هەیە، هەر بۆیە لە هەموو قۆناغە جیاوازەكانی خەباتدا ئافرەت ڕۆڵ و كاریگەری بەهێزی لە ریزەكانی ئەو جووڵانەوەیدا هەبووە، وەك پێشمەرگەیەكی شۆڕشگێڕ كە شان بە شانی پیاوان تێدەكۆشا، یا لە رێكخستنەكانی ناو شاردا كە ژیانێكی پڕ لە مەترسی بە دواوە بوو.» گوتیشی: «ڕاپەڕینی ئاداری1991ی گەلی كورد لە باشووری كوردستان، رووداوێكی گەورە و گرینگ و بێوێنەی مێژوویی بوو، دەستكەوت، گۆڕانكاری و وەچەرخانێكی گەورەی ھێنایە ئاراوە، پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەرەنجامی ئەو ڕاپەڕینە جەماوەرییەی خەڵكی كوردستانن. ئەگەر گوزەرێك بكەین بەسەر پێگە و ڕۆڵی ئافرەتان، جێی شانازییە ئافرەتان بە درێژایی ژیانی شاخ و شار، هاوكار و پشتیوانی سەرەكی بوون، بۆ گەیشتن بە كۆمەڵگەیەكی ئازاد و ڕێزلێگیراو، كە پابەندە بە كۆمەڵێك پرەنسیپی جوان و شایستەی ستایش. ئافرەتی كورد لەھەموو بوارەكاندا ھەوڵ و تێكۆشانی بووە و لە پەروەردەكردنی نەوەی داهاتوو كە دەبێتە ھێزێكی بەتوانا بۆ پێشكەوتنی وڵات ڕۆڵی باڵایان بووە. ئەوان لە ڕابردوو و لە خەباتی شاخ پشتیوانی شۆڕش بوون، جگە لە ئاوارەیی و دەربەدەری و خۆڕاگری زۆریان بەرانبەر قەیران و كارەساتەكان كردووە و بەشداریی كارایان لە راپەڕینە شكۆمەندەكەی بەهاری ساڵی 1991 كرد، چ وەك ئەوەی هاوكاری پێشمەرگە بوون بۆ بڕینپێچی هێزی پێشمەرگەی كوردستان و چ لە ڕووی ئامادەكردنی خواردن، هاوكات لە شەڕی تیرۆریستانی داعشدا كچانی كورد قارەمانێتیان تۆمار كرد. هەروەها بەشداریی كارای ئافرەتان لە ڕاپەڕین بەرپرسیاریەتییەكەی زیاتر كرد. قۆناغی دوای ڕاپەڕین، قۆناغی ئاوەدانكردنەوە و گەشەسەندنی ژێرخانی ئابووی بوو. لە بەهێزكردنی قەوارەی سیاسیی هەرێم و بەرەوپێشبردنی پرسە كۆمەڵایەتییەكان و لە گشت بوارە جیاوازەكانی پرۆسەی حوكمڕانی رۆڵ و پێگە و شوێن دەستی ئافرەتان دیارە، هەروەها لە كایەكانی سیاسی و دیپلۆماسی و سیاسی پارێزگاریكردن لە دەستكەوتەكانی ڕاپەڕین و قەوارەی هەرێمی كوردستان».