چارەسەر نەكردنی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا و تەحەددییەكانی بەردەم ئابووریی هەرێمی كوردستان، تەوەری دیداری گۆڤاری گوڵان بوو لەگەڵ پڕۆفیسۆر دكتۆر سەباح سابیر خۆشناو، پسپۆری ئابووری و دارایی گشتی لە كۆلێژی بەڕێوەبردن و ئابووریی زانكۆی سەڵاحەدین و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

 

* با سەرەتا لەو پرسیارەوە دەست پێبكەین، وەكو شارەزا و پسپۆڕێكی ئابووری و دارایی گشتی، چۆن دەڕوانیتە ئابووری و دۆخی دارایی عێراق، كە ئێمەش وەكو هەرێمی كوردستان وابەستەی ئەو بارودۆخە ئابووری و داراییە بووین؟

- عێراق خاوەنی ئابوورییەكی ڕەیعییە و پشت بە یەك سەرچاوەی داهاتی نەوتی دەبەستێت، ئەم شێوازەی بەڕێوەبردنی ئابوورییەش تەندروست نییە، چونكە پشتبەستنی داهاتی گشتی بە ڕێژەیەكی زۆر بەرز بە فرۆشتنی نەوتێك كە لە بازاڕە جیهانییەكاندا نرخەكەی جێگیر نییە، زیانیی گەورە بە سەقامگیریی ئابووری و دۆخی دارایی دەگەیەنێت، هەرگیز لەم جۆرە ئابوورییانەدا ناتوانرێت وڵات لە چوارچێوەی بودجەیەكی تەندروستدا بەڕێوە ببرێت، هەر خۆی لە خۆیدا بە درێژایی 50 ساڵی ڕابردوو ئابووریی عێراق وەكو دەوڵەت جێگیر نەبووە، جەنگ و ناسەقامگیریی سیاسی و گەمارۆ و پەیڕەونەكردنی سیاسەت و بەرنامەی نازانستی و ناعەقڵانی هەمووی پێكەوە كاریگەریی نەرێنی هەبووە و، بوونەتە فاكتەرە لاوازەكانی سەر ئابووریی عێراق. بارودۆخی دارایی و ئابووریی كوردستانیش كە وابەستەی ئەم وڵاتەیە لە دۆخێكی خراپتردایە، چونكە عێراق وەكو دەوڵەت مامەڵەیەكی تەندروست لەگەڵ فیدڕاڵییەت و هەرێمی كوردستاندا ناكات، ئەمە وێڕای ئەوەی لە بەغداوە كار لەسەر بڕینی بودجە و گەمارۆ و دژایەتیی ئابووریی هەرێمی كوردستان دەكرێت، بۆ جێبەجێكردنی ئەجندەی دەرەكی و سیاسی و زۆر جار بۆ مەرام و مەبەستی شۆڤێنییش، بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵیی عێراق و دادگای ناوبژیوانانی پاریس بۆ ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوت لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە جێبەجێ كرا، كەچی نەك تەنیا پشكی هەرێمیان نەنارد، بەڵكو مووچەی مووچەخۆرانیشیان وابەستەی ئەو كێشە و ململانێیانە كردووە، بۆیە دۆخەكەی لێرە خراپترە و فاكتەر و پێگەكانی بەهێزی ئابووریمان لەدەست داوە. لە ئێستادا هەرچەندە عێراق وەكو دەوڵەتێكی فیدڕاڵی مامەڵە ناكات و وەكو وڵاتێكی پێشكەوتووش نییە و هەموو كەرتەكانی بە شێوەیەكی هاوسەنگ لە پرۆسەی تێكڕای بەرهەمهێنانی نێوخۆیی (GDP) بەشدار نییە، بەڵام بەو پێیەی بەهای نەوت بەرزە و خاوەنی سیاسەتی دارایی و نەختینەییە، بۆیە دۆخی دارایی و ئابوورییەكەی ڕوو لە باشییە.

* بەڵام بارگرژییەكانی ناوچەكە و ئەگەری زیادبوونی ڕووبەڕووبوونەوەكانی نێوان میلیشیاتە چەكدارەكانی سەر بە ئێران و ئەمریكا لە عێراق، ئایا مەترسیی ئەوەی لێ ناكرێت، ناسەقامگیریی سەربازی و سیاسی لێ بكەوێتەوە و، كاریگەریی نەرێنی لەسەر دۆخی دارایی و ئابووری بە شێوەیەكی گشتی هەبێت؟

- هەرچەندە ئابووریی عێراق بە درێژایی 50 ساڵی ڕابردوو دۆخێكی واباشی دارایی و ئابووریی بەخۆیەوە نەبینیوە و یەدەگی دراوی بانكی ناوەندی چووەتە سەرووی 110 ملیار دۆلار و، بە سەدان تۆن زێڕ یەدەگی هەیە و نرخی نەوتیش پێشبینی ناكرێت، بەم نزیكانە دابەزێت، بەرزیی نرخی نەوتیش لە سەرووی 80 دۆلار، كەمێك شوێنەواری ئەم كێشە و گرفتانەی لەسەر كەم كردووەتەوە، بەڵام منیش لەگەڵ ئێوەدا هاوڕام كە ئەم بارگرژییانە لە دوای شەڕی ئیسرائیل- حەماس و پەرەسەندنەكانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تێوەگلانی زۆر لایەنی سیاسی و باڵی سەربازی لە عێراقیشدا، لە ململانێكانی نێوان ئێران و ئەمریكا كاریگەریی نەرێنی سیاسی و سەربازی و ئابووریی لەسەر عێراق دەبێت، بەمەش عێراق لە بەردەم تەحەددییەكی گەورەدایە و ڕەهەندەكانی ئاسایش و سیاسی و ئابووری زۆر مەترسیدار دەبێت، گرفتەكە لەوەدایە زۆر لایەنی دەرەكی و نێوخۆیی لەبری ئەوەی ڕووبەڕووی تەحەددییە ئابووری و دارایی و خاڵە لاوازەكانی گەشەسەندن ببنەوە و گرفت و كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا چارەسەر بكەن، كەچی ئاڵۆزتری دەكەن و وڵاتەكە لە ناوەڕۆكی فیدڕاڵییەت و دیموكراتی و یاساكان بەتاڵ دەكەنەوە، ئا لێرەدا مەترسییەكان بۆ ئایندە و چارەنووسی وڵاتەكە بە زەقی دیار دەبێت.

* لە نامەی دكتۆراكەتدا ئاماژەت بە پەیوەندیی ئابووری و دارایی نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و هەرێمی كوردستان كردووە، ئایا تا كەی ئەم گرژی و دواخستنی چارەسەری كێشە و گرفتانە بەردەوام دەبێت؟

- هەرچی ماف و شایستە داراییەكانی گەلی كوردستان هەیە لە دەستووردا جێگیر كراوەن، بەو پێیەی دەستووریش دایكی یاساكانە، كەواتە هەرچی ئەو ماددە دەستوورییانە هەیە كە تایبەت بە هەرێمی كوردستان و مافەكانی، پێویستە بە وردی لەسەری ڕاوەستین و ڕێگە نەدەین بە بۆچوون و مەرامی تایبەت تەفسیری جیاوازی بۆ بكرێت، ڕەنگە كرۆكی كێشەكە لەوەدا بێت، خوێندنەوەی جیاواز بۆ ماددە دەستوورییەكان دەكرێت و هەندێك ماددەش هەن بۆ جێبەجێكردنیان پێویستیان بە یاسا هەیە و دەرنەچوونە، وەكو نەبوونی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی. دەبێت جەنگی ئەم قۆناغەمان بۆ چەسپاندنی هەموو ئەم مافە دەستوورییانە بێت و كار بۆ دەركردنی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی بەهاوبەشی لەگەڵ حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی بكەین.

* كەواتە گەیشتن بە چارەسەری دۆسێی نەوت لە نێوان ناوەند و هەرێمی كوردستاندا زۆر لە كێشەكان چارەسەر دەكات، ئایا بەو عەقڵییەتە شموولی و چەقبەستووەی سۆمۆ و وەزارەتەكانی نەوت و دارایی عێراق، ئومێد هەیە ئەم كێشەیە چارەسەر بكرێت؟

- زۆربەی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا ڕەهەندی سیاسی و ئەجیندەی دەرەكیی لە پشتە، باشە كاتێك داگای فیدڕاڵیی عێراق یاسای نەوت و گازی هەرێم هەڵدەوەشێنێتەوە، ئێ خۆ لە عێراق یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی نەبووە، بۆ كار لەسەر دەركردنی ئەو یاسایە بە هاوبەشی لە نێوان هەردوو حكومەتدا ناكرێت، باشە كاتێك هەرێم گرێبەستی كردووە و نەوتی ڕەوانەی بازاڕەكانی دەرەوەی كردووە، عێراق پشكی هەرێمی لە بودجە بۆ نەناردووین، ئەوەی لە بەغدا بەرانبەر هەرێم دەكرێت، لە سیناریۆیەك دەچێت تێیدا ڕۆڵەكان پێشوەختە دابەش كراون دژی هەرێمی كوردستان، بەشێكی ئەم واقیعە تاڵەش هەڵەی نەزانین و بەلاڕێدابردنی سەركردایەتیی سیاسییە، كەسانێكی ناشارەزا، یان نابەرپرس دۆخەكەیان بەم قۆناغە گەیاندووە، ناكرێت لە ساڵی 2014 بابەتی خەرجیی كرداریی بەسەر وەزارەتی دارایی و نوێنەری كورد لە لێژنەی دارایی لە پەرلەمان تێپەڕ بووبێت و ئێستا باجەكەی بدەینەوە، تەنانەت لە كاتی هەناردەكردنی نەوتیشدا دەبووایە كار بۆ پلانی B بكرایە، بەوەی لەكاتی ئەگەری ڕاوەستانی هەناردەكردنی نەوت بەهەر هۆكارێكی سیاسی و تەكنیكی و یاسایی، یان داشكانی بەهای نەوت لە جیهاندا بێت، ئێمە بچینە سەر پلانی B، دەبوو پیشەسازیی نەوت و پیشەسازیی پترۆكیمیایی و جۆراوجۆركردنی سەرچاوەكانی داهات لە ڕێگەی كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیارییەوە، لەو سەردەمەدا لەكاتی بەردەستیی پارەدا هەنگاوی بۆ بنرایە. ئەوەتا عێراق ڕۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوتی بەهۆی ڕاوەستانی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم و تەنانەت بەشێكی نەوتی كەركووكیش لەدەست دەدات، كەچی مێش میوانی نییە، چونكە ئەو پشكی خۆی لە هەناردەكردنی نەوت لە ئۆپێك دەنێرێتە دەرەوە، دواتر ئەو زیانەش ئەوەندەی ئەو مەبەستێتی بەر هەرێمی كوردستان بكەوێت و تۆڵە و سزادانی هەرێمی كوردستانی لا مەبەستە، ئەوەندە خەمی خۆی و ئابووری و گەلەكەی نییە، لەبەر ئەوەی وەكو ئاماژەم پێدا، دۆخی دارایی و ئابووری لەم قۆناغەدا باشە و تەنیا لە ژێر فشاری جێبەجێكردنی ئەجیندەی دەرەكیدایە. بۆیە زۆر گرنگە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان پەنا ببرێتە بەر فاكتەری دەرەكی، چ ئەمریكا بێت، یان ئێران بێت، بەتایبەتی ئێران، چونكە دوای شەڕی حەماس و ئیسرائیل ڕۆڵی ئەمریكییەكان لەسەر فشارخستنە سەر حكومەتەكەی ئیتاری تەنسیقی لاواز بووە.

* پێشتر لە توێژینەوەیەكی زانستیتدا (پلاتفۆرمێكی ئابووری بۆ پەرەپێدانی هەرێمی كوردستان) كە ئامادەت كرد، چەند پێشنیارت بۆ پاراستنی ئابووری و هەنگاونان بەرەو پەرەپێدانی ئابووری خستبووە ڕوو، ئایا دەكرێت پوختەی ئەو پلاتفۆرمەمان بۆ باس بكەیت؟

- لە پلاتفۆرمی ئابووریی هەرێمی كوردستاندا جگە لە دەرخستنی خاڵە لاوازەكانی ئابووری و دارایی هەرێمی كوردستان، كە (شێواوی و لاسەنگی و پاشكەوتە بە ئابووریی دەرەكی و نەبوونی سیاسەتی نەختینەییە، كە لە دەسەڵاتەكانی حكومەتی فیدڕاڵە و نەبوونی دیدگایەكی ڕوون و نەبوونی بودجە و بەرزیی ڕێژەی خەرجیی سەربازی و ئاسایش و زیادبوونی خەرجیی گشتی و چەندین خاڵی دیكە..)م خستەڕوو، هاوكات باسی چارەسەرییەكانیشم كرد و چەند پێشنیاریشم خستووەتە ڕوو، كە لێرەدا تەنیا بوار هەیە بە پوختی و كورتی هەندێكی باس بكەم، لەوانە (پەیڕەوكردنی دادگەریی كۆمەڵایەتی و ڕووبەڕووبوونەوەی بێكاری و هەژاری و ناعەدالەتی و گەندەڵی و قۆرغكاری، لەگەڵ كەمكردنەوەی هەڵاوسان و باشكردنی بارودۆخی كرێكار و جووتیار و گرنگیدان بە پڕۆژە و پیشەسازیی بچووك و چەندین بابەتی دیكەی وەكو چارەسەركردنی پرسی مووچە و كاراكردنەوەی سندوقی خانەنشینان و. .هتد).

ئەوەی ئێستا لە هەرێمی كوردستان ڕوو دەدات، نەبوونی هەماهەنگییە لەنێوان كەرتی تایبەت و كەرتی گشتیدا، هەروەكو چۆن ستراتیژیەتێك بۆ پەرەپێدان لە بەرهەم و ئابووریی هەرێمی كوردستاندا نییە. دەكرێت ئەو گەمارۆ و فشارانەی بەغدا دەرفەتێك بێت بۆ ئەوەی ڕوو لە كەرتەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و ناوخۆ بكەین، هەر وڵاتێك بەرهەمهێن بێت، بەتایبەتی لە كەرتی كشتوكاڵدا، كەمتر قەیرانەكان كاریگەرییان لەسەری دەبێت. بە شێوەیەكی گشتی لە هەرێمی كوردستاندا هەست ناكرێت بەرپرسانی ئابووری و دارایی و باج و كەرتە ئابوورییەكانی دیكە بە شێوازێكی زانستی بەڕێوە ببرێن، بە پەلەكردن بڕیار و ڕێنماییەكان دەردەكرێت، بێ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ لایەنی زانستی ئابووری و ئەزموونی وڵاتان، لەم ئیجرائاتانەدا ڕەنگە سەرەتا بە حیسابێكی هەڵە بڕە پارەیەكمان وەكو داهات دەست بكەوێت، بەڵام دوا جار لە ڕووی زانستی و مەنتیق و واقیعەوە زیانەكانی لە قازانجەكان زیاتر دەبێت، لەلایەكی دیكەوە نەبوونی پسپۆڕ و شارەزا و لێنەپرسینەوە وا دەكات، دۆخەكە ڕوو لە خراپتر بكات و چالاكی كەم ببێتەوە و خەڵك وا لێ دەكات، خۆیان لە باج و ڕسووماتەكان بدزنەوە، كۆتاجار حكومەتەكە خۆی زیانی گەورەی بەردەكەوێت. كاتی ئەوە هاتووە حكومەت بزانێت ڕەچاوی سایكۆلۆژیا و خواستەكانی خەڵك بكات، نەوەكو دوای ئەزموونە پێشكەوتووەكانی دنیا بكەوین كە چەندین قۆناغ لەپێش ئێمەوەن و، ناكرێت لەم قۆناغەدا جێبەجێ بكرێت، ڕاستە هەندێك جار لۆژیكی ئابووری و گەشەسەندن و چاكسازی پێویستە بۆ چارەسەری بنەڕەتیی كێشەكان، بەڵام ناكرێت پەلە بكرێت و ئەوەی ئێمە دەمانەوێت لە چوارساڵدا تێیپەڕێنین، نەخێر با لە هەشت ساڵدا چارەسەری بكەین بەڵام هەنگاوەكانمان نەبێتە هۆی بارگرانی لەسەر خەڵك و لە قۆناغێكدا زیاتر داهاتی تاكەكەسی لە هەرێمی كوردستان ڕوو لە كزی و لاوازی بكات.