«ئێمە لە جیهانیكدا دەژین كە چەقمان بە ستووە و بە قووڵی لە ناو پرۆسەی وەرچەرخانێكی سیستماتیكداین و، دەبێت بزانین كە جیاوازی هەیە لە نێوان تەنگژە و وەرچەرخاندا، ئەگەر كێشە هەبوو، ئەوا دەبێت تۆ بگەڕێیتەوە بۆ خاڵە سەرەكییەكە و چەند بە خێرایی بۆت دەكرێت، كار بۆ ڕاستكردنەوەی بارودۆخەكە بكەیت، بەڵام لە حاڵەتی وەرچەرخاندا، تۆ دەبێت بەرنامەت هەبێت بۆ ئەوەی چۆن ئەو گۆڕانكارییانە بەڕێوە بەریت، كە لە ئاكامی ئەو وەرچەرخانە دروست دەبن و دێنە ئاراوە، ئەمەش لە پێناوی ئەوەیە بۆ ئەوەی بزانین سەرەنجام چۆن لە دەرەنجامی گۆڕانكارییەكانی ئەم وەرچەرخانە دێینە دەرەوە و بەراورد بە دەستپێكی وەرچەرخانەكە باشتر بێت».

 

كلاوس شواب

سەرۆكی كۆڕبەندی ئابووریی داڤوس، لوتكەی حكومەتەكان 13ی شوباتی 2023 - دوبەی

 

 

 

 

 بەڕێوەبردنی وەرچەرخانەكان

Transformational Management

بیرمەندان لە سەرەتای ساڵی 2023، ئەوەیان بۆ ئاشكرا كردین، كە زیرەكیی دەستكرد، گەیشتووەتە ئەو ئاستەی پێی بگوترێت: زیرەكیی سەرسوڕهێنەری دەرەوەی ئیرادەی مرۆڤ، یان «زیرەكی فەزایی-» alien intelligent، چونكە یەكەمین جارە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا كائینێك دەردەكەوێت كە مرۆڤ نییە و دەتوانێت، بیر بكاتەوە و بڕیار بدات.

محەمەد گەرگاوی وەزیری كاروباری ئەنجومەنی وەزیرانی دەوڵەتی ئیمارات، لە لوتكەی حكومەتەكانی 2023 لە دوبەی بە جیهانی ڕاگەیاند «زیرەكیی دەستكرد، توانیویەتی شیكاریی عەبقەرییەتی بتهۆڤن بكات و كۆپی بكات و بڕگەی سەمفۆنیای 10 تەواو بكات، كە 200 ساڵ بەسەر مردنیدا تێپەڕیوە، ڕۆژنامەیەكی نێودەوڵەتی، بۆی نووسین: زیرەكیی دەستكرد بە كار دەهێنێت و، مانگانە 30 هەزار چیرۆكی هەواڵی بە ڕێگەی زیرەكیی دەستكرد بەرهەم دەهێنێت و، لە ماوەی 10 ساڵی داهاتوودا زیاتر لە 90%ی هەواڵ، ستوونی بۆچوونەكان، وتار و شیكارەكان بە زیرەكیی دەستكرد بەرهەم دەهێنرێن».

مستەفا سلێمان خاوەنی كۆمپانیای « Deep Mindی زیرەكیی دەستكرد، لە ئایاری 2023 كتێبە بەناوبانگەكەی بڵاوكردەوە بە ناونیشانی

 «شەپۆلی داهاتوو - The coming wave» بڵاو كردەوە كە پڕفرۆشترین كتێبی 2023 یە و، لەو كتێبەدا لەوە ئاگادارمان دەكاتەوە، كە چۆن كاتێك دەگەڕێنەوە بۆ قۆناغە زۆر دێرینەكانی مرۆڤایەتی، دەبینین قۆناغەكانی ژیانی مرۆڤ بە قۆناغی جیاواز پۆلین كراوە، ئەوا ئێستا مرۆڤایەتی بەرەو قۆناغێكی نوێ هەنگاو هەڵدەگرێت، كە پێشتر بە خۆیەوە نەیبینیوە، ئەم قۆناغە تازەیەی مستەفا سلێمان لە پێشەكیی كتێبەكەیەوە پێمان ڕادەگەیەنێت و، كاتێك پێشەكیی ئەم كتێبە، پێشەكییەكی هەتا بڵێی تازە و جیاوازە لە پێشەكیی هەر كتێبێكی دیكە، بۆیە خوێنەر زۆر بە تاسەوە دەیخوێنێتەوە، بەڵام كاتێك دەگەیتە كۆتای ئەم پێشەكییە، نووسیویەتی: «پێشەكیی ئەم كتێبە زیرەكیی دەستكرد نووسیویەتی».

لە ماوەی 13ی شوبات تا ئایاری 2023، كە هەر دوو كۆنگرەی حكومەتەكانی دوبەی و كتێبەكەی مستەفا سلێمان «شەپۆلی داهاتوو» بڵاو كراوەتەوە، تەنیا نەوەی سێیەمی «چات جی پی تی» بەرهەم هاتبوو و هەنگاوی هەڵدەگرت بۆ نەوەی سێ و نیو، بەڵام لەو كتێبەدا لەوە ئاگادارمان دەكاتەوە كە كۆمپانیای « Deep Mind» كار لەسەر ئەوە دەكات كە ئەپلیكەیشنێكی تازە دروست بكات لەژێر ناوی «مۆدیلە گەورەكەی زمان»LLModel –، ئەم ئەپلیكەیشنە زیرەكیی دەستكرد لە زیرەكیی دەستكردی ئاساییەوە دەگۆڕێت بۆ زیرەكیی دەستكردی گشتی، بەو مانایەی خۆكردانە دەتوانێت كۆمەڵێك كار پێكەوە بكات، هەروەك چۆن مرۆڤ لە سەرەتاوە توانیویەتی «بەرد» بەكار بهێنێت بۆ دروستكردنی چەقۆ، چەكوش و تەور، ئەمەیان ناو لێ ناوە: «زیرەكیی دەستكردی گشتی - Artificial General Intelligence «، لەمەش زیاتر لەوەش ئاگادارمان دەكاتەوە، زیرەكیی دەستكرد دەگاتە ئاستی «زیرەكیی دەستكردی توانادار -Artificial Capable Intelligence»، ئەم ئاستە كە ئێستا لە لابۆرەكانی زیرەكیی دەستكرد، مرۆڤایەتی پێی گەیشتووە و نەگەیشتووەتە ئاستی ئەوەی ببێتە بەرهەمێكی بەردەستی گشتی، دەبێتە ئەو خاڵەی زیرەكیی دەستكردی ئاسایی و زیرەكیی دەستكردی گشتی پێكەوە گرێ دەداتەوە و توانای دەگاتە ئاستی ئەوەی كە هەموو ئەو كارانەی مێشكی مرۆڤ دەیكات، ئەم زیرەكە هەموو ئەوكارانە زۆر باشتر و خێراتر ئەنجامیان دەدات و، هەموو ئەم زانیارییانەش نووسەری كتێبەكە (مستەفا سلێمان) نەینووسیون بەڵكو ئەو ئەپلیكەیشتنەی كۆمپانیای « Deep Mind» كە ناویان لێ ناوە «مۆدێلە گەورەكەی زمان - « LLModel، نووسیوویەتی:

 كلاوس شواب نووسەری كتێبی (شۆڕشی پیشەسازیی چوارەم -2014)، لە ساڵی 2023 و لە لوتكەی حكومەتەكانی دوبەی پێی گوتین: «من لە ساڵی 2014 و لە كتێبەكەمدا باسی هەموو ئەم وەرچەرخانانەم كردووە، لەسەر ئاستی وەرچەخانەكانی ئابووری، سیاسی و گۆڕینی جیهان بۆ فرەجەمسەری، تەكنەلۆژیا و بوونی پارە بە پارەی دیجیتاڵی « Crypto»، بەڵام من ئەم وەرچەرخانەم لە 2014 وەك خەیاڵی زانستی باس كردوون، بەڵام ئێستا بوونە واقیع و دەبێت مامەڵەی لەگەڵدا بكەین و ئەم وەرچەرخانانە بەڕێوە بەرین».

ئەوجا، چۆن لە سەرەتای ساڵی 2014 هیچ سیاسەتمەدار و سەركردەیەكی جیهان پێشبینی ئەوەی نەكردبوو كە تەنیا لەو ساڵەدا، سێ ڕووداو ڕوو دەدەن كە پێشتر مەزندەیان بۆ نەكردبوو، كە بریتی بوون لە «سەرهەڵدانی تیرۆریستانی داعش و ڕاگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی لە عێراق و سووریا، لەبەریەكهەڵوەشانی سیستمی نوێی جیهانی و دەستەوەستان بوون بەرانبەر جێبەجێكردنی میساقی نەتەوە یەكگرتووەكان»، بە هەمان شێوە لە ساڵی 2023 هیچ سیاسەتمەدار و سەركردە و تەنانەت دەزگاكانی هەواڵگرییش، پێشبینی و مەزندەی ئەوەیان نەكردووە كە لەم ساڵەدا ئەم وەرچەرخانە گەورانە ڕوو دەدەن، وەك زیرەكیی دەستكرد كە لە ئاستی خەیاڵی زانستییەوە هەنگاو بۆ واقیع هەڵبگرێت، هەروەها بزووتنەوەی حەماسی فەلەستینی هێرش بكاتە سەر شارەكانی ئیسرائیل و ئەو شەڕە گەورەیە بەرپا بێت، كە هەتا ئێستاش بەردەوامیی هەیە و مەترسیی ئەوەی لێ دەكرێت، كە بەشێكی زۆری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگرێتەوە، كە بێگومان ئەم شەڕە ئاكامەكەی هەر چۆنێك بێت، گۆڕانكاری و وەرچەرخانی گەورە بە دوای خۆیدا دەهێنێت و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چیتر ئەو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە نابێت كە پێشتر بینیومانە، چیتر بەو سیستمەش بەڕێوە ناچێت، كە بە سیستمی «كیسنجەر» بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناسراوە.

لە ساڵی 2014 هەرێمی كوردستان وەك بەشێك لە دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراق نەكەوتە ناو وەرچەرخانە گەورەكانی «لەبەریەكهەڵوەشانی سیستمی نوێی جیهان و سەرهەڵدانی تیرۆریستانی داعش و دامەزراندنی خەلافەتی ئیسلامی داعش، بەڵكو هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی ئەمری واقیع بە لۆژیكێك كە لە پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاكانی گەلی كوردستانەوە سەرچاوەی گرتبوو، سەرۆك مسعود بارزانی مامەڵەی لەگەڵ دەرهاویشتە نەرێنییەكان و شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش كرد، كە سەرەنجام بە شكۆی هەرێمی كوردستان و هێزی پێشمەرگەی كوردستان شكایەوە و توانراش قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان بپارێزین.

لەو وەرچەرخانە گەورانەشی كە لە 2023 ڕوویان داوە، وەك دەركەوتنی «ئاستی بەرزی زیرەكیی دەستكرد « AI،AGI،ACI- و شەڕی نێوان ئیسرائیل و حەماس، ئێمە وەك هەرێمی كوردستان پڕیشكی ئەم گۆڕانكارییانە دەمانگرێتەوە و دەبێت لەسەر هەردوو ئاستی مامەڵەكردن لەگەڵ وەرچەرخانەكانی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و زیرەكیی دەستكرد مامەڵە بكەین، هەروەها دەبێت مامەڵەی زۆر هەستیار و لۆژیكانەش لەگەڵ ئەو وەرچەرخانە گەورەیەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەین، كە شەڕی حەماس و ئیسرائیل دروستی كردوون.

بیرمەندان بۆ شێوازی بەڕێوەبردنی گۆڕانكارییەكان و مامەڵەكردن لەگەڵ بارودۆخی تازە پێنج خاڵیان دیاری كردووە، كە پێویستە سەركردەكان بۆ بەڕێوەبردنی گۆڕانكارییەكان و خۆگونجاندن لەگەڵ واقیعی تازە لەبەر چاوی بگرن كە بریتین لە:

1- سەركردە دەبێت زیرەكانە واقیعی تازە بخوێنێتەوە و بزانێت چۆن لەگەڵ هاوبەشەكانی ئەو دەرفەتانە سوودی لێ وەردەگرێت كە لەو وەرچەرخانە تازەیە دێنە ئاراوە.

2- بڕوابوون بەوەی لە هەموو وەرچەرخانێكدا بێجگە لە دەرهاویشتەی نەرێنی، هێزی خێریش لەو وەرچەرخانە دێتە ئاراوە و دەبێت بزانێت چۆن ئەو هێزە خێرانە بەكار دەهێنێتەوە.

3- ڕاوێژكردن لە پێناوی وەرچەرخانەكان، دەرهاویشتەی نەرێنیی وەرچەرخانەكان لە جووڵە و بیركردنەوە، سەركردە ڕانەگرێت، كە جووڵە و بیركردنەوەی سەركردە دەستەوەستان بوو، نەتەوە دەكەوێتە بەرەی دۆڕاوەوە.

4- توانای خۆگونجاندن لەگەڵ بارودۆخی تازە، خۆگونجاندن لەگەڵ دەرهاویشتەكانی وەرچەرخانەكان بۆ ئەوەی ببێتە هۆكاری ئەوەی مامەڵەیەكی دروست لەگەڵ دەرهاویشتەكان بكرێت.

5- ئیرادەی بەهێز بۆ خۆڕاگرتن و خۆنەچەماندن لە كاتە سەختەكان و بەردەوامیی هەوڵەكان بۆ چارەسەركردنی تەنگژەكان، ئەگەر ئەمەی نەكرد سەركردە دەكەوێتە داوی «تیوری مراوی ڕەش - Black Duck Theory»، ئەمەش بەو مانایەی لەپڕ دەكەوێتە ناو سوپرایزێكی زۆر ناخۆشەوە و پاشانیش ناتوانێت لەو ئاكامە ناخۆشانە دەربچێت.

 

  هەرێمی كوردستان

لەناو وەرچەرخانە گەورەكەی زیرەكیی دەستكرددا

پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و هەڵكشانی خێرای زیرەكیی دەستكرد بەو خێراییەی كە لە مرۆڤ باشتر بیر بكاتەوە و باشتر و خێراتر كارەكان ئەنجام بدات، هەم لایەنی زۆر بەسوودی بۆ مرۆڤایەتی هەیە و هەم لایەنی زۆر خراپ و مەترسیداری هەیە، دروست وەك (هێزی ئەتۆم) كە دەتوانرێت شارێكی گەورەی وەك نیویۆركی پێ ڕووناك بكرێتەوە، هەمیش وەك بینیمان دەتوانرێت شاری گەورەی وەك (هێرۆشیما و ناكازاگی)ی پێ كاول بكرێت و هەموو مرۆڤایەتی لە كاتێكی كەمدا بسڕێتەوە.

مرۆڤایەتی لەسەر ئاستی هەسارەی زەوی، مەترسی و دەرهاویشتە خراپەكانی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیای، هاوشانی مەترسییەكانی «گۆڕینی كەشوهەوا و بڵاوبوونەوەی چەكی ئەتۆمی» پۆلێن كردووە، ئەمەش بەو مانایەی چۆن لە دوای شەڕی دووەمی جیهانی ئەقڵی مرۆڤایەتی توانی ڕێگە لە دووبارە بەكارهێنانەوەی «چەكی ئەتۆمی» بگرێت، ئەوا بە هەمان شێوە دەتوانێت ڕێگە لە كێشە مەترسیدارەكانی «گۆڕینی كەشوهەوا و پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا» بگرێت.

بۆ ڕێگرتن لە دەرهاویشتە خراپەكانی هێزی ئەتۆم، لە ساڵی 1957 لەژێر چاودێریی ڕێكخراوی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان (ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم -AIEA)، ئەم ئاژانسە كاری ئەوەیە كە هانی وڵاتان بدات «هێزی ئەتۆم» بۆ ئامانجی ئاشتی و سوودی گشتی بەكار بهێنرێت و سنوورێكیش بۆ بڵاوبوونەوەی چەكی ئەتۆم دابنرێت.

سەبارەت بە بەرگرتن لە گۆڕانكارییەكانی كەشوهەواش لە ساڵی 1995ـەوە نەتەوە یەكگرتووەكان ساڵانە كۆنفڕانسێك بە ناونیشانی «كۆنفڕانسی نەتەوەیەكگرتووەكان لەسەر گۆڕینی كەشوهەوا بەڕێوە دەبات لەگەڵ ئەو لایانانەی پەیوەندیدارن بەم پرسە (COP)، كە ساڵی ڕابردوو (2023) بیست و هەشتەمین كۆنفڕانسی (COP) لە دەوڵەتی ئیمارات بەڕێوە چوو، حكومەتی هەرێمی كوردستانیش وەك لایەنێكی پەیوەندیدار بە گۆڕینی كەشوهەوا، بەشداریی لەم كۆنگرەیەدا كرد.

ئەوەی هەتا ئێستا هەوڵێكی جیهانیی بۆ نەدراوە لەسەر ئاستی دەوڵەت و حكومەتەكان، بۆ ڕێگرتن لە دەرهاویشتە خراپەكانی، ئەوە پێشكەوتنی تەكنەلۆژیایە، ڕاستە لەسەر ئاستی كۆمپانیاكانی زیرەكیی دەستكرد و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هەندێك هەوڵ خراوەتەگەڕ، بۆ ئەوەی دەرهاویشتە خراپەكانی ئەم پێشكەوتنە وەك «بڵاوكردنەوەی توندوتیژی، بەكارهێنانی بۆ مەبەستی ساختە و هەڕەشەكردن و پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ و...هتد» هەروەها لەسەر ئاستی ناوەندەكانی فیكر و لێكۆڵینەوەش، بیرمەندان مرۆڤایەتییان لە مەترسیی خراپ بەكارهێنانی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا ئاگادار كردووەتەوە و، داوا دەكەن كە بنەمای ئیتكی لە سەر ئاستی جیهان بۆ پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و زیرەكیی دەستكرد دابنرێت، بەڵام هەتا ئێستا لەسەر ئاستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەم بیرۆكانە نەبوونەتە چوارچێوەیەك بۆ ئەوەی هەموو مرۆڤایەتی پێكەوە لەسەر چەند بنەمایەك ڕێك بكەون و پێوەی پابەند بن.

لە ناو مەترسیی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیادا كە مەزندەی ئەوە دەكرێت لە هەموو بوارەكانی ژیاندا پاشاگەردانیی گەورە دروست بكات، دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (بێجگە لە ئیسرائیل) هەروەها دەوڵەتانی ئیسلامییش (بە هەرێمی كوردستانیشەوە)، توانای زانستییان لەسەر ئاستی (تەكنەلۆژیای زانیاری-IT ) نەگەیشتووەتە ئەو ئاستەی كە تەكنەلۆژیا بۆ شەڕی ئەلكترۆنی بەكار بهێنن، یان داهێنانێك بكەن و چەكی خۆكار (Autonomous Weapons) دروست بكەن. بۆیە لێرەوە هەڵوەستە لەسەر ئەوە دەكەین، كە ئەو دەوڵەتانە بەگشتی و حكومەتی هەرێمی كوردستان، چۆن سوود لە لایەنە باشەكانی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا وەردەگرن؟

 

  سوودەكانی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا

لە ناو قەوارەیەكی ئەمری واقیعدا

هەرێمی كوردستان هەر لە سەرەتای دامەزراندنیەوە لە ساڵی 1992 وەك هەرێمێك لە دەوڵەتێكی فیدڕاڵیدا دروست نەبووە، بەڵكو لە ناو بارودۆخێكی زۆر تایبەتدا كە دەشێت پێی بگوترێت «ئەمری واقیع - de-fact» دروست بوو، ئەمەش بەو مانایەی چەمكێكە شەرعییەت بەو كارانە دەدات كە لە واقیعیدا هەیە و ئەم حاڵەتەدا پێچەوانەی ددانپێدانانی یاساییە كە پێی دەڵێن «de jure» و لە ساڵی 1996یش پاش دەرچوونی بڕیاری 986ی ئەنجومەنی ئاسایش ناسراو بە بڕیاری «نەوت بەرانبەر خۆراك»، هەر لەسەر بنەمای ئەمری واقیع پشكی 13% بۆ هەرێمی كوردستان لە داهاتی فرۆشتنی نەوتی عێراق دیاری كرا، بەڵام ئەو پارەیە نەدرا بە هەرێمی كوردستان و لە ژێر چاودێریی نەتەوە یەكگرتووەكاندا بۆ هەرێمی كوردستان خەرج دەكرا، لەبەر ئەوەی بڕیارەكە (ئەمری واقیع de-facto) نەدەتوانرا پشت بە یاسا (de jure) ببەستێت.

لە ساڵی 2003 كە ڕژێمی پێشووی عێراق ڕووخێندرا و ئەزموونی هەرێمی كوردستانیش نەك هەر هەبوو، بەڵكو بەشێكیش بوو لەو هاوپەیمانە نێودەوڵەتییەی كە بەشداریی پرۆسەی ئازادكردنی عێراقی كرد، كە پاشان ئەمریكا بە بڕیارێكی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی گۆڕیی بۆ «داگیركردنی عێراق»، هەوڵ درا، ئەم (ئەمری واقیعە-de-facto)ـەی هەرێمی كوردستان بگۆڕێت بۆ هەرێمێكی یاسایی (de jure) لە ناو چوارچێوەی دەستووری عێراق لە ساڵی 2005، بەڵام لەبەر ئەوەی دەستوورەكە جێبەجێ نەكرا و ماف و دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا بێ پشتبەستن بە دەستوورەكە مامەڵەی لەگەڵدا كرا، ئەوا بە پراكتیكی هەرێمی كوردستان گەڕایەوە بۆ حاڵەتی دیفاكتۆ و لە بازنەی پشتبەستن بە دەستوور (de jure) هاتە دەرەوە.

لەگەڵ ئەوەی لە ساڵی 2022 هەرێمی كوردستان وەك بەشێك لە هاوپەیمانیی ئیدارەی دەوڵەت، بەشێك بوو لە دامەزراندنی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی و بەرنامەیەكی وەزاری ئامادە كرا، بۆ ئەوەی كێشە و پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراق لە چوارچێوە و پشتبەستن بە دەستووری ساڵی 2005 ڕیك بخرێتەوە و چارەسەر بكرێن، بەڵام لەبەر ئەوەی تەفسیری چۆنیەتیی پشتبەستن بە دەستوورەكە دراوەتە دەست دادگایەكی بەناو فیدڕاڵی كە خۆی دادگایەكی دەستووری نییە و سیاسییانە تەفسیری دەكات، ئەوا جارێكی دیكە هەرێمی كوردستان نەیتوانی بە پشتبەستن بەو دەستوورە وەك هەرێمیك لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵیدا خۆی پێناسە بكاتەوە و، حكومەتی عێراقیش بە حكومەتەكەی ئێستای «سوودانی»یشەوە وەك قەوارەیەكی جیاواز لە ناو دەوڵەتی عێراقدا مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستان دەكات و، لە ناو هەموو فەرمانبەران و مووچەخۆرانەی عێراقدا كەوەك تەنیا نموونەیەك ئاماژەی پێ دەكەین، تەنیا فەرمانبەران و مووچەخۆرانی كوردستان مووچەی سێ مانگی ساڵی 2023یان وەرنەگرتووە.

ئاماژەكردنمان بۆ ئەو واقیعە بۆ ئەوە بوو كە پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی دیفاكتۆ مامەڵە لەگەڵ پێشكەوتنەكانی تەكنەلۆژیادا بكات، نەك هەرێمێك لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵیدا، كابینەی نۆیەم چەندین هەنگاوی گرنگی هەڵگرتووە كە بە مامەڵەی دروست لەگەڵ پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا لە بواری سیاسەتی ئابووری و داراییدا لەقەڵەم دەدرێن و بریتین لە:

  لە بواری سیستمی بانكیدا كە گرنگترین سێكتەرە بۆ بووژانەوەی ئابووری، حكومەتی هەرێمی كوردستان هەوڵی داوە سیستمی بانكی بكاتە سیستمی ئەلكترۆنی و متمانە بۆ بانكەكان بگێڕێتەوە، لەم بوارەدا كاری باش كراوە و هێشتا تەواو نەبووە.

  كردنی مووچەی فەرمانبەران بە ئەلكترۆنی لە ڕێگەی بانكەكانەوە، ئەمیش لە چوارچێوەی پڕۆژەی «هەژماری من» و كردنەوەی هەژماری بانكی بۆ هەموو فەرمانبەر و كارمەندێك لە هەرێمدا.

  هاندانی مامەڵەی كڕین و فرۆشتن لە بازاڕەكانی كوردستاندا بە ڕێگەی كارتی ئەلیكتڕۆنی، ئەم پڕۆسەیە ئێستا لە هەندێك شوێن كەوتە واری جێبەجێكردن، بەڵام هێشتا نەبووەتە گشتی و كاری بەردەوامی تێدا دەكرێت.

  گۆڕینی مامەڵەی كۆی فەرمانگە و دامەزراوەكانی حكومەت بە ڕێگەی ئەلكترۆنی و هەوڵەكان زۆر بە چڕی كاری تێدا دەكرێت، بۆ گەیشتن بە حكومەتی ئەلیكتڕۆنی.

  هەوڵەكان بۆ ڕێگرتن لە گەندەڵی و بەرتیل و ڕۆتین بە سوودوەرگرتن لە پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا، سوودێكی زۆری لێ وەرگیراوە.

  كردنەوەی فەرمانگەیەك لە حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ هاندانی توانای گەنجان و خستنەگەڕی تواناكانیان بۆ داهێنان لە پێشكەوتنی تەكنەلۆژیادا.

  سوودوەرگرتن لە پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا بۆ دامەزراندنی كارگەی هاوچەرخ، گۆڕینی كوالێتیی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان، بەرەوەپێشبردنی پیشەسازیی گەشتیاری لە كوردستاندا.

  لەسەر ئاستی پڕۆسەی سیاسی و شێوازی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستاندا، سوودێكی زۆر لە پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا وەرگیراوە و، بە كردەیی ئەوە جێبەجێ كراوە كە بە بەردەوامی و بە شێوەی ئۆنلاین لایەنە پەیوەندیدارەكانی پرۆسەی سیاسی و دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان پێكەوەن و، دەتوانن بەیەكەوە پەیوەند بن و ئاگاداری ڕووداوەكان بن.

بێگومان لەناو زۆر لایەن و سێكتەری دیكەی گرنگیشدا بەتایبەتی لە هەردوو كەرتی (گشتی و تایبەت) سوودێكی هێجگار زۆر لە پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا وەرگیراوە، كە لەم باسەدا ناتوانرێت، ئاماژە بە هەموویان بكرێت.

  هەرێمی كوردستان

لەناو وەرچەرخانە گەورەكانی شەڕ و سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا

هەرێمی كوردستان دیسان دەبێت لە مامەڵەكردنی لەگەڵ وەرچەرخانە گەورەكانی ئێستای شەڕ و سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، وەك قەوارەیەكی ئەمری واقیع مامەڵە بكات، نەك پشتبەستوو بە دەستووری ساڵی 2005، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە نزیكەی دوو دەیە بەسەر ئەو دەستوورەدا تێپەڕ دەبێت، هەتا ئێستا ڕێز لەو دەستوورە نەگیراوە و سەروەریی خاكی هەرێمی كوردستان وەك بەشێك لە سەروەریی دەوڵەتی عێراق مامەڵەی لەگەڵدا نەكراوە، تەنانەت لەو كاتەی تیرۆریستانی داعش هێرشیان كردە سەر هەرێمی كوردستان و بەشێكی خاكی كوردستانیان داگیر كرد و بەشێكی نەتەوەكەمانیان كۆمەڵكوژ و جینۆساید كرد، حكومەتی عێراق بە هیچ شێوەیەك یارمەتیی هەرێمی كوردستانی نەدا و تەنانەت وەك دەوڵەتێكی دراوسێش هیچ یارمەتییەكی لۆجیستی و نالۆجیستیی هەرێمی كوردستانی نەكرد، بە پێچەوانەوە زیاتر پێداگریی كرد لەسەر بڕینی پشكی هەرێم و بڕینی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان.

لە دوای 7ی تشرینی یەكەمی ساڵی 2023 كە هێرشی حەماس بۆ سەر شارەكانی ئیسرائیل بووە هۆكاری بەرپابوونی شەڕێكی گەورە لە ناوچەكە، شەڕێك نەك تەنیا لە نێوان دوو بەرەی بەرانبەر بە یەك، بەڵكو شەڕێك كە گرووپی غەیرە دەوڵەتی و لە یاسا دەرچوویشی تێ كەوتووە، كە هیچ ناسنامەیەكیان ئاشكرا نییە و هیچ دەوڵەت و لایەنێكیش بە فەرمی خۆیان لێ ناكات بە ساحێب و، خەریكە سنووری ئەم شەڕە كاولكاری و دژ بە مرۆڤایەتییە بە شێوەیەك فراوان دەبێت، كە تەواوی ناوچەكە بە عێراق و هەرێمی كوردستانیشەوە بگرێتەوە، كە لە ئێستادا پڕیشكی ئەو شەڕە بە ئەنقەست هەرێمی كوردستانیشی گرتووەتەوە.

كار و كاردانەوەی ئەم شەڕە لەنێوان ئیسرائیل لە لایەك و چەكدارانی حەماس و گرووپە لە یاسادەر چووەكان، ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ڕووی لە هەڵكشانە، لە لایەكی دیكەش كار و كاردانەوەی ئەم شەڕە لە نێوان ئەمریكا و گرووپە لە یاسا دەرچووەكان لە هەڵكشانێكی ئەوتۆدایە كە ئەمریكا بە بێ گەڕانەوە بۆ حكومەتی عێراق و لەبەرچاوگرتنی سەروەریی عێراق وەك دەوڵەتێكی ئەندام، بە ناوی بەرگریكردن لە خۆی، هێرش دەكاتە سەر چەندین بنكە و بارەگای حەشدی شەعبی لە بەغدا و شارەكانی دیكەی باشووری عێراق و لە ناو دەوڵەتی سووریاش.

ئەگەر و وەرچەرخانی هەمەجۆر لە شەڕە گەوەرەكاندا كراوەیە، هەر بۆیە بیرمەندان پێشبینیی زۆر ڕووداو دەكەن كە پێشتر مەزندەی بۆ نەكراوە. بیرمەندی گەورەی ئەمریكی چارلس تیلۆر دەڵێت: «دەوڵەتان شەڕ دروست دەكەن و شەڕیش دەوڵەتان دروست دەكات»، ئەم پەیڤە بەرزەی چارلس تیلی، مانای ئەوەیە «لە دوای شەڕە گەورەكان سنوورەكانیش وەك خۆیان نامێننەوە»، هەر لە ڕوانگەی ئەم پەیڤەوە بوو كە هنری كیسنجەر ڕێنمایی دەوڵەتانی ڕۆژئاوا و ناتۆی كرد، كە بە ئاگربەستی ئەمری واقیعی ئێستای شەڕی نێوان (ڕووسیا و ئۆكرانیا) ڕازی بن و جارێكی دیكە سنووری ئۆكرانیا ناگەڕێتەوە بۆ سنووری ساڵی 2014 و تەنانەت ساڵی 2022ش، بێگومان كیسنجەر كۆچی دوایی كرد و هاوپەیمانیی ناتۆ گوێی لێ نەگرت، ئێستا شەڕەكە بەرەو ئەو كۆتاییە هەنگاو هەڵدەگرێت.

لە ساڵی 2014 ش كاتێك تیرۆریستانی داعش خەلافەتی ئیسلامییان لە عێراق و سووریا ڕاگەیاند، پرۆفیسۆر ڤۆلكەر پیریس سەرۆكی جێبەجێكار و بەڕێوەبەری ئامۆژگای ئەڵمانی بۆ كاروباری نێودەوڵەتی و ئاسایش لە بەرلین، كە ماوەی چەند ساڵێكیش پڕۆفیسۆری یاریدەدەر و وانەبێژ بووە لە زانكۆی ئەمریكیی بەیروت، لە تشرینی یەكەمی ساڵی 2014 واتە دوای تەنیا چوار مانگ لە ڕاگەیاندنی خەلافەتە ئیسلامییەكەی تیرۆریستانی داعش، لە ئامۆژگای وۆردو وێلسن لە ئەمریكا پەنێڵێكی بۆ ڕیك خرابوو بە ناونیشانی «داعش و كۆتایی ئەو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەی دەمانناسی - ISIS and the End of the Middle East as We Know It»، لەم پەنێڵەدا ڤۆلكەر پیریس زۆر زیرەكانە جەختی لەسەر چەند خاڵێكی گرنگ كردەوە:

1- تیرۆریستانی داعش بە جۆرێك تۆوی توندوتیژی و توندڕەوییان لە ناوچەكەدا بڵاو كردووەتەوە، كە لایەنی دیكەش دەگرێتەوە، كە ئەو مەبەستی لە دروستبوونی گرووپی غەیرە دەوڵەتیی هاوشێوەی داعشە لە خەڵكانی دیكەش.

2- ئەگەر دەوڵەتی خەلافەتی تیرۆریستانی داعش بڕووخێندرێت، هزری توندڕەوی فراوانتر دەبێت و كۆتایی نایەت و، جارێكی دیكە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەو سیستمە بەڕێوە ناچێت كە پێشتر ناومان لێ نابوو «سیستمی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست».

3- گرنگە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی سوود لە كاراكتەری غەیرە دەوڵەتیی وەك هەرێمی كوردستان لە عێراق وەربگرێت، لەبەر ئەوەی هەم كاراكتەرێكی گرنگە بۆ تێكشكاندنی تیرۆریستانی داعش و هەمیش ئەزموونێكی گەورەیە بۆ پێكەوەژیانی ئاشتییانە و یەكتری قبووڵكردن و هەڵكێشانی ڕەگی توندڕەوی و توندوتیژی.

ئەم دید و تێڕوانینەی پڕۆفیسۆر ڤۆلكەر پیرسیس، نزیكەی 10 ساڵی بەسەردا تێدەپەڕێت، ماوەی نزیكەی حەوت ساڵیشە سەركەوتن بەسەر تیرۆیستانی داعشدا ڕاگەیەندراوە و خەلافەتی ئیسلامیی داعش ڕووخێندراوە، بەڵام لە ئێستادا ئاستی بڵاوبوونەوەی تیرۆر و توندتیژی بە ئاستێكە، كە دەكرێت بڵێین: لە سەرەتای دەركەوتنی تیرۆریستانی داعشدا زۆر كەم بووە. بە جۆرێك پیادەكردنی تیرۆر و توندتیژی بڵاو بووەتەوە، كە خودی حكومەتی عێراق هێرشی گرووپە لەیاسا دەرچووەكان بۆ سەر باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغدا بە كاری تیرۆریستی ناو دەبات و، بەڵێن دەدات كە حكومەت وەك كاری تیرۆریستی مامەڵەیان لەگەڵدا بكات.

كەواتە ئەم ڕاستییانە ئەوەمان پێ دەڵێت، چوارچێوەی ئەم شەڕەی ئێستا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەڕێوە دەچێت، زۆر لەوە فراوانترە و لەوانەیە فراوانتریش ببێت لەوەی كە لە شاشەی تەلەفزیۆنەكانەوە دەیبینین و، وەزیری بەرگریی ئیسرائیل هەر لە خۆیەوە ناڵێت: «ئەگەری ئەوەی هەیە ئەم شەڕە بە ئاستێك بەرفراوان ببێت، كە ئیسرائیل ناچار بێت لە حەوت بەرەوە شەڕ بكات»ـ هەروەها «نوڤاڵ نوح هەراری»یش وەك بیرمەندێك فاڵ ناگرێتەوە كاتێك بە ئاشكرا لە شاشەی تەلەفزیۆنەكانەوە دەڵێت: «لەم شەڕەدا (شەڕی حەماس و ئیسرائیل) هەموو كات ئەگەری بەردەم بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی و بەكار نەهێنانی تەنیا 24 كاتژمێرە».

لە شەڕی ئێستای ڕۆژهەڵاتدا، مەترسییەكان تەنیا هزری تیرۆر و توندوڕەوی نییە كە لە هەردوو لایەنی شەڕەكەدا، یان ڕاشكاوانەتر بڵێین لە هەموو بەرەكانی شەڕەكەدا، یەكتری بە مرۆڤ نازانن، بەڵكو ترسی گەورە تووڕەیی ئەو دەوڵەت و لایەنانەیە كە هەر یەكەیان بە جۆرێك پشتگیریی بەرەكانی ئەو شەڕە دەكەن بە (ئیسرائیل و حەماس و گرووپە لە یاسا دەرچووەكان) یشەوە.

لە ناو ئەم ژینگە ئاڵۆزەی شەڕ و گۆڕانكارییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەوڵی زۆر جددی هەیە كە هەرێمی كوردستان لەم شەڕە كاولكارییەوە بگلێندرێت، حكومەتی عێراق كە هەر لە سەرەتای ئەم شەڕەوە لە هەوڵی ئەوەدا بوو، عێراق لەم شەڕەوە تێوە نەگلێت، بەڵام ئێستا گوێبیستی ئەو لێدوان و بەیاننامانە دەبین كە ئەندامەكانی ناو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی وەك (دەعوا، فەتح، عەسائیب، نەسر، حیكمە) بڵاوی دەكەنەوە و، داوا لە سەرۆك وەیرانی عێراق دەكەن، ئەو بڕیارەی پەرلەمانی عێراق كارا بكاتەوە كە داوا دەكات هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق بكشێنەوە، ئەم لێدوانانە لەگەڵ ئەوەی جێگەی هەڵوێستی فەرمیی چوارچێوەی هەمانگیی شیعە وەك هاوپەیمانییەك كە حكومەتی «سوودانی»یان پێك هێناوە، ناگرێتەوە، بەڵام ئەو مانایەش لەخۆ دەگرێت، كە ئەم پرسە لە ناو لایەنەكانی ئەو هاوپەیمانییەدا پرسێكی گرنگە و بە جددی گەنگەشەی لەسەر دەكرێت.

لایەنی گرنگ بۆ هەرێمی كوردستان كە دەكرێت گەشبینیی لە سەر هەڵبچێندرێت، لۆژیك و مامەڵەی سەرۆك بارزانییە لەگەڵ وەرچەرخانە گەورەكان و، ئەو پرانسیپەیە كە ستراتیژیەتی مانەوەی قەوارەی هەرێمی كوردستانی لەسەر داڕێژراوە، كە ئەویش لە لۆژیكی سەرۆك بارزانیدا ئەوەیە «تەعدا لە كەس ناكەین و تەعداش لە كەس قبووڵ ناكەین» لە بازنەیەكی فراوانتردا، ئەم لۆژیكە مانای ئەوەشە «هێرش ناكەینە سەر هیچ لایەك و هەر لایەكیش هێرشمان بكاتە سەر، بەرگری لە خۆمان دەكەین».

لە شەڕی دژی تیرۆریستانی داعشدا، ئەم ستراتیژە نەك هەر كوردستانی پاراست، بەڵكو بووە ئەفسانەیەكی گەورە بۆ جیهان، ئەمەش لەبەر ئەوە بوو، نەك هەر تیرۆریستانی داعش لەو بڕوایەدا نەبوون «پێشمەرگە بەرگری لە كوردستان دەكات»، بەڵكو دەوڵەتانی جیهانیش لەو بڕوایەدا نەبوون هێزی پێشمەرگە لەو ئاستەدا بێت، بەر بە تیرۆریستانی داعش بگرێت و تێكیان بشكێنێت.

ئەم لایەنە گەشبینییە (هێز و ئیرادەی پێشمەرگە) كە فاكتەرێكی گرنگیش دەبێت لەم شەڕ و وەرچەرخانەی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، تەنیا چاوەڕێكردنی ئەوەی دەوێت كە «دەوڵەتان شەڕ دروست دەكەن و شەڕیش دەوڵەتان دروست دەكات»، ئەم پەیڤە كە لە مێژووی زانستی سیاسەتدا بووەتە پەندێكی گەورە و پێمان دەڵێت، دوای ئەم شەڕە سنوورەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك خۆیان نامێننەوە.