یانیس ستیڤاچتیس، پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە زانكۆی تەقەنیی ڤێرجینیا، لە هەمان كاتدا سەرۆكی بەش و بەڕێوەبەری پڕۆگرامی دیراساتی نێودەوڵەتییە لە هەمان زانكۆ، وانەبێژ و توێژەری چەند بوارێكی گرنگە، وەك ستراتیژیەتی یەكێتیی ئەوروپا، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، سیاسەتە ناوخۆییەكان، سیستمی جیهانی و نێودەوڵەتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، بۆ شرۆڤەكردن و لێكدانەوەی دەرئەنجام و ئاكامەكانی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا لەسەر سیستمی نێودەوڵەتیی ناسراو بە «سیستمی لیبڕاڵی» و ئەگەری سەرهەڵدانێكی فرەجەمسەری و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

 

* سەرەتا دەمانەوێت لە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیاوە دەست پێبكەین، بەڵام ئەویش لەو خاڵەوە كە هەندێ جار بەو شێوەیە شرۆڤە و لێكدانەوە بۆ ئەم شەڕە دەكرێت، وەك ئەوەی ئەمە بەرجەستەی شكستی سیستمە جیهانییەكە و بە دیاریكراوتر سیستمی لیبڕاڵی بێت، ئاماژە بە ئاوابوونی خۆری ئەم سیستمە دەكەن، دید و تێڕوانینی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- سەرەتا من خوازیاری ئەوەم كە ئاماژە بەوە بكەم كە ڕووسیا ساڵی 2014 لە ڕێی كردارەكانیەوە ئەو پەیامەی ڕەوانە كرد، كە ڕێچكە و ڕێبازێكی جیاواز دەگرێت و بارودۆخەكە گۆڕانكاریی بەسەردا دێت، ئەگەر ڕۆژئاوا شێوازی مامەڵەی خۆی لەگەڵ ڕووسیادا نەگۆڕێت. خاڵێكی دیكە كە دەمەوێت ئاماژەی پێ بكەم، ئەوەیە كە لە ئێستادا هاوسەنگیی هێز نەك تەنیا دەرئەنجام و دەرهاویشتەی پلەبەندیی هێزە لە جیهاندا، بەڵكو ئەم هاوكێشەی هاوسەنگیی هێزە بە چەشنێكە كە بوار و پانتایی ڕەخساندووە بۆ ئەوەی هێزە دەرەكییەكان بتوانن لە كاروبارە ناوخۆییەكانی هێزە بچووكترەكاندا دەستتێوەردانی سیاسی و سەربازی، یان ئابووری ئەنجام بدەن، بەم شێوەیە دۆخێك دروست بووە كە بووەتە هۆی بنكۆڵكردن و لاوازكردنی سەروەری، كە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا جەختی لەسەر دەكرێتەوە. هەروەها دەبێت لێرەدا ئاماژە بە پرسێكی دیكە بكەین كە پێی دەگوترێت «لیبڕاڵیزی ئابووری»، كە ئەمە خۆی لە خۆیدا هەڕەشە و مەترسییەكی گەورەتر لەخۆ دەگرێت بۆ گەشە و بەرەوپێشچوونی جیهانی ناڕۆژئاوا، بەو مانایەی كە بەو شێوەیە لەم لیبڕاڵیزمە ئابوورییە دەڕوانرێت كە بە چەشنێك كار دەكات كە ببێتە هۆی دەستەبەركردن، یان پشتیوانیكردن لە بەرژەوەندییەكانی دەوڵەتە پیشەسازییە پێشكەوتووەكان و ئابوورییەكانی وڵاتانی ڕۆژئاوا لەسەر حیسابی باقیی جیهان. كەواتە لە دەرئەنجامی هەموو ئەوانەوە دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە سەرهەڵدان و هاتنەئارای ئەو ناكۆكییە توندوتیژەی لە ئۆكرانیادا بەدی دەكرێت، سەری كێشاوە بۆ جۆرێك لە تانەدان لەوەی كەپێی دەڵێین «سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی»، كە ئەم كارەش تەنیا لەلایەن ڕووسیاوە سەرقافڵە ناكرێت، بەڵكو ئەوەتا چین و هیندستانیش ئەم كارە ئەنجام دەدەن، هەروەها چەندین دەوڵەتی دیكەش كە ئایندە و پاشەڕۆژی خۆیان بەدی دەكەن لە ئەندامبوون لە كۆمەڵەی ئابووریدا كە پێی دەگوترێت «بریكس»، كە پێك هاتووە لە بەرازیل، ڕووسیا، هیندستان، چین، ئەفریقای باشوور و ڕێكخراوی هاریكاریی شانگهای.

* زۆر باشە، ئێوە ئاماژە بەوە دەكەن كە لە ئێستادا هەنگاو بەو ئاراستەیە هەڵدەگرن كە بەرجەستەبوونی بەرهەڵستكارییە بۆ سیستمە لیبڕاڵییە نێودەوڵەتییەكە، كەواتە دەكرێت لەم ڕووەوە بگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە لە ئێستادا ڕواڵەت و ڕەهەندەكانی سیستمێكی بەدیل هاتوونەتە ئاراوە، ئەگەر وابێت، ئایا دەكرێت ئاماژەی پێ بكەن؟

- من پێم وایە لە ئێستادا ئەمە بەدی ناكرێت، لەگەڵ ئەوەشدا دەكرێت بڵێین: بە دڵنیاییەوە لە مانگ و ساڵەكانی داهاتوودا هەوڵی هێنانەئارا و گرتنەبەری بەدیلێك بۆ سیستمە لیبڕاڵییە ڕۆژئاواییەكە دەدرێت، ئەمەش دۆخێك دەخوڵقێنێت و دروست دەكات، كە تێیدا دوو سیستمی نێودەوڵەتی ڕكابەر و ململانێكار دروست دەبن، یەكێكیان بە سەركردایەتیی ڕۆژئاوا و ئەوی دیكەی بە سەركردایەتی وڵاتانی بریكس، یان ڕێكخراوی هاریكاریی شانگهای.

* كەواتە ئەگەر بە دیاریكراوی باسی ئەو گۆڕانكاری و ئاڵوگۆڕانە بكەین، كە ئەم شەڕەی ڕووسیا و ئۆكرانیا لە مەودای دووردا بەسەر كاروبار، یان پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا دەیهێنن، ئایا بە درێژەكێشانی ئەم شەڕە، یان كۆتاییهاتنی چ جیهانێكی جیاواز دێتە ئاراوە و بەرپا دەبێت؟

- لە ڕاستیدا ئەوەی دەگوزەرێت، دەتوانین بە پرۆسەیەكی ئاڵوگۆڕئامێز وەسفی بكەین، بەو مانایەی كە تێیدا دابەشبوونی هێز لەسەر ئاستی جیهاندا گۆڕانكاریی بەسەردا هاتووە. ئێمە لە سەروەخت و سەردەمی شەڕی سارددا سیستمێكی نێودەوڵەتیی دوو جەمسەریمان هەبوو، دواتر دۆخەكە گۆڕاو و جیهانێكی تاكجەمسەری هاتە ئاراوە، كە تێیدا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تاكە هێزی باڵادەست (سوپەر پاوەر) بوو، ئێستاش دەكرێت بڵێین: ئێمە هەنگاو بەرەو هاتنەئارای جیهانێكی فرەجەمسەری هەڵدەگرین.

* ئەوەی ئاشكرایە ئەوەیە كە پێناچێت جەنگی ڕووسیا و ئۆكرانیا بتوانرێت لە گۆڕەپان و بەرەكانی شەڕدا یەكلا بكرێتەوە، ماوەیەكی زۆرە هیچ لایەكیان نەیانتوانیوە پێشڕەوییەكی بەرچاو بكەن و شكستی گەورە تووشی بەرانبەرەكەیان بكەن، كەواتە ئایا كاتی ئەوە نەهاتووە بیر لە گرتنەبەری ڕێگەچارەی دیالۆگ بكرێتەوە؟

- من پێم وایە ناتوانرێت لە سایەی ئەو بارودۆخەی لە ئێستادا لە ئارادایە دیالۆگ ئەنجام بدرێت، هۆكارەكەش ئەوەیە كە ئەو گفتوگۆیانەی لە سەرەتادا و لە نێوان بەرپرسانی ئۆكرانیا و ڕووسیادا بە ناوبژیوانیی توركیا ئەنجام دران، ڕێككەوتنێكی لێ كەوتەوە، بەڵام كێشەكە ئەوە بوو، كە ئۆكرانیا جێبەجێی نەكرد، وردتر دەبێت بڵێین: ئەگەرچی ئەو گفتوگۆكان ڕێككەوتنێكیان لێ كەوتەوە، بەڵام سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتەی بەریتانیا بۆریس جۆنسۆن سەردانی كییڤی كرد و قەناعەتی بە سەرۆكی ئۆكرانیا (زیلینیسكی) هێنا كە بە گوێرەی ئەو ڕێككەوتنە هەنگاو هەڵنەگرێت، بەو پاساوەی كە ئۆكرانیا بە هاوكاری و پشتیوانیی ناتۆ دەتوانێت شكست و تێكشكان بكاتە چارەنووسی ڕووسیا. كەواتە دەكرێت، بڵێین: ئەوە كۆتاییهاتن و بە بنبەستگەیشتنی دیپلۆماسی بوو. لەو كاتەدا ئەو تێڕوانینە هاتەئاراوە كە ئەگەری ئەوە نییە گەڕێكی دیكەی گفتوگۆكان دەست پێبكاتەوە، تەنیا ئەو كاتە نەبێت كە یەكێك لە لایەنەكان لە ڕووی سەربازییەوە تووشی بارێكی ئەوتۆی لاوازی ببێتەوە، كە ئەگەری شكستهێنانی لێ بكرێت، لەوەش زیاتر و بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە لە دوای ڕێككەوتنی مینسك ڕووی دا، ئەوا پێناچێت ڕووسیا متمانە بە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكات، هەروەها بە دڵنیاییەوە ڕووسیا متمانە بە هێزەكانی ئەوروپا ناكات، بەتایبەتی هەردوو وڵاتی ئەڵمانیا و فەرەنسا. دواتر پێم وانییە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەم ساتەوەختەدا خوازیاری ئەنجامدانی گفتوگۆ بێت لەگەڵ ڕووسیا، لەبەر ئەو هۆكارانەی ئاماژەم پێكردن، پێم وانییە ئەگەری ئەوە هەبێت كە بتوانرێت لە ئێستادا و لە ڕێی گرتنەبەری ڕێگەچارەی ئاشتی و گفتوگۆوە بتوانرێت چارەسەرێك بۆ شەڕەكە بدۆزرێتەوە. خاڵێكی دیكە كە دەمەوێت لەم ڕووەوە ئاماژەی پێ بكەم، پەیوەستە بە ئامانجە ستراتیژییەكانی ئەمریكاوە، كە ئەمە بووەتە كێشەیەكی سیاسیی گەورە بۆ ئەو وڵاتە (بە تایبەتی لە دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە ئەفغانستان)، لێرەدا دەمەوێت ئەوە بڵێم كە وڵاتانی ڕۆژئاوا لەگەڵ درێژەكێشانی شەڕەكەدان لە ئۆكرانیا و دەیانەوێت بزانن پەرەسەندن و پێشهاتەكانی ئەم شەڕە بە چ ئاراستە و ئاقارێكدا دەڕۆن، بەو ئومێدەی كە هێزەكانی ڕووسیا ورە و خۆڕاگڕی لەدەست بدەن و ئابووریی ڕووسیا تووشی داڕووخان ببێتەوە و، سەرۆك ڤلادمیر پوتین لە دەسەڵات دوور بخرێتەوە و كەسێك جێی بگرێتەوە كە كۆتایی بە ئۆپەراسیۆنە سەربازییە تایبەتییەكە بهێنێت، بەڵام كێشەكە ئەوەیە كە هیواخواستن نابێتە هۆی گۆڕینی هەلومەرجەكە، خۆ ئەگەر ئەم پرسە گرێ بدەینەوە كە پرسی سەروەرییە و پێشتر ئاماژەمان پێكرد، ئەوا دەتوانین بە دڵنیاییەوە بڵێین: ڕووسیا بووەتە هۆی لاوازكردن و بنكۆڵكردنی سەروەری و یەكپارچەیی خاكی ئۆكرانیا، ئەمە ڕاستییەكە و كەس ناتوانێت نكۆڵیی لێ بكات و لەبەرچاوی نەگرێت، بەڵام لە هەمان كاتدا نابێت ئەوەش لە یاد بكەین و نادیدەی بگرین، كە خودی ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئێستادا بەشێك لە خاكی سووریای داگیر كردووە، كە سووریا دەوڵەتێكی خاوەن سەروەرییە. كەواتە لێرەوە دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە بە هۆكاری سیاسی ئێمە جەخت لەسەر پاراستن و دەستەبەركردنی سەروەریی هەندێ دەوڵەتی دیاریكراو دەكەینەوە و، سەروەریی هەندێ دەوڵەتی دیكە فەرامۆش دەكەین، بەڵام ئەمە دژ و پێچەوانەیە لەگەڵ یاسای نێودەوڵەتیدا، واتە ئەگەر بمانەوێت ڕێز لە یاسای نێودەوڵەتی بگرین، ئەوا دەبێت هەڵسوكەوت و هەڵوێستی تێكڕای وڵاتان لەبەرچاو بگرین، بەڵام ئەوەی بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە لێدوانی سیاسی بۆ مەبەستی پڕوپاگەندەكردن بەكار دەهێنرێت، بەو ئومێدەی كە ئەوەی دەیڵێن ببێتە مایەی قەناعەتپێهێنان و باوەڕپێكردنی لەلایەن خەڵكەوە.