عارف تەیفور سەردار ماوەی 70ساڵە لە ناو ئازارەكانی كەركووكدا دەژی و هەر لەوێش خوێندنی سەرەتایی و ناوەندیی تەواو كردووە و، لە حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو كارگێڕی لقی 3ی پارتی دیموكراتی كوردستان (لقی كەركووك) بووە، لە دوای نسكۆی شۆڕشی ئەیلوولیش لە ساڵی 1975 یەكێك بووە لەو لاوانەی كە كۆڵی نەداوە و بەردەوام بووە لە هەڵگیرساندنەوەی شۆڕشی گوڵان و، پاشانیش دامەزراندنی سەركردایەتیی كاتیی پارتی دیموكراتی كوردستان و ئەندامی ئەو سەركردایەتییە بووە، ماوەی چەند ساڵێك ئاوارەی هەندەران بووە و لە وڵاتی نەمسا بووە، پاش ڕاپەرین گەڕاوەتەوە و بۆ كوردستان و دەستی كردووەتەوە بە كاری سیاسی، لە ساڵی 1994 دەستنیشان دەكرێت بۆ بەرپرسی سەركردایەتیی پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەڵەبجە و، لە ساڵی 1997 هەڵدەبژێردرێت بۆ ئەندامی دەستەی كارگێڕیی پارتی و، پاشان بۆ بەرپرسی ڕێكخراوە جەماوەرییەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان.

لە هەڵبژاردنەكانی ساڵانی 2005 و 2009 نوێنەری كەركووك و جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق بووە، لە گفتوگۆی ئەم جارە (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) بەم جۆرە بیروبۆچوون و پێشنیار و ڕاسپاردەكانی خستە ڕوو.

 

 

پرسی گۆڕینی دیمۆگرافیا پێش ئەوەی پڕسی گۆڕینی دانیشتوانی ناوچەیەك بێت، گۆڕینی جوگرافیایە بۆ مەبەستی سیاسیی، ئەمەش واتە دەیانەوێت جوگرافیای كوردستان بچووك بكەنەوە، بە ئامانجی ئەوەی شوێنێك نەمێنێت ناوی كوردستان بێت، بە درێژایی مێژووش ئەم هەوڵەیان بەردەوام بووە و هەوڵیان داوە ناوچە كوردستانییەكانی تەعریب بكەن و بیسڕنەوە، ئەولیا چەلەبی كە نووسەرێكی توركە دەڵێت: «سنووری كوردستان لە عێراقدا تكریتە»، ئەمە مانای ئەوەیە ئەو دیووی چیاكانی حەمرینیش دەگرێتەوە، بەڵام ئێستا عەرەب هەڵكشاوە بەرەو كەركووك و ناوچە دابڕێندراوەكانی دیكە.

من وەك خۆم لە ساڵی 1953 و لە كەركووك بووم، ئەوكات كە من قوتابیی قۆناخی سەرەتایی بووم، عەرەب لە ناو شاری كەركووك نەبوو، چەند ماڵێكی عەرەب لە دەوروبەری كەركووك هەبوون گامێشیان بەخێو دەكرد، چەند كاسبكارێك هەبوون عەرەبانچی بوون، ئەوەی پێی دەگوترێت (عەرەبانەی یایلی)، هەروەها چەند مامۆستایەكی عەرەبیش هەبوون كە لە قوتابخانەكان وانەیان دەگوتەوە، لەمە زیاتر عەرەب لە ناو شاری كەركووك نەبوو.

كۆمەڵێك هۆزی عەرەب سەدەی ڕابردوو و لە سەردەمی پادشایەتیی عێراق هێنرابوونە ناوچەی حەویجە، كە لەبەر دوو هۆكار بوو:

یەكەم- لە سییەكانی سەدەی ڕابردوو شەڕوشۆڕ لە نێوان هۆزە عارەبەكاندا ڕووی داوە و پاش ئەوەی كوشتارێكی باش لە یەكتری دەكەن، بەشێكیان ڕوو دەكەنە حەویجە و، عەشائیری كوردیش پێشوازییان لێ دەكەن، كە بە میوانی لە حەویجە بمێننەوە و مەڕوماڵەتەكانیان بلەوەڕێنن و بەخێویان بكەن، ئەوجا دوای ساڵی 2005، ڕۆژێكیان لە دانیشتنێكدا كە خوالێخۆشبوو جەنابی مام جەلالیش دانیشتبوو، نزار خەزیرانیش كە سەر بە هۆزی (ئەلعزەیە) لە دیالە، لەو دانیشتنەدا باس لەوە كرا كە هۆزە عەرەبەكانی حەویجە ڕەفتاریان لەگەڵ كورد خراپە و، ئێمە میوانداریمان كرد، بەڵام ئەوان كارێك ناكەن ڕێز لە خۆیان بگرن هەتا ئێمەش ڕێزیان بگرین، لە بەرامبەردا نەزار خەزیزەران پێی گووتین: «وەرن ئێمە وەك عەشیرەتی ئەلعزە بكوژن ڕزگارتان دەبێت لە دەستیان، لەبەر ئەوەی هۆزی ئێمە (ئەلعزە) و هۆزی ئالعوبێد كەوتینە شەڕەوە، زۆرمان لەیەك كوشت، پاشان ئەوان شكان و ڕاوماننان، هانایان بۆ هۆزە كوردەكانی كەركووك هێنا و ئێوە پێشوازیتان لێكردن».

دووەم: لەو سەردەمەدا كە سەعید قەزاز وەزیری ناوخۆی عێراق بوو، حكومەتی پادشایەتیی ئەو كاتی عێراق، ویستی پڕۆژەیەكی ئاو لە حەویجە جێبەجێ بكات، سەعید قەزاز زۆر هەوڵی دا كە هۆزە كوردەكانی كەركووك بچن لە حەویجە نیشتەجێ ببن، بەڵام كەس ئامادە نەبوو ماڵ و حاڵی خۆی بەجێ بهێڵێت و بچێت بۆ حەویجە، دەیانگووت ئەو ناوچەیە مێشوولەی زۆرە و نەخۆشی بڵاو دەكاتەوە، بۆیە كەس ئامادەباشیی تێدا نەبوو، ئەوجا بۆ ئەوەی قەناعەتیان پێ بكات، سەعید قەزاز داوای لە مامم (شێخ كاكە ڕەزای حاجی شێخ عارفی سەرگەڵو) كرد، كە لەگەڵ خزمانی جاف لە (یاخیان و گومەزەل) لەو ناوچە شاخە بێ ئاوەدا بێنە خوارێ و بچن لە حەویجە نیشتەجێ ببن، كە پرۆژەیەكی گەورەی ئاوی لێ جێبەجێ كراوە، بەڵام بە قسەیان نەكرد و كەس نەچوو، لە بنەڕەتیشدا ناوچەی حەویجە شوێنی لەوەڕگەی دوو هۆزی كورد بوو بەناوی هۆزەكانی (عوزەیری و داودە) ئەم دوو هۆزە بە هاوینان دەهاتنە حەویجە و بە زستان دەگەڕانەوە شوێنی خۆیان كرد، داوای لەم دوو هۆزەش كرد كە بە هەمیشەیی لە حەویجە نیشتەجێ ببن، بەڵام ئەوانیش ئامادە نەبوون و بەم جۆرە حەویجە تەعریب كرا، هەر بۆیە دوای تەواوبوونی پڕۆژەی ئاوەكە، چەند هۆزێكی دیكەی عەرەبیش وەك هۆزی (جبور) كە دوایی لەگەڵ هۆزی شەممەر تێك چوون، هاتن لە حەویجە نیشتەجێ بوون، پاشانیش حەویجە خۆی قەزا بوو، دوای ئەوەش كە ئاوەدان بووەوە، یەكە ئیدارییەكانی گەورە بوو و فەرمانبەری زۆریان بۆ دامەزراند، تەنانەت بارەگای فیرقەیەكی سەربازییشی لێ دامەزرا.

لە سەردەمی بەعسییەكاندا و بە تایبەتیش دوای ساڵی 1975 پرۆسەی تەعریبی كەركووك چووە قۆناخێكی ترسناك و بە بەرنامە و یاسا جێبەجێان دەكرد، هەر بۆ نموونە لە ساڵی 1977 هەر چوار قەزای (كفری، تووزخوماتوو، كەلار، چەمچەماڵ) یان لە كەركووك دابڕاند و خرانە سەر پارێزگاكانی (سلێمانی، سەڵاحەدین، دیالە)،ئەم بەرنامەیەی بەعس بۆ تەعریبكردنی كەركووك هەتا ساڵی 1991 بەردەوام بوو.

لە ڕاپەرینی بەهاری ساڵی 1991، شاری كەركووكیش لەگەڵ شارەكانی دیكەی كوردستان ئازاد كرا، بەڵام پاش ئەوەی ڕژێمی بەعس دووبارە هێرشی كردەوە سەر كوردستان و كۆڕەوە مێژووییەكەی بەهاری ساڵی 1991 ڕووی دا، كەركووكیش وەك شارەكانی دیكەی كوردستان گیرایەوە و، پاش ئەوەش بڕیاری 688ی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی دەرچوو، بۆ ئەوەی لە سەرووی هێڵی 36ـەوە ببێتە ناوچەی دژە فڕین و ناوچەی ئارام، بەڵام كەركووكی نەگرتەوە و هەر لەژێر دەستی ڕژێمی بەعسدا مایەوە.

لە هەرێمی كوردستان دوای ئەنجامدانی هەڵبژاردن و دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان، بە داخەوە دوای ماوەیەكی كورت شەڕی شوومی ناوخۆ هەڵگیرسا، ئیدی بارودۆخەكە هێندە ئاڵۆز بوو، كە نەدەپەرژاینە سەر ئەوەی بیر لە كەكورك بكەینەوە، هەتا ساڵی 2000 كە پارتی و یەكێتی توانییان لە چوارچێوەی ڕێككەوتنی واشنتۆن بگەنە چوارچێوەیەك، بۆ پێكەوە كاركردن لە هەندێك بواردا.

لەو ماوەیەدا كە من بەرپرسی ڕێكخراوە جەماوەری و پیشەییەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان بووم، ئاستی تەعریبكردنی ناوچەكانی لای كەركووك و خانەقین و مەخموور و موسڵ زۆر هەڵكشابوو، بۆیە بیرمان لەوە كردەوە كۆبوونەوەیەك لەگەڵ مامۆستایانی زانكۆی سەڵاحەدین بكەین و لیژنەیەك پێك بهێنێن بۆ بەرەنگاربوونەوەی تەعریب، كە ئەو لیژنەیە لە 17 مامۆستای زانكۆ پێك هاتبوو، لە یەكەمین كۆبوونەوەماندا لە مانگی نیسانی ساڵی 2001 بڕیارمان دا كۆنفرانسێكی گەورە و فراوان لەسەر پرسی تەعریب گرێ بدەین و، ئامادەكارییەكان بۆ گرێدانی ئەم كۆنفراسە دەستی پێكرد و 350 توێژینەوە پێشكەشی لێژنەی ئامادەكاریی كۆنفراسەكە كرابوون، كە لیژنەكە 24 توێژینەوەی هەڵبژاردبوو لە ماوەی سێ ڕۆژی كۆنفرانسەكەدا بخوێنرینەوە و گفتوگۆیان لەسەر بكرێت، ئەوە بوو ئەو كۆنفرانسە فراوانە لە هەولێر بەڕێوە چوو، پاشان ئەو توێژینەوانە لە دوو كتێبدا بە هەردوو زمانی كوردی و عەرەبی چاپكران و بڵاو كرانەوە، هەروەها لەو كۆنفرانسەدا بڕیارمان دا ئەتڵەسێك بۆ كەركووك بە هەر سێ زمانی (كوردی و عەرەبی و ئینگلیزی) بۆ دیاریكردنی سنووری تەواوی پارێزگای كەركووك ئامادە بكرێت، ئەو ئەتڵەسە ئامادە كراو بە هەرسێ زمانەكە چاپ كرا و بڵاومان كردەوە.

هەر لەم كۆنفرانسەدا بڕیاردرا لیستێك ئامادە بكرێت و دابەش بكرێت بەسەر ئەو خەڵكانەی بە هۆی سیاسەتی تەعریبەوە لە ماڵ و حاڵی خۆیان هەڵكەندراون و، دەست بەسەر موڵك و زەوییەكانیاندا گیراوە، بۆ ئەوەی ئاماری ئەو خەڵكانەمان لە بەردەستدا بێت كە بەر شاڵاوی تەعریب كەوتوون، پاشان ئەمانە بكەینە بەڵگە و بیدەینە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكانی دیكە، بەڵام ئەوە بوو تا ئەو كارانەمان تەواو كرد، پرۆسەی ئازادكردنی عێراق دەستی پێكرد و ڕژێمی بەعس ڕووخا، بارودۆخێكی تازە بۆ كەركووك و ناوچە دابڕیندراوەكانی دیكەش هاتە ئاراوە.

لە دوای ساڵی 2003 و دوای ئەوەی حكومەتێكی كاتی دامەزرا و یاسای ئیدارەی دەوڵەت دەرچوو، سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان ماددەی 58ی لەو یاسایەدا چەسپاند، بۆ ئەوەی بەپێی ئەو ماددەیە كێشەی ناوچە دابڕێندراوەكان چارەسەر بكرێت، بەڵام لەبەر ئەوەی لە ماوەی ئەو ساڵەی حكومەتی كاتیدا، هەم هەموو لایەنە سیاسییە عێراقییەكان سەرقاڵی نووسینەوەی دەستوور بوون، هەمیش بارودۆخی عێراق شڵەژا بوو، چالاكیی تیرۆریستان دەستی پێكرد بوو، بۆیە ئامانجی سەرەكی بووە ئەوەی كە هەر چۆنێك بێت دەستوور پەسەند بكرێت، بۆ ئەوەی عێراق لەو بارودۆخە شڵەژاوییە ڕزگاری ببێت و سەقامگیریی بۆ بگەڕێتەوە، لە دەستوورەكەشدا سەكردایەتیی سیاسیی كوردستان ماددەی 140ی دیاری كرد بۆ چارەسەركردنی كێشەی كەركووك و ناوچە دابڕاوەكانی دیكە، بەڵام بارودۆخی شڵەژاوی عێراق زۆر زیاتر تێك چوو و گەیشتە ئەوەی لە زۆر شوێن بووە شەڕی نێوان عەرەبی شیعە و سوننە، لەم بارودۆخەشدا نەتوانرا لەو كاتەی كە بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140 دانرابوو، لە كۆتایی ساڵی 2007 جێبەجێ بكرێت.

لە ماوەی ساڵانی 2005 تا 2014 كە من نوێنەری كەركووك و جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق بووم، ئەوكات فراكسیۆنی هاوپەیمانیی كوردستانیمان هەبوو، كە بەڕێز فوئاد مەعسوم سەرۆكی فراكسیۆنەكە بوو، لەو ماوەیەدا ئێمە ڕێگەمان نەداوە هیچ بڕیارێك لە پەرلەمانی عێراق دەربچێت و تێپەڕێت، كە لە دژی بەرژەوەندیی كورد بێت لە كەركووك و ناوچە دابڕێنراوەكانی دیكە، بەڕێز خالید شوانی سەرۆكی لێژنەی یاسایی بوو لە پەرلەمانی عێراق، لە نێوان من و ئەودا هاوكاری و هەماهەنگییەكی گەورە هەبوو بۆ هەڵوەشاندنەوەی هەموو بڕیارەكانی (مەجلیسی قیادەی سەورە و لیژنەی شئونی شیمال) ئەو هەموو ئەو بڕیارانەی لە لێژنەی یاسایی دەدۆزییەوە دەیهێنا بۆ ئەوەی من بیخەمە بەرنامەی كاری پەرلەمان و لە ناو پەرلەمان بە دەنگدان هەڵیان بوەشێننەوە.

لە ماوەی ئەو 10 ساڵەدا لە بڕگەی یاسایەكدا سەبارەت بە تەعریب و گەڕاندنەوەی زەوییەكان بۆ خاوەنەكانیان، پەلەمانتارانی عەرەبی شیعە و سوننە و توركمان بوونە بەرەیەك لە دژی فراكسیۆنی كوردستانی و توانییان لە بڕگەی (ئەو زەویانەی ئێستا ئەو جوتیارە عەرەبەی لەسەرە هەر لەسەری بمێنێتەوە هەتا بڕیارێكی دیكە لەبارەی ئەو زەویانەوە دەدرێت) بڕیاردرا بخرێتە دەنگدانەوە، بەڵام من هۆڵەكەم بەجێهێشت و خالید عەتییەش كە جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان بوو لەگەڵم هات و چووین بۆ هۆڵی فراكسیۆنی كوردستانی، بۆ ئەوەی گفتوگۆ بكەین و بزانین چی بكەین و چی نەكەین، لەوێ بەڕێز فوئاد مەعسوم وەك سەرۆكی فراكسیۆنی هاوپەیمانی داوای لێكردم وەك جێگری سەرۆكی پەرلەمان كە لە ڕووی یاساییەوە ناكرێت تۆ بایكۆتی دانیشتنەكە بكەیت، بۆیە داوای لە هەردووكمان (من و خالید عەتییە) كرد بگەڕێینەوە، كە گەڕاینەوە زۆر شۆڤێنییانە دەنگیان بە یاساكە دا و تێیان پەڕاند، بەڵام دواتر مام جەلال وەك سەرۆك كۆمار دەسەڵاتەكانی خۆی بەكار هێنا و یاساكەی ئیمزا نەكرد و گێڕایەوە بۆ پەرلەمان و جارێكی دیكە وەك ئەوەی لە بەرژەوەندیی كورد بوو هەموارمان كردەوە.

خاڵێك كە دەكرێت بڵێم كەمتەرخەمیمان تێدا كردبێت مەسەلەی گێڕانەوەی سنووری كارگێڕی پارێزگای كەركووكە، واتە پێش دابڕاندنی ئەو چوار قەزایەی پێشتر لێی دابڕێندرابوو، دیاریكردنی ئەم سنوورەش لە دەسەڵاتی سەرۆك كۆماردا بوو، زوو داوامان لە خوالێخۆشبوو مام جەلال كرد، ئەو دیاریكردنەمان بۆ ڕەوانە بكات بۆ پەرلەمان، بەڵام نازانم هۆكارەكەی چی بوو ناردنی ئەو دیاریكردنە دواكەوت، كاتێك ناردی لە ساڵی 2012 بە ڕاستی ژینگەی پەرلەمان گەیشتبووە ئەو ئاستەی هەر پەرلەمانتارێك دژایەتیی هەرێمی كوردستان بكات، ئەو لە پێش هەمووانەوە دەبێت، ئەمەش وەك پەرلەمانتارانی عەرەبی شیعە و سوننە و توركمان، بۆیە بەنیازبووین ئەم دیاریكردنی سنوورە بخەینە بەرنامەی كارەوە، بەڵام ئوسامە نوجێفی ئەوكات كە سەرۆكی پەرلەمان بوو، هاتە ژوورەكەم و پێی گووتم: «ئەگەر لە ئێستادا ئەم دیاریكردنی سنوورە بخەینە بەرنامەی كارەوە، ئەوا لە ناو پەرلەماندا دەتەقێتەوە و دەبێتە هوتافكێشان و بارودۆخەكە لەبار نییە، بەڵێن بێت لە كاتێكی گونجاودا خۆم بیخەمە ناو بەرنامەی كارەوە»، بێگومان لە هەقیقەتیشدا قسەكانی ڕاست بوو، بۆیە ڕازی بووم دوای بخەین.

قسەی كۆتاییم ئەوەیە، چارەسەركردنی پرسی كەركووك و ناوچە دابڕێندراوەكان پێویستی بە یەكڕیزی و یەكهەڵوێستیی كۆی لایەنە سیاسییەكانی كوردستان بەگشتی و پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانەوە بەتایبەتی هەیە، هەتا ئەم دوولایەنە سەرەكییە كێشەی كەركووك و ناوچە دابڕێندراوەكان نەخە سەرووی بەرژەوەندییە حزبییەكانیانەوە، ئەوا ئەم كێشە چارەسەر نابێت، بەداخەوە لە ئێستاشدا ئەم نییەتە لە هیچ لایەك نابینم.