ئەندازیار ڕێبوار تاڵەبانی لە ساڵی 2005ـەوە لە سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی پارێزگای كەركووك بووە و لە ساڵی 2019 بە بڕیاری دادگای فیدڕاڵی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق هەڵوەشێندرایەوە، بەڵام لە دوای ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە، هاتووەتە هەولێر و، دوای هەڵوەشانەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكان، لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا بووەتە ڕاوێژكاری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستووریی عێراق، بۆ چارەسەركردنی كێشەی ناوچە دابڕێندراوەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان، بۆ ئەم گفتوگۆیە (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) پرێزنتەیشنێكی نایابی لەسەر مێژووی گۆڕینی دیمۆگرافیای كوردستان و بەردەوامیی ئەم گۆڕانكارییە هەتا ئێستا پێشكەش كرد، هەروەها پێشنیار و ڕاسپاردەكانی بۆ ڕێگرتن لە گۆڕانكاریی دیمۆگرافیا بەم شێوە پێشكەشی ئامادەبووان كرد.

 

پێش ئەوەی بێمە سەر باسكردنی گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك، دەمەوێت باسێكی كەركووك بكەم لە دوای ساڵی 2003 و پاشان دامەزراندنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركووك، كە من سەرۆكی ئەو ئەنجومەنە بووم، هەمووكات وەك ئەندازیارێك كارم كردووە نەك سیاسییەك، لەبەر ئەوەی خۆم ئەندازیارم، بۆیە میتۆدی كاركردنی من بریتی بووە لە (پلاندانان، جێبەجێكردن و بەدواداچوون)، لەم ڕوانگەیەوە وەك هاووڵاتییەكی ئاسایی كەركووك، چی لە یادەوەرییەكانمدا هەیە دەیخەمەڕوو، ئەوجا سیاسییەكان چۆن شرۆڤەی دەكەن، ئەوا كەیفی خۆیانە.

لە دوای ساڵی 2005 كە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان كرا و ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك دامەزرا، زۆر جار نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان، تەنانەت لە ساڵی2011 جۆزیف بایدن كە ئەو كات جێگری سەرۆكی ئەمریكا بوو، سەردانی كەركووكی كرد و لەگەڵ نوێنەرانی كورد و عەرەب و توركمانی كەركووك كۆبووەوە، لێی پرسین: ئێوە چیتان دەوێت؟ منیش پێم گوت: «كورد دەیەوێت كەركووك كوردستانی بێت، توركمان دەیەوێت هەرێمێكی سەربەخۆ بێت، عەرەبیش دەیەوێت كەركووك سەر بە ناوەند بێت»، لەسەر ئەم بنەمایە ئەم سێ داواكارییە هەبوو، بەڵام ئێمە وەك لایەنی كوردستانی نەمانتوانی مامەڵە لەگەڵ ئەم واقیعەدا بكەین، بە دیدی من پرسەكە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی یان ئێمە پرسی كەركووكمان بە هەڵە لە سەركردایەتیی خۆمان گەیاندووە، یان بە پێچەوانەوە سەركردایەتیی سیاسی لە ئێمە تێنگەیشتوون و هەر ئەوەیان جێبەجێ كردووە كە خۆیان بڕوایان پێی هەبووە، من لەسەر ئەم پرسە لە هەر دووكیان بە گومانم.

لێرەوە ئەگەر بێینەوە بۆ سەر پرسی گۆڕینی دیمۆگرافیا، وەك ئەوەی من لەسەر ئەم پرسە خوێندوومەتەوە، بریتییە لە سڕینەوەی مێژوو و ناسنامە و جوگرافیای میللەتێك و جێگیركردنەوەی بە مێژوو و ناسنامە و جوگرافیای میللەتێكی دیكە بە هۆكاری جیاواز، وەكو ئابووری و كۆمەڵایەتی و شەڕ و گۆڕانی كەشوهەوا و.. هتد.

لەسەر ئەم پرسە نموونە زۆرن لە مێژووی گۆڕینی دیمۆگرافیی دروستكردنی ئیمپراتۆریەتەكانی پێشوو و دروستكردنی نەخشەی ئەو ئیمپراتۆریەتانە لە دوای شەڕدا دروست بوون، بەپێی دەستبەسەرداگرتنی شوێنەكان، تا دەگاتە شەڕی یەكەم و دووەمی جیهانی سەدەی بیست و دووبارە نەخشەكێشانی تازە بەپێی دەستكەوتی شەڕكەران و دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەیی.

ئێمە لەم مێژووەدا تەنیا ئیمپراتۆریەتی میدیامان هەبووە، ئەویش ڕووخا و بەسەر ئیمپراتۆریەتەكانی دیكەدا دابەش كرا، تا ئیستاش خەو بەوەوە دەبینین كە جارێكی دیكە دەوڵەتی میدیا دروست ببێتەوە، بەڵام یەكێك لە مێژوونووسەكان ئاماژەی بەوە كردووە، ئەوەی بووە هۆكاری ئەوەی كورد وەك نەتەوە بمێنێتەوە، ئەوە بوو كە چیای هەبوو، كە گوشار دەكرایە سەریان ڕوویان لە چیاكان دەكرد و بەهۆی چیاكانەوە خۆیان دەپاراست، هەر بۆیە ئێستا سیاسییەكانی خۆمان دەڵێن «تەنیا چیاكان دۆستمانن».

كەواتە مەترسیی گۆڕینی دیمۆگرافیا بە مانای سڕینەوەی مێژوو و ناسنامە و جوگرافیای نەتەوەیەك، جێگرتنەوەی بە مێژوو و ناسنامە و جوگرافیای نەتەوەیەكی دیكە، هۆكاری زۆرە وەك (ئابووری، كۆمەڵایەتی، شەڕ، گۆڕینی كەشوهەوا) كە ئێستا خەریكە بە هۆی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا لە عێراقدا دیاردەی كۆچكردن دەست پێدەكات و مەزندەی ئەوە دەكەم كە بەشێكی زۆری ئەوانەی بە هۆی گۆڕینی كەشوهەواوە كۆچ دەكەن، ڕوو بكەنە هەرێمی كوردستان و شاڵاوێكی دیكەی گۆڕانكاریی دیمۆگرافیا دروست بكەن.

هەر لە دامەزراندنی عێراقەوە هەوڵی بەردەوام هەبووە لەلایەن دەسەڵاتدارانی بەغداوە كە گۆڕانكاری لە دیمۆگرافیا ناوچە كوردستانییەكانی خوار بەغدا، یان ئەوەی پێی دەگوترێ «ویلایەتی مووسڵ» بكەن، بەم جۆرە:

- هەوڵی فراوانكردنی دەسەڵاتی مەلیك فەیسەڵی یەكەم بە سەر كوردستان و ئاگاداركردنەوەی لە لایەن (وینستۆن چەرچیڵ سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتی بەریتانیا) كە ئەوكات ئینگلیز لە عێراقدا دەسەڵاتدار بوو، پێی ڕاگەیاندبوو، ئێمە تۆمان كردووە بە پادشای عێراق، كە تەنیا ویلایەتی (بەغدا و بەسرایە) نەك خۆت بكەیتە ئیمپراتۆر و ویلایەتی مووسڵیش بخەیتە ژێر ڕكێفی خۆتەوە.

- هەڵوەشاندنەوەی ڕێككەوتننامەی سیڤەر و جێگرتنەوەی بە ڕێككەوتننامەی لۆزان لە لایەن توركیا، بەمەش ویلایەتی مووسڵ بووە بەشێك لە دەوڵەتی عێراق.

- دروستكردنی بەڕێوبەرایەتیی نیشتەجێكردنی (بدو)ی عەرەبی وڵاتانی دراوسێی عێراق، بۆ نیشتەجێكردنیان لە چۆڵەوانیی حەویجە لە شاری كەركووك، بەم هەنگاوە حەویجە بووە شوێنی كۆكردنەوەی عەرەب لە كەركووك.

- لە نێوان هۆزەكانی عەرەبی ناوچەكانی دەوروبەری كەركووك شەڕ و كێشە هەبوو، چەند هۆزێكی عەرەب میوانداری كران و لە حەویجە نیشتەجێ كران.

- دەستپێكردنی خەباتی چەكداریی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد لە دژی حكومەتەكانی عێراق لە پێناو ڕاگرتنی گۆڕانی دیمۆگرافی لە سنووری كوردستان.

- هەنگاوەكانی ڕژێمی بەعس بە دابڕاندنی چەند یەكەیەكی ئیداریی سەر بە پارێزگای كەركووك وەكو (چەمچەماڵ، دوزخورماتوو، قادركەرەم، كفری، كەلار)، هەروەها لكاندنی یەكەی ئیداریی زابی عەرەبی لە پارێزگای مووسڵ بە پارێزگای كەركووكەوە.

لێرەوە ئەگەر بێینە سەر ئەو قۆناغە تازەیەی گۆڕینی دیمۆگرافیا كە لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 2003 تا ئێستا دەگرێتەوە، ئەم فاكتەرانە هۆكاری سەرەكی بوون بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیا:

- لە دوای ساڵی 2003 كێشەیەكی مەزهەبیی توند لە نێوان عەرەبی شیعە و عەرەبی سوننە سەری هەڵدا، كە سەری كێشا بۆ شەڕی ناوخۆ، بەمەش ژمارەیەكی زۆری عەرەبی سوننەی بەغدا و پارێزگا سوننەكان ئاوارە بوون و ڕوویان كردە كەركووك و هەرێمی كوردستان، بەمەش لە یەكەم ئەزموونی حوكمڕانیی عەرەبی شیعەدا هەوڵیان دا بە بەردێك دوو چۆلەكە بكوژن، یەكەمیان ئەوە بوو بەغدا بكەنە پایتەخێكی شیعە و سوننەی تیدا نەهێڵن، دووەمیشیان هەوڵێك بوو بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای كوردستان.

 لە یەكێك لە كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەگەڵ ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، من لە بەردەم سەرۆك وەزیران بە سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای دیالەم گوت: بۆ ئاوارەكانتان ناگێڕنەوە بۆ شوێنی خۆیان؟ چی دەكەن لە كەركووك؟ وتیان: ئەوانە تیرۆریستن. منیش گوتم: كە تیرۆریستن با بە یاسای تیرۆر مامەڵەیان لەگەڵ بكەین و هەموویان لە سێدارە بدەین، ئەمەش مانای ئەوەیە حوكمڕانیی شیعە ئامانجیان ئەوە بوو سوننە لە كۆڵ خۆیان بكەنەوە و كوردستان تەعریب بكەن.

- لەبەر ئەوەی لە كەركووك و هەرێمی كوردستان ئاسایش و سەقامگیری بەرقەرار بوو، پێكەوەژیان و یەكتری قبووڵكردن لە نێوان ئایین و نەتەوە جیاوازەكاندا هەبوو، عەرەبی عێراقی بۆ دۆزینەوەی هەلی كار ڕوویان دەكردە كەركووك و هەرێمی كوردستان.

- لە دوای ساڵی 2005 و تەرخانكردنی پشكی 17%ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان و بوونی بودجەی وەبەرهێنان بۆ پارێزگای كەركووك، پرۆسەیەكی فروانی پەرەپێدان و بونیادنانەوە دەستی پێ كرد و هەلێكی زۆری وەبەرهێنان دروست بوو، ئەمەش هۆكارێكی دیكە بوو بۆ ئەوەی وەبەرهێنەرانی عەرەبی عێراق بێنە كوردستان و وەبەرهێنانێكی زۆر بكەن.

- ژینگەی هەرێمی كوردستان كە ژینگەیەكی گەشتوگوزاریی هەیە، بووە هۆكاری ئەوەی ڕێژەیەكی زۆری عەرەب سەردانی ناوچە گەشتیارییەكانی كوردستان بكەن، بەشێك لە عەرەبەكان لە ناوچە گەشتیارەییەكان خانوو و یەكەی نیشتەجێشیان كڕیوە، هەر بۆیە كە ئێستا سەردانی ئەو ناوچە گەشتیارییانە دەكەین، دەبینین زمانی سەرەكی بووەتە عەرەبی و كوردی زمانی دووەمە.

- تۆماركردنی خانووبەرە و یەكەكانی نیشتەجێ، كە زۆر بە خراپی سوود لە یاسای تۆماركردنی خانووبەرە وەرگیراوە، ئەم یاسایە ڕێگەی داوە لە هەرێمی كوردستان بە ناوی عەرەبەوە موڵكێكی زۆر لە كوردستان بكڕن، هەروەها دەستووری عێراقیش ڕێگەی داوە كە موڵكێكی زۆر بكڕن بە ناوی عەرەبەوە لە كەركووك و ناوچە دابڕاوەكانی دیكەش.

- كەمتەرخەمی و بێباكیی وەزارەتی كۆچ و كۆچبەرانی حكومەتی عێراق بۆ زەمینەسازی بۆ گەڕانەوەی ئاوارەكانیان لە كەركووك و هەرێمی كوردستان، لەمەش زیاتر ڕێوشوێنی گەڕانەوەیان بە شێوەك سەخت و قورس دەكەن، كە ئەوانەشی حەز دەكەن بۆ شوێنی خۆیان بگەڕێنەوە، نەتوانن بگەڕێنەوە.

- خاڵێكی دیكە نەبوونی دەستوورە لە هەرێمی كوردستاندا، ئەم حاڵەتە وای كردووە كە لە ڕووی یاساییەوە نەتوانرێت مامەڵەیەكی دروست بۆ ڕاگرتنی گۆڕینی دیمۆگرافیا بكرێت.

- نەبوونی پلانی ستراتیژی لای حزبە سیاسییەكانی كوردستان بۆ ڕاگرتنی گۆڕینی دیمۆگرافیا بەگشتی و كەركووك بەتایبەتی، نەبوونی هاندانی ئابووری و دارایی بۆ گەڕانەوەی خەڵك بۆ كەركووك و ناوچە دابڕێندراوەكان.

ئەو ماددە دەستوورییانەی ناو دەستووری عێراق كە سوودیان لێ وەرگرتووە بۆ گۆڕینی ئەم دیمۆگرافیایە لە كەركووك و هەرێمی كوردستان، ئەمانەن:

1- ماددەی 18 بڕگەی پێنجەم «ڕەگەزنامەی عێراقی نادرێت بە مەبەستی سیاسەتی نیشتەجێكردن كە ببێتە هۆی تێكدانی پێكهاتەی دانیشتووانی عێراق»، ئێمە ئەگەر دەستووری خۆمانمان هەبووایە دەمانتوانی ماددەیەكی لەم شێوەیە دابنین و سوودی لێ وەربگرین.

2- ماددەی 22 بڕگەی یەكەم «كاركردن مافی هەموو عێراقییەكانە بە جۆرێك كە ژیانێكی ئاسوودەیان بۆ مسۆگەر بكات»، ئەم ماددەیەش ڕێگە بە هەموو عەرەبێك دەدات كە لە هەموو پارێزگاكانی كوردستان كار بكات.

3- ماددەی 23 بڕگەی سێیەم «عێراقی مافی خاوەندارێتی هەیە لە هەموو شوێنێك لە عێراقدا و نابێت كەسی دیكە ببێتە خاوەنی ماڵی نەگوێزراوە، مەگەر كەسێك بە یاسا ئەو مافەی بدرێتێ».

4- ماددەی 24 «دەوڵەت ئازادیی گواستنەوە بۆ كرێكار و شمەك و سەرمایەداران دەستەبەر دەكات لە نێوان هەرێم و پارێزگاكاندا، ئەمەش بە یاسا ڕیك دەخرێت».

5- ماددەی 26 «دەوڵەت هاندانی وەبەرهێنان لە ئەستۆ دەگرێت لە بوارە جیاجیاكاندا، ئەمەش بە پێی یاسا ڕێك دەخرێت»

6- ماددەی 33 یەكەم: «هەموو تاكێك مافی ئەوەی هەیە لە بارودۆخێكی ژینگەیی پاكدا بژی، دووەم: دەوڵەت پاراستنی ژینگە و هەمەجۆریی زیندەوەران لە ئەستۆ دەگرێت».

7- ماددەی 35 «دەوڵەت سەرپەرشتیی چالاكی و دامودەزگا ڕۆشنبیرییەكان دەكات، بە شێوەیەك كە لەگەڵ مێژووی شارستانی و ڕۆشنبیریی عێراقدا بگونجێت، هەروەها سوور دەبێت لەسەر پشتبەستن بە بیروبۆچوونی ڕووناكبیرییانەی ڕەسەنی عێراقی»، ئەگەر سەرنج لەم خاڵە بدەین، ئەوا ئێمەش ئەگەر دەستوورمان هەبوایە، دەمانتوانی لە ناو دەستوورەكەدا ماددەیەكی وا دابنێین كە ڕێگە نەدەین پارێزگاری لە مێژووی شارستانی و كەلتووریی خۆمان بكەین.

8- ماددەی 44 یەكەم: هەموو عێراقییەك مافی ئازادیی هاتوچۆو و گەشتكردن و نیشتەجێبوونی هەیە لە ناوەوە و دەرەوەی عێراق، دووەم: دەركردن و دوورخستنەوەی عێراقی و بێبەشكردنی لە گەڕانەوە بۆ وڵات قەدەغەیە.

9- ماددەی 46 جێبەجێكردنی هەریەكێك لەو ماف و ئازادییانەی لەم دەستوورەدا هاتووە، نابێت سنووردار بكرێت، یان دیاری بكرێت، تەنیا بە یاسا یان بە پشتبەستن بە یاسا نەبێت، بە مەرجێك ئەو سنوورداركردن و دیاریكردنە ناوەرۆكی ماف و ئازادییەكان نەشێوێنێت».

كەواتە ئەم ماددە دەستوورییانە بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای كوردستان زۆر خراپ سوودی لێ وەرگیراوە و ئەم دەرهاویشتە نەرێنییانەی لە كەركووك و هەرێمی كوردستان دروست كردووە:

• زیادبوونی ڕێژەی عەرەب لە كەركووك و هەرێمی كوردستان بە هۆی ئاوارەبوون و زیادبوونی ڕێژەی لەدایكبوونی منداڵی عەرەب بەراورد بە ڕێژەی لەدایكبوونی منداڵی كورد .

• زاڵبوونی زمانی عەرەبی بۆ جارێكی دیكە لە سەرجەم بوارەكانی پێكەوە ژیانی ناو پارێزگای كەركووك و لە هەرێمی كوردستان.

• زاڵبوونی زمانی عەرەبی بۆ جارێكی دیكە لە سەرجەم بوارەكانی پێكەوەژیانی ناو پارێزگای كەركووك و هەرێمی كوردستان.

• زاڵبوونی زمانی گەشتیاریی عەرەبی بەسەر زمانی كوردیدا.

• زیادبوونی ڕێژەی پرۆژەكانی نیشتەجێبوون و وەبەرهێنان بۆ نەتەوەی عەرەب.

• فراوانبوونی خوێندن بە زمانی عەرەبی لە بری زمانی كوردی، بە هۆی نەبوونی دەستوور و یاسایەكی تایبەت لە حكومەتی هەرێمی كوردستاندا.

لە دوماهی قسەكانمدا ئەگەر دەرفەتم هەبێت، هەوڵ دەدەم چەند خاڵێك ئاماژە پێ بكەم، لەوانە: چۆن هەوڵەكانمان بخەینەگەڕ بۆ ئەوەی سنوورێك بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی دابنێین؟

1- فشارخستنەسەر حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق بە پەلەكردن لە گەڕانەوەی ئاوارەكان بۆ زێدی خۆیان، ئەگەر فشار نەكەین، وەك پێشتر ئاماژەم پێ كرد، ئەوان كەمتەرخەمی دەكەن و نایانەوێت ئاوارەكان بگەڕێنەوە.

2- پێدانی هەلی كار بە پلەبەندی بە هاونیشتمانییانی كوردستان.

3- تۆماركردنی پڕۆژەی وەبەرهێنان وەك ئیماراتی لێ بكرێت، دەبێت هەموو وەبەرهێنێكی بیانی یان عەرەب، وەبەرهێنەرێكی كورد هاوبەشی بێت، ئەمەش لە پێناوی ئەوەی وەبەرهێنەرە كوردەكە سەرەكی بێت.

4- فراوانكردنی پانتایی بەشداریی وەبەرهێنان لە كوردستان، لەبەر ئەوەی وەبەرهێنانی بیانییش لە كوردستان هەیە، بۆیە دەبێت هاوسەنگییەك دروست بكەین و پشكی سەرەكی لای وەبەرهێنەرانی كورد بن.

5- ڕیزبەندیی پێدانی وەبەرهێنان و هەلی كاری گەشتوگوزار بە هاونیشتمانیان پێش نەتەوەكانی دیكە، ئەمەش لە پێناو ئەوەی كە هەلی كار و وەبەرهێنان بە پلەی یەكەم هاونیشتمانیانی خۆمان لێی سوودمەند بن و ژێرخانی ئابووریی خۆمان پتەو بكەین.

6- ڕاگرتنی كۆچكردنی گەنجان لە كوردستان، ئەمە بە دۆزینەوەی هەلی كاری شایستە بۆ گەنجەكانی خۆمان و هاندانیان بۆ ئەوەی نیشتمانی خۆیان بەجێ نەهێڵن.

7- هاندانی زیاتر بۆ پرۆسەی هاوسەرگیری و زیادبوونی منداڵبوون، ئەمەش پێویستی بە پڕۆژەیەكە كە دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان دەستی پێ بكات، لە ئێستادا قورسی و گرانیی پرۆسەی هاوسەرگیری و نەبوونی یەكەی نیشتەجێ بۆ گەنجان، فاكتەرێكی سەرەكییە بۆ ئەوەی پرۆسەی پێكهێنانی خێزان كەم ببێتەوە، ئەمەش زۆر كاریگەرە لەسەر كەمبوونەوەی دیمۆگرافیای ئێمە لە بەرانبەر عەرەبدا، كە ئەوان بە شێوەیەكی زۆر زیاتر لە كورد زیاد دەكەن.