لە ڕۆژانی 20و21ی تشرینی دووەمی 2023، كۆڕبەندی ئاشتی و ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی ئەمریكی لە كوردستان، لە شاری دهۆك بەڕێوە چوو. لە ڕێورەسمی كردنەوەی ئەم كۆڕبەندە گرنگەدا، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان وتارێكی پێشكەش كرد، كە چەندین تەوەری گرنگی سەبارەت بەو شەڕەی ئێستا لە نێوان ئیسرائیل و حەماس لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەڕێوە دەچێت، خستە ڕوو، هەروەها تیشكی خستە سەر پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق و چەندین تەوەری گرنگی دیكە كە لێرەدا پۆختەی وتارەكەی دەخەینە ڕوو.

 

 شەڕ بێجگە لە كاولكاری

هیچ ئاكامێكی دیكەی نابێت

زانكۆی ئەمریكی لە كوردستان ماوەی پێنج ساڵە كۆڕبەندی «ئاشتی و ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست»ی دامەزراندووە و ساڵانە كۆڕبەندێك لەسەر ئەم پرسە هەستیارە لە شاری دهۆك ئەنجام دەدات، «تەنیا ساڵی 2020 نەبێت، كە بە هۆی پەتای كۆڕوناوە نەیانتوانی ئەنجامی بدەن»، كەواتە ئەمە پێمان دەڵێت، ئەم زانكۆیە بۆیە هەڵوەستەی جددی لەسەر ئەم پرسە گرنگە «ئاشتی و ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست» كردووە، لەبەر ئەوەی، ئەگەر ئاشتی و ئاسایشی ڕۆهەڵاتی ناوەڕاست بكەوێتە مەترسییەوە، ئەوا ئاشتی و سەقامگیریی جیهانیش دەكەوێتە مەترسییەوە. سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەم مەترسییەوە وتارەكەی دەست پێ كرد و گوتی: «ئەمساڵ كۆڕبەندەكە هاوكاتە لەگەڵ ئاڵۆزییەكی مەترسیداری دۆخی ناوچەكەدا كە هەڕەشە لە ئارامی و سەقامگیریی ئەم ناوچەیە و جیهانیش دەكات. ئەم دۆخە هەموو جیهانی خستووەتە ئاڵۆزییەكی گەورەوە. ئاسایش و سەقامگیری و ئابووریی جیهان پێكەوە بەستراوە و ڕووداوەكان لە هەر كوێ بن، بە ئاستی خۆیان كاریگەرییان لەسەر دۆخی جیهان هەیە. شەڕی ئیسرائیل و حەماس جارێكی دیكە ئەو ڕاستییەی سەلماند، كە ئاسایشی جیهانی، چەمكێكی واتادار و ڕاستەقینەیە.

بەرفراوانبوونی شەڕی ئیسرائیل و حەماس، تێوەگلانی زیاتری هێزەكانی ناوچەكە و جیهان لە كێشەكەدا، دۆخەكە سەختتر و ترسناكتریش دەكات. لێكەوتەكانی لەسەر ناوچەكە و لەسەر جیهانیش بەگشتی، خراپتر و درێژخایەن دەبن.»

لە بەشێكی دیكە وتارەكەیدا، مەترسیەكانی بەردەوامبوونی ئەم شەڕەی ڕاگەیاند و داوای لە تەواوی دەوڵەتانی جیهان كرد، كە هەوڵی جددی بخەنە گەڕ، بۆ ئەوەی ئەم شەڕە ڕابگیرێت و بە چارەسەری ئاشتییانەی دوو دەوڵەت كێشەكە چارەسەر بكەن و لەمبارەیەوە گوتی: «سەرهەڵدانەوەی شەڕ لە نێوان حەماس و ئیسرائیل، ڕاستییەكی سادەی سەلماند، ئەویش ئەوەیە، كێشەكان بە دواخستن و كپكردن چارەسەر ناكرێن، بەڵكوو گەورەتر دەبن و ڕۆژێك خراپتر دەتەقێتەوە. هێز و شەڕ و توندوتیژی، هیچ كێشەیەك چارەسەر ناكات. ڕەنگە لە كات و بارودۆخێكدا بۆ ماوەیەك كپ و بێدەنگیان بكات، بەڵام كێشەكان قووڵتر دەكاتەوە. ڕێگەی ڕاست ئاشتییە، ئازایەتیی ڕاستەقینەش، چارەسەركردنی كێشەكانە.

 شەڕ جگە لە پەرەسەندنی بیری تۆڵەسەندنەوە و توندوتیژی و وێرانكاری، هیچی دیكەی لێ ناكەوێتەوە، ئەو كاتیش هەمووان دەبێت باجی‌ گەورە بدەن، ڕێك وەك ئەوەی ئێستا لە ناوچەكەدا ڕوودەدات و ئەگەر ڕێگری لێ نەكرێت، خراپتر و گەورەتریش دەبێت.

چارەسەری دوو دەوڵەت وەك لە بڕیارە نێودەوڵەتییەكاندا هاتووە، كە مافی بوون و ئاشتی بۆ هەردوولا مسۆگەر بكات، تاقە ڕێگەی نەمانی ئاڵۆزییەكان و كۆتاییهێنانە بە كێشەكان‌. چەندین دەیە لە شەڕ و پێكدادان تێپەڕین، چەندین دەیەی دیكەش لە خوێن و وێرانكاری هیچ ئەنجامێكی نابێت، نە بۆ فەلەستین و نە بۆ ئیسرائیل. چارەسەر، ئازایەتی و ئیرادەی جددییە‌ بۆ ئاشتی.

ئێستا كاتی ئەوەیە هەموو جیهان هەوڵ بدات، ئەم شەڕە ڕابگیرێت. كوشتن و تێكدانی ژیانی خەڵكی مەدەنی لە غەززە كۆتایی پێ بهێندرێت، دیل و بارمتە مەدەنییەكان ئازاد بكرێن. دوای ئەوەش چارەسەری بنەڕەتیی كێشەی فەلەستین و ئیسرائیل جێبەجێ بكرێت لەسەر بنچینەی دوو دەوڵەت. ئەگینا دووبارەكردنەوەی مێژوو، هەر هەمان ئەنجامی ئێستای دەبێت و دیسان لە ناكاو بەیانییەك لەگەڵ ئاڵۆزبوونێكی خراپتری دۆخەكەدا‌، بە ئاگا دێینەوە».

هەر لەم تەوەرەدا سەبارەت بە هەڵوێستی هەرێمی كوردستان و عێراق، سەرۆكی هەرێمی كوردستان زۆر ڕاشكاوانە جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە هیچ لایەك خۆی تێكەڵاوی ئەو شەڕە نەكات و ئاماژەی بەوە كرد «لە دۆخێكی ئاوادا، ئێمە لە عێراق و هەرێمی كوردستان دەبێت لە هەموو كاتێك زیاتر، بەوپەڕی وشیارییەوە مامەڵە بكەین. هەر چۆنێك بێت، بە ‌هیچ پاساوێك نابێت ڕێگە بدەین عێراق بخزێتەناو ئەم شەڕە و كێشە و ئاڵۆزیی زیاترەوە‌، چونكە زیانێكی زۆری لێ دەدات. عێراق دەبێت سەقامگیر بێت، بۆ ئەوەی پێش بكەوێت. ئێستا كاتی ئەوەیە بیر لەوە بكەینەوە، عێراق بكەینە گۆڕەپانی چارەسەری كێشەكانی خەڵكی عێراق، نەك گۆڕەپانی درێژكردنەوەی شەڕ و ئاڵۆزییەكان لە ناوچەكە.»

 

 هاوبەشی، سازان، هاوسەنگی

ڕۆحی نووسینەوەی دەستووری عێراقە

سەرۆكی هەرێمی كوردستان، لە تەوەرێكی دیكەی وتارەكەیدا هاتە سەر ئەو هۆكارانەی كە لە ماوەی 20 ساڵی ڕابردووی دوای پرۆسەی ئازادی، بوونە ئاستەنگ بۆ ئەوەی عێراق ببێتە وڵاتی هەموو پێكهاتەكان، بۆ ئەمەش جەختی لەوە كردەوە، باشترین چارەسەر گەڕانەوەیە بۆ «هاوبەشی، سازان، هاوسەنگی» كە عێراقی نوێ لەسەری دامەزراوە و ڕۆحی نووسینەوەی دەستووری عێراقە، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا بە هەمووانی ڕاگەیاند: «لە عێراق، دوای بیست ساڵی ئەزموونی ئازادیی عێراق، دەكرا زۆر باشتر بووایە، ئەگەر دەستوور وەك خۆی جێبەجێ بكرابایە و فیدڕاڵی كە سیستەمی عێراقە و گەلی عێراق دەنگی بۆ داوە، جێگیر بكرابا‌. جێبەجێنەكردنی سیستمی فیدڕاڵی، پابەندنەبوون بە دەستوورەوە، زۆر كێشە و ناكۆكیی سیاسی هێناوەتە ئاراوە و ناسەقامگیریی هەمەلایەنەی لە عێراق دروست كردووە. وای كردووە كە سەقامگیریی عێراق، هەمیشە بە لەرزۆك ببینرێت.

چارەسەر، گەڕانەوەیە‌ بۆ بنەماكانی (هاوبەشی، سازان، هاوسەنگی) كە عێراقی نوێ لەسەری دامەزراوە و ڕۆحی نووسینەوەی دەستووری عێراقە. دەستەبژێری سیاسیی عێراق دەبێت بگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕێگەیە. زۆر پێویستە لایەنە سیاسییەكانی عێراق هاوكار بن بۆ دانانی ئەو یاسایانەی دەستوور داوایانی كردووە، هەروەها هاوكاریی حكومەت و دامەزراوەكانی دەوڵەت بن، بۆ جێبەجێكردنی دەستوور.

سیستمی فیدڕاڵی، بنەمای دەستووری عێراقە، فیدڕاڵی دەتوانێت یەكسانی و هاوبەشییەكی تەواو بۆ هەموو ناوچە و پێكهاتەكانی عێراق دابین بكات. خەڵكی عێراق بەو هاوبەشییە لە ڕووی ئابوورییەوە پێش دەكەوێت و لە ڕووی كۆمەڵایەتییشەوە یەكگرتوو دەبێت. هەر ئەمەشە نەخشەڕێگەی دروستی چارەسەركردنی كێشەكان لە عێراق. ڕەفتاركردن و بیركردنەوە بە پێوەر و لۆژیكی هێز، هیچ دەردێكی عێراق دەرمان ناكات، بەڵكوو كێشەكان لەم وڵاتە ئاڵۆزتر و مەترسیدارتر دەكات.

عێراق بۆ ئەوەی سەقامگیر و پارێزراو بێت، بۆ ئەوەی پێش بكەوێت و شوێنی شایستەی خۆی لە ناوچەكە و لە جیهاندا بگرێت، دەبێت بێ جیاوازی، وڵاتی هەموو پێكهاتەكان بێت، مافی هیچ پێكهاتەیەك زەوت و پێشێل نەكرێت. هیچ پێكهاتەیەك بە هیچ شێوەیەك لە عێراق نابێت پەراوێز بخرێت. عێراق بە پێكەوەژیانی پێكهاتە جیاوازەكانی بەهێز دەبێت، بە جیاكاری و ناكۆكیی نێوان پێكهاتەكانی، لاواز دەبێت و دوا دەكەوێت.

دەبێت هەموو پێكهاتەكان هاوبەش و بەشدار بن لە بڕیاری سیاسی و بەڕێوەبردنی وڵاتدا. هیچ پێكهاتە و هاووڵاتییەكی عێراق، لە هەر ئایین و مەزهەب و نەتەوەیەك بێت، هەست بە ستەملێكردن و جیاكاری و جیاوازی نەكات، بەڵكوو هەست بكەن، هەموویان وەك یەك، خاوەنی ئەم دەوڵەتەن.

ئەگەر دەستەبژێری سیاسیی عێراق، لایەنە سیاسییەكانی عێراق كار بە ڕۆح و نێوەڕۆكی دەستووری عێراق بكەن، چارەسەری كێشەكان ئاسانە. كێشەكان هێندە مەحاڵ نین كە چارەسەر نەكرێن. مەسەلەكە تەنیا بیركردنەوەیە. ئەگەر بە دروستی بیر بكەینەوە، بیر لە لەیەكتێگەیشتن بۆ هاوبەشی و پێكەوەژیانی ئاشتییانە بكەینەوە، ئەگەر وڵات و بەرژەوەندییەكانی بخەینە سەرووی هەموو پێناسە و شتێكی دیكەوە، ئەوكات دەبینین چارەسەركردنی هەموو كێشەكان ئاسان دەبێت‌.»

 كلیلی سەقامگیریی عێراق

چارەسەركردنی كێشەكانی هەرێمی كوردستان

نێچیرڤان بارزانی، پێش ڕووخانی ڕژێمی پێشوو و لە ساڵی 2002 لە سەنتەری مستەفا بارزانی بۆ ئاشتی لە زانكۆی ئەمریكی لە واشنتۆن، بە تەواوی لایەنەكانی ئۆپۆزیسیۆن و بەرپرسانی ئەمریكی و ئەكادیمست و بیرمەندانی ڕاگەیاند «تەنیا چارەسەركردنی كێشەی كورد، دەبێتە كلیلی سەقامگیریی عێراق»، لەم كۆڕبەندەشدا جارێكی دیكە ئەوەی دووپات كردەوە، كە هەتا كێشەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵی چارەسەر نەكرێن، ئەوا عێراق نە دەتوانێت سەقامگیر بێت، نە دەشتوانێت پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوام بێت، لەم خاڵەوە بەمجۆرە هەڵوەستەی كرد: «ئێمە پێمانوایە كلیلی سەقامگیریی عێراق، چارەسەركردنی كێشەكانی هەرێمی كوردستانە لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق. دەستووری عێراق نەخشەڕێگەیەكی زۆر ڕوونی بۆ چارەسەری كێشەكان داناوە. ‌تەنیا پێویستیمان بە ئیرادەیەكی سیاسییە بۆ چارەسەری كێشەكان لەلایەن لایەنە سیاسییەكانەوە.

هەرێمی كوردستان ئامادەیە بەپێی دەستوور و بە لەیەكترتێگەیشتنی هاوبەش، كێشەكان لەگەڵ بەغدا چارەسەر بكات. چارەسەرێك لە بەرژەوەندیی تەواوی وڵاتدا بێت و مافە دەستوورییەكانی هەمووان مسۆگەر بكات. ڕاستە هێشتا چارەسەر نییە، بەڵام بەردەوامبوونی گفتوگۆكان بۆ چارەسەركردن لەنێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق، كارێكی زۆر گرنگە.

بێگومان ئەنجامەكانی گفتوگۆ تا ئێستا لە ئاستی خواست و چاوەڕوانییەكانی هەرێمی كوردستاندا نین، بەڵام پێمانوایە بەردەوامبوونی گفتوگۆیەكان‌ تاكە ڕێگەی ڕاستە بۆ بەئەنجامگەیاندنی هەموو ئەو كێشانەی كە هەیە. ئێمە كۆڵ نادەین و بەردەوام دەبین بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ كێشەكان. لەوبارەشەوە بە پێزانینەوە لە هەوڵ و كاری بەڕێز محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراقی فیدڕاڵی دەڕوانین. لەلای ئێمەوە بە تەواوەتی پشتیوانی لێ دەكرێت».

 

 چارەسەری هەمیشەیی

بۆ مووچەخۆرانی كوردستان

بابەتی مووچە و بودجەی هەرێمی كوردستان تەوەرێكی دیكەی ئەم وتارە گرنگە بوو، لەم تەوەرەدا سەرۆكی هەرێمی كوردستان، ئاماژەی بەو بارە خراپەی مووچەخۆرانی كوردستان كرد، كە بە هۆی نەناردنی مووچەوە لەلایەن حكومەتی فیدڕاڵییەوە ڕووبەڕووی دەبنەوە و گوتی: «فەرمانبەران، خانەنشینان و مووچەخۆران لە هەرێمی كوردستان لە دۆخێكی زۆر خراپدا دەژین. خێراكردنی دانانی چارەسەرێكی بنچینەیی بۆ بودجە و مووچەی هەرێمی كوردستان، ئەركێكی نیشتمانییە بۆ حكومەت و دامەزراوەكانی دەوڵەت لە عێراقدا. قەیرانی دارایی و گوشار لەسەر ژیانی خەڵك لە هەرێمی كوردستان، دەتوانرێت بە ڕێككەوتنی نێوان حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان بە زوویی چارەسەر بكرێت. كارێكی زۆر پێویستە كە بە خێرایی ئەوە بكرێت، ‌بۆ ئەوەی ئەم دڵەڕاوكێیەی لە هەرێمی كوردستان هەیە، كۆتایی پێ بهێندرێت، چونكە كاری كردووەتە سەر ژیان و كار و بازاڕی هەموو خەڵكی هەرێمی كوردستان.

پێویستە پەلە بكرێت لە نەهێشتنی بەربەستەكان بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان. ڕاگرتنی هەناردە‌كردنی نەوتی هەرێمی كوردستان، چەندین ملیار دۆلار زیانی بە داهاتی گشتیی عێراق و ئابووریی وڵات گەیاندووە و هیچ سوودێكی بۆ عێراق تێدا نییە كە بەم شێوەیە بەردەوام بێت‌».

 

 ژیریی دەستكرد گرنگە و

دەبێت زانكۆكانی كوردستان بایەخی پێ بدەن

پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و ژیریی دەستكرد، گەیشتووەتە ئەو ئاستەی بە هەر دوو ئاراستەی « ئەرێنی و نەرێنی» گۆڕانكاریی گەورە بەسەر جیهاندا بهێنێت، بۆیە زۆر گرنگە لەم لایەنەشەوە هەموو نەتەوەكانی جیهان بایەخ بەم پێشكەوتنە تازەیە بدەن، بۆ ئەوەی بتوانرێت لایەنە ئەرێنییەكانی زیاتر پەرەی پێ بدرێت و خۆمان لە زیانی لایەنە نەرێنییەكەی بپارێزین، ئەمەش بەوە دەكرێت، زانكۆكانی كوردستانیش بە هاوشێوەی زانكۆكانی جیهان بایەخ بەم پێشكەوتنە تازەیە بدەن. وتارەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئەم لایەنە گرنگەشی بەمجۆرە ئاماژەی پێی دا: «بابەتی ژیری دەستكرد كە باسێكی دیكەی كۆڕبەندەكەیە و باسێكی گەرمی ناوەندە زانستی و تەكنەلۆژییەكانی جیهانیشە، بابەتێكی جددی و گرنگە. زۆر كارێكی باشە زانكۆی ئەمریكیی كوردستان و زانكۆكانی عێراق و هەرێمی كوردستان، گرنگیی تایبەتی بەم بوارە بدەن. لەسەر ڕۆڵ و كاریگەرییەكانی بوەستن و لەو دەرفەت و مەترسییانە بكۆڵنەوە كە لەگەڵ خۆیاندا دەیهێنێت و مۆرێكی گەورە لە داهاتووی مرۆڤایەتی دەدات.

زۆر دڵخۆشم كە قوتابیان و لاوانی كوردستان هۆشیارییەكی زۆریان هەیە بەرانبەر گۆڕانی كەشوهەوا هەیە، هەروەها بەپێی دەرفەت تێكەڵاوی باسەكانی ژیریی دەستكردیش بوون. زۆر دڵخۆشم بە ئاست و هۆشیاریی نەوەی تازە لە كوردستان، هیوادارم ژیانێكی باشتر بۆ نەوەكانی داهاتوو دروست بكەن».