فوئاد ئیزەدی پڕۆفیسۆری دیپلۆماسییەتی گشتی، سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و پەیوەندییەكانی نێوان ئێران و ئەمریكایە لە زانكۆی تاران، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، كە تەوەرەكانی پەیوەست بوون بە كێشە و ناكۆكیی نێوان ئێران و ئەمریكا و ڕێككەوتنی پەیوەندیدار بە پڕۆگرامی ئەتۆمیی ئێران و پەیوەندییەكان ئێران و عێراق و ئێران و هەرێمی كوردستانەوە.

 

* ئاشكرایە لە دوای شۆڕشی ئیسلامیی ئێران لە ساڵی 1979، پەیوەندییەكانی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئێران بە ناكۆكی و بارگرژیدا تێپەڕیوە، ئەمریكا چەندین سزای بەسەر ئێراندا سەپاندووە و بەردەوامیشە لەسەر گرتنەبەری ئەم ڕێكارانە، ئێستا ئێوە چۆن لە كێشە و ناكۆكیی نێوان ئێران و ئەمریكا دەڕوانن؟

- لە ڕاستیدا ئەوەی پەیوەست بێت بە سزاكانەوە، ئەوا ڕوونە كە ئەم سزایانە لە ڕوانگەی نێودەوڵەتییەوە سزای نایاسایین، بەڵام ئەمریكا بەردەوامە لەم پێشێلكارییانە و سەپاندنی ئەم سزایانە، ئەوەتا بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان هەیە، بە ژمارە 2231 (كە پاڵپشت بوو بۆ ڕێككەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ ئێراندا)، كە ئاماژە بە لابردنی ئەم سزایانە دەكات، بەڵام ئەوە بوو ئەمریكا لە ڕێككەوتنەكە كشایەوە و ئەم بڕیارەی ئەنجومەنی ئاسایشی پێشێل كرد و تەنانەت سزای ئەو وڵاتانەش دەدات كە پەیڕەوی ئەم سزایانە ناكەن. هەروەها بڕواننە عێراق، كە بە هەمان شێوە لەژێر فشاری ئەمریكادایە (بەتایبەتی لە پەیوەندی بە پێدانی نرخی ئەو غازەی لە ئێرانی دەكڕێت)، چونكە ڕاستە عێراق وڵاتێكی خاوەن سەروەرییە، بەڵام بەداخەوە ئەو داهاتەی لە فرۆشتنی نەوت بەدەستی دەهێنێت، لەژێر دەستی خۆیدا نییە، كە ئاشكرایە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا خوازیاری ئەوە نییە عێراق برەو بە پەیوەندییە ئابوورییەكانی لەگەڵ ئێراندا بدات.

 من لێرەدا دەمەوێت جەخت لەسەر ئەوە بكەمەوە كە پرەنسیپی سەروەریی وڵاتان پرەنسیپێكی جێگیرە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، لەبەر ئەوەی پێویستە ئەو كۆمپانیانەی دەیانەوێت بێنە نێو ئێرانەوە و كار بكەن، ئەوە لەبەرچاو بگرن كە دەسەڵاتی یاسادانانی وڵاتەكەی خۆیان دادەڕێژێت و پابەندیان دەكات پێیەوە، نەك بكەونە ژێر باری فەرمان و داوای كۆنگرێسی ئەمریكاوە، بەڵام ئەوەی بەدی دەكرێت، ئەوەیە ئەمریكا سزای كۆمپانیاكانی وڵاتانی دیكە دەدات ئەگەر لە سزاكانی ئەمریكا دەربچن، كە ئەمەش پێشێلكردنی ویست و دەسەڵاتی یاسادانانی وڵاتانی دیكەیە.

* هەرچەندە لە ئێستادا بارودۆخێكی ئاڵۆز لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگوزەرێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا باس لەوە دەكرێت، كە هێشتا هەوڵ هەیە لە نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئێراندا بۆ گەیشتن بە ڕێككەوتن لەبارەی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەوە، لە ماوەی ڕابردووشدا بینیمان هەردوو لا ڕێككەوتنێكیان كرد بۆ ئازاكردنی چەند هاووڵاتییەكی ئەمریكی كە لە ئێران دەستگیر كرابوون، لە بەرانبەریدا ئەمریكا هەندێ لە پارە بلۆككراوەكانی ئێرانی ئازاد كرد، دید و تێڕوانینی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- ئێوە باسی ئازادكردنی گیراوەكانتان كرد، كە دەبێت ئاماژە بەوە بكەین، ئەم كەسانە لەسەر تۆمەتی سیخۆڕیكردن گیرابوون، كە ئێمە دەزانین كاتێك كەسێك وەك سیخوڕ كاری پێ ڕادەسپێردرێت، ئەوا پێی ڕادەگەیەنرێت كە لە حاڵەتی دەستگیركردندا كار بۆ ئاڵوگۆڕپێكردنی زیندانییەكان دەكرێت، بەڵام ئەوە بوو ئەمریكا نەیتوانی بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ ئەم كارە بكات. بەڵام ئەوەی پەیوەست بێت بە هەوڵی گەیشتن بە ڕێككەوتنی ئەتۆمییەوە، ئەوا پێم وانییە ئەم دوو پرسە بە زەروورەت پێكەوە گرێدراو بن (پرسی ڕێككەوتنی ئازادكردنی گیراوەكان و گەیشتن بە ڕێككەوتن لەبارەی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەوە)، دواتر ئێمە دەزانین كە ئەوە ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بوو – بە سەرۆكایەتیی دۆناڵد ترەمپ- كە لە ڕێككەوتنەكە كشایەوە و بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكانی پێشێل كرد، كە ئیدی ئەمە سرووشتی سیستمی سیاسیی ئەمریكایە، كە سەرۆكی دواتر دەتوانێت ڕێككەوتنی سەرۆكی پێش خۆی هەڵبوەشێنێتەوە، ئەوانەی پێیان دەوترێت

 «executive order»، كە بینیمان سەرۆك بایدنیش ئەم كارەی ئەنجام دا لە دوای گرتنەدەستی دەسەڵاتەوە، چونكە ئیدارەی ئەمریكا لە سەردەمی ترەمپدا لە ڕێككەوتنی پاریس كشایەوە، بەڵام دواتر بایدن هات و گەڕایەوە بۆ نێو ئەم ڕێككەوتنە. مەبەستم ئەوەیە جۆ بایدن دەیتوانی هەمان هەنگاو هەڵبگرێت لە پەیوەندی بە ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكەی ئێرانەوە و بگەڕێتەوە نێو ئەم ڕێككەوتنە و دەرفەت بە ئێران بدات بۆ ئەوەی پابەندبوونەكانی خۆی جێبەجێ بكات، بەڵام سەرۆك بایدن نەیویست ئەم كارە بكات، لە بری ئەوە باس لە ڕێككەوتنێكی نوێ دەكات، كە وەك خۆی ئاماژەی پێ كردووە، ڕێككەوتنێكی درێژخایەنتر و بەهێزتر (longer and stronger)، ئەمەش خۆی لە خۆیدا پێمان دەڵێت كە بایدن نایەوێت بگەڕێتەوە بۆ ئەم ڕێككەوتنە، چونكە ئەگەر خوازیار بێت، دەتوانێت هەر ئەمڕۆ ئەم بڕیارە بدات. هەموو ئەمانە پێمان دەڵێن كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بایەخ بە بەرژەوەندییە كورتخایەنەكانی خۆی دەدات و گوێ بە جێبەجێكردنی یاسای نێودەوڵەتی نادات.

* پرسێك كە تێیدا ئێران ڕووبەڕووی ڕەخنە بووەتەوە لەلایەن ئەمریكا و هەندێ لە وڵاتانی دیكەوە، بریتییە لە هاوكاریی سەربازیی ئێران و ڕووسیا لە پەیوەندی بە شەڕی ئۆكرانیاوە، هەڵسەنگاندنی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- بە شێوەیەكی گشتی وەڵامێكی ستاندارد هەیە لە پەیوەندی بە پرسی هاوكاریی سەربازیی نێوان ئەو دوو دەوڵەتەوە، وەڵامە ستانداردەكە ئەوەیە كە ئەم پرسە پەیوەستە بە بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانی نێوان هەردوو لایەنی هاوكارەوە، بە واتایەكی دیكە هەردوو لایەنەكە وەك دوو وڵاتی خاوەن سەروەری كار لەگەڵ یەكدا دەكەن و دەوڵەتانی دیكە بۆیان نییە دەستتێوەردان بكەن، واتە ئەمە بڕیاری سەربەخۆی دوو دەوڵەتە بۆ برەودان بە هاوكاریی سەربازی، یان ئابووری، یان سیاسیی نێوانیان. دواتر ئەوە ڕاستە كە ئێران تۆمەتبار دەكرێت بە فرۆشتنی فڕۆكەی بیفڕۆكەوان بە ڕووسیا، بەڵام پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە كە ئێران بۆ ماوەی پتر لە 40 ساڵە لە ژێر ئابڵوقەدایە، ئایا ئەوان چۆن ئەوە لێكدەدەنەوە كە دەڵێن ئێران توانیویەتی پەرە بە تەكنەلۆژیایەك بدات و فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی پێ دروست بكات و هەناردەی وڵاتێكی بكات كە لە ڕووی پیشەسازیی سەربازی و چەك دروستكردنەوە وڵاتێكی پێشكەوتووترە؟ بە واتایەكی دیكە تۆمەتباركردنی ئێران بە فرۆشتنی چەك بە وڵاتێكی دیكە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە سزاكانی ئەوان ناكارا و ناسەركەوتوو بووە، هەروەها بەڵگەی ئەوەیە كە ئێران نەك هەر توانیویەتی بمێنێتەوە، بەڵكو توانی بەرەوپێش بچێت و گەشە بكات. دواتر ئەوەی پەیوەست بێت بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیاوە، ئەوا ئەگەر ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ڕێگەی بدایە حكومەتی ئۆكرانیا ڕێككەوتنی مینسك جێبەجێ بكات، ئەوا لە ئێستادا ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی لە نێوان ئۆكرانیا و ڕووسیا لە ئارادا نەدەبوو، كەواتە لێرەوە دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە بە لای كەمەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هێندەی ڕووسیا بەرپرسیارە لە هەڵگیرسانی شەڕی ئۆكرانیا.

* ئاشكرایە كە پەیوەندییەكانی نێوان ئێران و عێراق چەندین قۆناغی بە خۆوە بینیوە، ئێوە چۆن لە پەیوەندییەكانی ئێستای نێوان ئەم دوو وڵاتە و لە ئایندەی ئەم پەیوەندییانە دەڕوانن؟

- پێم وایە پەیوەندییەكانی نێوانیان لە ئاستێكی باشدایە، ئاڵوگۆڕی ئابووری لە ئارادایە و پەیوەندیی كەلتووری هەیە، هەم لەگەڵ عەرەبی عێراق و هەم لەگەڵ كوردی عێراق، هەروەها ڕایەڵەی ئایینییش هەیە، كە سەدان هەزار ئێرانی سەردانی عێراق دەكەن، مەبەستم ئەوەیە تۆ ناتوانیت خەڵكی لەیەكتری جیا بكەیتەوە و لێكیان داببڕیت. هەروەها پێم وایە تاوەكو دەستتێوەردانی دەرەكی لە عێراق كەم ببێتەوە، ئەوا پەیوەندییە باشەكانی نێوان عێراق و ئێران بەردەوام دەبێت. دواتر من هیچ هۆكارێك نابینم بۆ دروستبوونی ڕووبەڕووبوونەوە لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا، چونكە ئێمە بینیمان كە هەشت ساڵی شەڕی نێوانیان كە چ زیانێكی بە هەردوولا گەیاند، كەواتە هیچ لایەك – نە ئێران و نە عێراق- نایانەوێت بگەڕێنەوە بۆ ئەو مێژووە تاریكە و هەردوولا خواستی ئەوەیان هەیە، بەردەوامی بەو پەیوەندییە باشانە بدەن كە لە ئێستادا لە نێوانیاندا دروست بووە و برەو بە ئاڵوگۆڕ لەسەرجەم بوارەكاندا بدەن.

* ئەی چۆن لە پەیوەندی نێوان ئێران و هەرێمی كوردستان دەڕوانن؟

- ئاشكرایە پەیوەندییەكانی نێوانیان هەوراز و نشێوی بە خۆیەوە بینیوە، بەڵام پێم وایە سەركردە كوردەكان ئەوە قەناعەتەیان لا دروست بووە كە لە سەروەختی ناخۆش و تەنگانەدا ئێران هاوبەشێكی هاوكاریان بووە و بەڕێز بارزانی خۆی چەندین جار ئەمەی دووپات كردووەتەوە. كاتێك داعش هێرشی كردە سەر كوردستان، ئێران هاوكاریی كوردی كرد بۆ ئەوەی لە شەڕی دژ بە داعش بەرگری لە خۆی بكات. هەروەها سەركردە كوردەكانی ئەو قەناعەتەیان هەیە كە بوونی پەیوەندیی باش لەگەڵ ئێراندا لە سوود و بەرژەوەندیی خۆیانە، پێم وایە هەمان قەناعەت لای سەركردەكانی ئێرانیش هەیە و پێیان وایە نەبوونی ڕووبەڕووبوونەوە لەسەر سنوورەكان لە بەرژەوەندیی هەردوو لایە.