لە ناو ئەم هەموو شەڕ و گرژی و گۆڕانكارییە خێرایانەدا كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێیاندا تێدەپەڕێت، خوێندنەوە و پێشبینیكردنی بارودۆخی ئابووری و دارایی عێراق كارێكی ئاسان نییە، بەڵام بۆ ئێمەی كورد كە لە ناو كرۆكی ڕووداو و گۆڕانكارییەكانداین و لە چەندین لاوە هەڕەشەمان لەسەرە، كارێكی پێویستە، بەتایبەتی لەگەڵ چارەسەرنەكردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەرێم و بەغدا و مامەڵەی خراپی لایەنە سیاسییەكان لەگەڵ پرسی مووچە و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان لە یاسای بوودجەی فیدڕاڵیدا. لەسەر ئەم پرسە و چەند تەوەری دیكەی پەیوەندیدار، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ پڕۆفیسۆر دكتۆر محەمەد شەعبان، شارەزا و پسپۆڕی دارایی و ئابووری ساز دا.

 

 

* با سەرەتای پرسیارمان لەو گۆڕانكارییانەوە دەست پێ بكەین كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێیاندا تێدەپەڕێت. ئایا لە دیدگە و شرۆڤەی ئابووری و داراییەوە چۆن دەڕواننە ئەو گۆڕانكارییانە و، بارودۆخی دارایی و ئابووریی عێراق و هەرێمی كوردستان چۆن هەڵدەسەنگێنن؟

-  ئابووری بە گشتی و سەرجەم سێكتەرە جیاجیاكان و بوارەكانی پەرەپێدان و ژێرخان، پێویستی بە ژینگەیەكی لەبارە تاوەكو گەشە بكات و پەرە بسێنێت و پێش بكەوێت، بە پێچەوانەی ئەو بارودۆخە ئاڵۆز و پڕ لە كێشمەكێش و بارگرژییانەوەیە كە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تووشی بووە و ڕەنگە بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ بەردەوام بێت. ئەوەتا ململانێیەكی بێ ویژدانانە لە فەلەستین دروست بووە و بۆ چەندین دەیەی داهاتوو خەڵكی هەژار باجەكەی دەدەنەوە و ئاوەدانكردنەوە و باشكردنی حاڵی خەڵكەكەشی دیار نییە، بگرە بە شێوەیەك ئاگری ململانێكانی ئێران - ئەمریكا و ئیسرائیل - ئێران تەشەنەی كردووە و، لوبنان و یەمەن و سووریا و تەنانەت عێراقیشی گرتووەتەوە. ئەم بارگرژی و شەڕ و پێكدادانانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەگەرچی مێژوویەكی كۆنی هەیە، بەڵام هاوكاتە لەگەڵ شەڕی ئۆكرانیا و ڕووسیا و ململانێكانی دیكەی ئەمریكا و چین و كۆریای باكوور. لە ناو هەموو ئەم گرژی و شەڕانەدا، هاتنی ترەمپ و گۆڕانكاری لە سیاسەتی ئیدارەی نوێی ئەمریكا بەرانبەر زۆر پرسی جیهانی، وێستگەیەكی گرنگی مێژووە. جیهان چاوەڕوانی گۆڕانكاریی بنەڕەتی لەم ئیدارەیە هەیە، لەمەڕ پرسە گرنگەكانی وەكو ئێران و میلیشیاكان و شەڕی ئۆكرانیا و ڕووسیا و نرخی نەوت و یارمەتی و هاوكارییەكانی ئەو وڵاتە بۆ دۆست و هاوپەیمانەكانیان، ئەمە هەموو ئەگەرەكان بە كراوەیی دەهێڵێتەوە. خۆ ئەگەر عێراق و هەرێمی كوردستانیش بە وریاییەوە نەڕواننە ئەم گۆڕانكارییانە، ئەوا ئەم سیاسەتە نوێیەی ترەمپ ئەگەری تەشەنەكردن و كاریگەریی نەرێنیی لەسەر عێراق و هەرێمی كوردستانیش دەبێت، بە واتایەكی دیكە، دەبێ خۆمان بۆ بەڕێوەبردنی قەیرانەكان ئامادە بكەین، چونكە چارەنووسێكی نادیار چاوەڕوانی بارودۆخی سیاسی و سەربازی و بگرە دارایی و ئابووریی عێراق و هەرێمی كوردستانیش دەكات. بەو پێیەی ئابووری و دۆخی دارایی و بەهای نەوت و چەندین بابەت و بواری دیكە لەگەڵ عێراق كۆمان دەكاتەوە. لەلایەكی دیكەوە، ئێران بەرانبەر ئەو پاشاگەردانی و پاشەكشەیە دەستەوەستان ناوەستێت كە لە ناوچەكەدا لە بواری سیاسی و سەربازی و مەزهەبییشەوە ڕووبەڕووی شكستێكی گەورە بووەتەوە. خەونی چەند دەیەی ڕابردوو، هەر لە دروستكردنی هیلالی شیعی و پاوانخوازی و هەناردەی شۆڕشەكەی هەمووی لەناوچوو، لە بەرانبەردا گەشەی سەربازی و سیاسیی توركیا لە ناوچەكەدا ڕووی لە هەڵكشان كردووە. هەموو ئەم فاكتەرە سیاسی و سەربازییانە وا دەكەن ساڵی 2025 بۆ بارودۆخی دارایی و ئابووریی جیهان و ناوچەكە و عێراق ڕوو لە باشی نەكات.

* ئەگەر لەسەر پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق بوەستین، ئەم پەیوەندییە چۆن دەبینیت، لە كاتێكدا زۆربەی هەرە زۆری كێشە هەڵپەسێردراوەكان وەك خۆی ماوەتەوە، بگرە كێشەی دیكەی مووچە و بوودجە و نەوتیشی چووەتە سەر؟

-  زۆر ڕاستە، كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان ناوەند و هەرێم نەك هەر چارەسەر نەكران، بەڵكو چەندین كێشەی دیكەی ئاڵۆزی هاتووەتە سەر، لەوانە پرسی نەوت و بوودجە و مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم، كە لەگەڵ نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، ئەگەری پێكدادان و ئاڵۆزیی زیاتری لایەنە سیاسییەكان هەیە و كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا لانیكەم تا خولێكی دیكەی پەرلەمان بێ چارەسەر دەمێننەوە. خۆ ئەگەر ئەو فاكتەرە سیاسی و سەربازییانەی كە باسمان كرد، لێكۆڵینەوەی لەسەر بكەین، بۆمان دەردەكەوێت ناوچەكە بەگشتی و عێراق بەتایبەتی، لەبەردەم ئاڵۆزی و تێكچوونێكی دۆخی دارایی و ئابووریدایە. ئەوەی تا ئێستا بارودۆخە دارایی و ئابوورییەكەی نێوخۆی عێراق و هەرێمی كوردستانی ڕاگرتووە، بەرزیی بەهای نەوتە لە جیهاندا، كە عێراق بۆ 4.2 ملیۆن بەرمیل نەوت لە ڕۆژێكدا، 3.5 ملیۆن بەرمیل هەناردە دەكات و 700 هەزار بەرمیلەكەی دیكەی لە نێوخۆدا بەكار دەهێنێت. ئەم بڕە زۆرە نەوتە عێراق بەهاكەی لە سەرووی 80 دۆلارەوەیە، ئەمەش پارە و بوودجەیەكی زەبەلاحە و زۆر كەموكورتیی ئابووری و دارایی پڕ كردووەتەوە، بەڵام ئەم دەستكەوتە لەگەڵ هاتنی ئیدارەی نوێی ئەمریكا خۆری ئاوا دەبێت. لە بەرنامە و ستراتیژیەتی ترەمپدا هەیە بەهای نەوت دابشكێنێت، ئەمە وێڕای ئەگەری ئاڵۆزبوونی بارودۆخەكەی نێوان ئیسرائیل و ئێران لە لایەك و نێوان میلیشیا شیعەكان و ئەوانەی ناوی خۆیان ناوە «بەرەی موقاوەمە» لە لایەكی دیكە، وا دەكەن ئەگەری پەرەپێدان و وەرچەرخانی ئابووری لەم ساڵدا ڕوو نەدات، بگرە بە پێچەوانەوە، هەموو ئەگەرەكان لە بەردەم داڕمان و داشكانی بارودۆخی دارایی و ئابووریی عێراقدا واڵایە، كە بە دڵنیاییەوە كاریگەریی توندی لەسەر بارودۆخی دارایی و ئابووریی هەرێمی كوردستانیش دەبێت. تەنانەت ئەو گەشبینی و پێشبینیانەی سندوقی نەختی نێودەوڵەتی بۆ پەرەپێدان و گەشەی ئابووریی عێراق دایاننابوو، كە بە 4.2 ی گەشە مەزەندەی كردبوو، كەچی هەر زوو لێی پاشگەز بووەوە و بۆ خوارووی 3.5 مەزەندەی كرد. پێشتر هەرێمی كوردستان تا ڕاددەیەك سەربەخۆیی ئابووری و دارایی لە ئابووری و دارایی عێراق وەرگرتبوو، بەپێچەوانەی ئێستا كە بارودۆخی سیاسی و دارایی و ئابووری و نەوتی و بازرگانی و ئیدارییەوە بە بەغداوە بەستراوەتەوە، كە جگە لە هەندێك بواری وەبەرهێنان و بوودجەی بەكارخستن نەبێت، یان فرۆشتنی هەندێك نەوت بە شێوەی نایاسایی، یان بەكارهێنانی بۆ پێداویستیی ناوخۆی پاڵاوتگەكان و سەرفكردنی لە نێوخۆی هەرێمدا لەگەڵ هەندێك چالاكی كە بەداخەوە لە چوارچێوەی تاوانی شووشتنەوەی پارە، یان سپیكردنەوەی پارە، زیاتر هیچی دیكە نییە. بەو عەقڵییەتەش كە بەغدا و لایەنە سیاسییەكان و وەزارەتەكان مامەڵەمان لەگەڵ دەكەن، خۆگونجاندن كارێكی زۆر زەحمەتە و بەداخیشەوە ئێمە كەوتووینەتە سووچێكەوە كە ڕێگەی چارەسەر و بەدیلەكانمان هەر زۆر كەمن و بگرە لە هەندێك بواری وەكو مووچە و بوودجەدا ڕێگەچارەی نوێمان نییە، بۆیە جگە لە زمانی دیالۆگ و ئاشتییانە هیچ دەرچەیەكی دیكەمان لە بەردەستدا نییە.

* باس لەوە دەكرێت كە لە كۆی زیاتر لە 20 تریلیۆن دینار كە دەبووایە بەغدا لە پشكی هەرێم لە یاسای بوودجە بۆ هەرێمی كوردستانی بناردایە، تەنیا 10 تریلیۆن دیناری ناردووە، واتە تەنیا لە 6%ی داهاتی گشتیی عێراق لە كۆی 12.6% پشكی هەرێمی كوردستان، ئایا ئەمە تا چەند مامەڵەیەكی تەندروست و یاساییە؟

- حكومەتی عێراق لە ڕووی سیاسی و ئابووری و داراییەوە هیچی بۆ هەرێمی كوردستان نەهێشتووە، زۆربەی دەسەڵاتەكانی لە دەستماندا نەهێشتووە، بە بەرنامە و پیلانێكی تۆكمە و دابەشبوونی ڕۆڵەكانەوە، وردە وردە ئابڵوقەی داوین و لاوازكردن و بێهێزكردنی هەرێمیان كردووەتە ستراتیژیەتێك، هەر ئەمەش چاوەڕوان دەكرێت لە وڵاتێك كە بە هیچ شێوەیەك بە دەستوور مامەڵە ناكەن و بڕوایان بە فیدڕاڵییەت نییە و بە عەقڵیەتێكی قەومچێتی و مەزهەبی مامەڵە دەكەن، كە دەستتێوەردانی دەرەكی بە سەریەوە زاڵە. ئەوەتا تەنانەت توانای پێدانی مووچەمان نەماوە، ئەو مووچەیەی مافێكی ئاسایی و سرووشتیی هەموو مووچەخۆرێكە و پەیوەندیی بە باروبژێوی ژیانیەوە هەیە. كێشە و گرفتەكەی ئێستای ئێمە لەگەڵ حكومەتی ناوەندی لە بەغدا پارە و مووچەیە، یان ئێمە هەڵەین، یان حكومەتی عێراق هەڵەیە، خۆ دەبێت دوا جار ئەم كێشە ئەزەلی و بەردەوامە ڕوو لە چارەسەر بكات، نەوەكو لە بازنەیەكی داخراوی تۆمەتبەخشینەوەی یەكتر و جێبەجێكردنی ئەجێندا و دەستتێوەردانی دەرەكی، هەموو ئەم كێشە هەڵواسراوانە بێ چارەسەر ماونەتەوە. لە دوای ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە، بەغدا تا ئەمڕۆ بەردەوام دەسەڵاتی ئابووری و دارایی و نەوتی لە هەرێمی كوردستان وەردەگرێتەوە. یەكێك لەو دەسەڵاتانە بوونی كۆمپانیا و وەبەرهێنەرەكانیانە، بۆ ئەمەش حكومەتی بەغدا دەڵێت دەبێت ئەو كۆمپانیایانە بچنە بەغدا و مۆڵەت لە خۆمان وەربگرن، تاوەكو بتوانن مامەڵەیان لەگەڵ بكەن، وا حیسابیان كردووە ئێرە ئیدارەیەكی سەربەخۆی دەوڵەتێكی دیكەیە و دیوارێكی گومرگییان داناوە و باجی گومرگیمان لێ وەردەگرن. هەموو ئەم پاساو و بیانووانەی بەغدا بۆ ئەوەیە وردە وردە هەرچی كۆمپانیای وەبەرهێنان و بەڵێندەرایەتی هەیە، بچنەوە بەغدا و مۆڵەت و كارەكانیان لە بەغدا بەڕێوە بچێت.

* دوای ئەو هەموو سەردان و گفتوگۆیانەی شاندە تەكنیكییەكانی هەرێم و عێراق، لە ئەرزی واقعدا تا دێت كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا بەردەوامییان هەیە، ئایا تا چەند ئەم گرفت و كێشانە وا دەكەن لە 2025 وەك ساڵێكی پڕ لە كێشە و گرفت بەڕێ بكەین، بەتایبەت لەگەڵ نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی عێراق؟

- چەندە لەگەڵ بەغدا دابنیشین و گفتوگۆ بكەین و ڕێككەوتن واژۆ بكەین، ئەگەر نێوماڵی كورد یەكڕیز و تەبا نەبێت، ئەوا ئێمە نەك هەر ناگەینە ئەنجام، بەڵكو كێشە و گرفتی دیكەمان بۆ دەخوڵقێنن. ئەگەر پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان وەكو دوو هێزی خاوەن نفووز و ناوچە و پێشمەرگە و دارایی، یەكڕیز بن و بە زووترین كات حكومەتی هەرێمی كوردستان پێك بهێنن، ئەوا گفتوگۆ و دانوستانەكانیشمان لە بەغدا بەهێز دەبێت. هەرچی نەیار و دوژمنی كورد و ئەجێندا و بەرژەوەندیی ئیقلیمی و دەرەكی هەیە، سوود لەو ناتەباییەی نێوماڵی كورد وەردەگرن، كێشەی ناكۆكی و ناتەبایی خاڵی لاوازی ستراتیژیەتی ئێمەیە. هەر لە مێژووشدا وا بووە، كەی كورد یەك بووە، داواكاری و مافەكانی باشتر لە بەغدا جێبەجێ كراوە. لە ئێستادا هەردوو هێز بەشێكن لە هاوپەیمانێتیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت، وابزانم بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، ناو و ناوبانگ و پێگەیەكی بەهێزی لە هەرێم و عێراق و ناوچەكەدا هەیە. ئەگەر هێزە سەرەكییە كوردییەكان پاڵپشتی بكەن، ئەوا توانایەكی دیپلۆماسی و سیاسیی باشی هەیە بۆ كاریگەری لەسەر سەرۆك وەزیران و هێزە سیاسییەكانی ناو ئیتاڕ و هاوپەیمانێتیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت. هەرچی هێزە سیاسییەكانی عێراق هەیە، بە پاساوی ئەوەی دەڵێن كێشەكە سیاسی نییە، بەڵكو تەكنیكییە و دایدەبەزێننە خوارەوە، هەمووشمان دەزانین چارەسەركردنی كێشەكان لای تەكنۆكراتەكان و كەسانی خوارەوە نییە، بەڵكو ئەمانیش بە ئیعازی سەرەوە مامەڵە دەكەن. هاوكات كەسە تەكنۆكرات و تەكنیكی و هونەرییەكان گۆڕەپانەكەشیان زۆر بیرۆكراتییە و ڕۆتینی تێدایە و زۆربەی جار توانای بڕیاردان و چارەسەركردنی خێرایان نییە، بۆیە چەند لێژنە تەكنیكی و هونەرییەكان دروست بكرێن، لە چارەسەرەكان دوور دەكەوینەوە. من زۆر گەشبین نیم لە چارەسەری كێشەكانی مووچە و بوودجە و نەوت، تاوەكو كەس و سەركردە سەرەكییەكانی دامەزرێنەری عێراقی نوێ كۆنەبنەوە، چونكە عێراقێكی بێ ناسنامەی یەكگرتووی ئاخنراو بە عەقڵییەتی قەومچێتی و مەزهەبگەرایی، كە خۆیان لەناوخۆیاندا ناكۆك و پڕ لە كێشەن، چۆن توانای چارەسەركردنی كێشە ئاڵۆزەكانی هەرێمی كوردستانیان هەیە.

* پرسی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستانیش دوای دوو خولی گفتوگۆ ڕێگە نەدرا لە پەرلەمان تێپەڕێندرێت، ئایا بۆ چارەسەركردنی ئەم پرسەش پێویست بەوە ناكات لایەنی دەرەكی، بەتایبەتی ئیدارەی نوێی ئەمریكا فشارەكانی دەست پێبكات، تاوەكو ڕێگە بەو گەمارۆیە نەدەن درێژە بكێشێت كە لەسەر هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان دانراوە؟

- ئەوە زیاتر لە حەوت ساڵە هەر دەڵێن دەبێت یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی دەربچێت، بۆ ئەوەی كۆتایی بەو هەموو كێشە و گرفتەی نەوت لە نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق بهێنرێت، ئەم یاسایە هەر دەرنەچووە و ڕێگەش نادرێت هەر هیچ نەبێت، بە دڵی هەرێمی كوردستان و مافە دەستوورییەكانی دەربچێت، ئێ خۆ دەرنەچوونی باشترە بە دەرچوونێكی پڕ لە كەموكورتی و پێشێلكردنی مافەكانی گەلی كوردستان. لە لایەكی دیكەوە، دوای سەرژمێرییش دابەشكردنی بوودجەی وڵات بەسەر ڕێژەی ڕاستەقینەی دانیشتوواندا دابەش نەكرا، هەر جارەو بە بیانوو و پاساوێك پشكی هەرێمی كوردستان نانێرن، یان كەمی دەكەنەوە. هەر پرۆژەیاسایەكیش بچێتە پەرلەمان، بە زۆرینەی پەرلەمانی و فرتوفێڵی ئیجتیهاداتی دەستووری و پاساو و بیانووی جۆراوجۆر، ناهێڵن تێپەڕبێت تاوەكو بە دڵی بەرژەوەندییەكانی خۆیان نەبێت. ئەوان ناكۆك و ناتەبان لە نێو خۆیاندا، كەچی لە داڕشتنی ماددە و بڕگەكانی بوودجەی گشتیدا هەموویان لە دژی مافەكانی گەلی كوردستان یەكن، و دەیان بڕگەی نەفەقاتی فیعلی و تەقدیری و بیانووی جۆراوجۆر دەهێننەوە. داخی گرانم ئێمەش لە بەغدا لاوازین و وەكو كەسێكی نەخوێندەوار دەردەكەوین، توانای گفتوگۆ و ڕازیكردنی بەرانبەرمان نییە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی كۆمپانیاكانی نەوت و گرێبەستەكانی و هەناردەكردنی نەوت بۆ دەرەوە. بۆیە كێشەكانی نەوت و هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان چارەسەر نابێت، تاوەكو یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی بە هاوبەشی لە نێوان هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقی فیدڕاڵدا دەرنەچێت.