مارك كیتس، مێژوونووس و ڕۆژنامەنووسە و یەكێكە لە دامەزرێنەرانی دامەزراوەی «هەڵگرتنی نهێنی لەسەر بەڵگەنامەكانی بەریتانیا- Declassified UK» كە دامەزراوەیەكی سەربەخۆی میدیاییە و لە ساڵی 2019 دامەزراوە و بایەخ بە سیاسەتی دەرەوەی شانشینی یەكگرتووی بەریتانیا دەدات.

ئەم نووسەر و ڕۆژنامەنووسە لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردووەوە كار لەسەر سیاسەتی دەرەوەی بەریتانیا و ئەمریكا دەكات و، تا ئێستا شەش كتێبی لەسەر بەڵگەنامە نهێنییەكانی وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا و ئەمریكا نووسیوە، هەروەها لە وێبسایتی «Declassified UK» بەردەوام بەڵگە نهێنییەكان بڵاو دەكاتەوە.

لە ڕۆژی 31ی تشرینی یەكەمی 2023 وتارێكی لە وێبسایتی «Declassified UK» سەبارەت بە هاوكاریی پڕچەككردنی حكومەتی عێراقی لە لایەن حكومەتی بەریتانیا بە ناونیشانی «كاتێك بەریتانیا سوپای عێراقی پڕچەك كرد، بۆ ئەوەی شەڕی جینۆساید دژی كوردەكان پیادە بكات»، وەك بەبیرهێنانەوەیەك بۆ یادی شەستەمین ساڵیادی دەستپێكردنی ئەو هاوكارییانەی بەریتانیا بۆ جینۆسایدی كورد بڵاو كردووەتەوە، كە لە بنەڕەتدا چەند پەرەگرافێكە لەو كتێبەی كە ساڵی 2004 دوای ئەوەی بەریتانیا و ئەمریكا جارێكی دی لە ساڵی 2003 و دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێن گەڕانەوە بۆ عێراق بە ناونیشانی «بێ بەهاكردنی گەل: پێشێلكارییە نهێنییەكانی بەریتانیا لەسەر مافی مرۆڤ «Unpeople: Britains Secret Human Right Abuses» بڵاو كراوەتەوە.

 

 كۆمەڵكوژییەكان لە عێراق

مێژوویەكی نهێنی

«كۆمەڵكوژییەكانی عێراق.. مێژوویەكی نهێنی ..

 Massacres in Iraq: The Secret History»، ناونیشانی چاپتەرێكی ئەم كتێبەیە كە لە لاپەڕەكانی (92 تا110) باس لەو كۆمەڵكوژییانەی عێراق دەكات، كە ڕژێمەكانی عێراق لە دژی حزبی شیوعی عێراق و دواتریش بەرانبەر خەڵكی كوردستان و شۆڕشی ئەیلوول ئەنجامی داون، ئەم كۆمەڵكوژییەش لە كودەتاكەی حزبی بەعس لە 8ی شوباتی 1963وە دەست پێدەكات كە بەعسییەكان بە پشتگیریی دەزگای هەواڵگریی ئەمریكا «CIA» و بە ئاگاداریی باڵیۆزی بەریتانیا لە بەغدا، توانییان ڕژێمەكەی عەبدولكەریم قاسم بڕووخێنن و، پاشانیش بە ڕێگەی بۆردومانكردنی تەلاری وەزارەتی بەرگریی عێراق بە فڕۆكەی هەنتەری بەریتانی، توانییان عەبدولكەریم قاسم لەناو وەزارەتی بەرگریی عێراق بكوژن.

بەعسییەكان لە 1963 هەرچی لە توانایاندا بوو بەرانبەر حزبی شیوعی عێراقی كردیان و بە هەزاران ئەندامیان دەستگیر كردن و بە هەزارانیشیان لێ كۆمەڵكوژ كردن و حزبی شیوعیشیان بە فەرمی قەدەغە كرد. لەم چاپتەرەدا لەناو بەڵگەنامەكانی باڵیۆزخانەی بەریتانیا لە عێراق كە لە عێراقەوە ئاراستەی وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا كراون، هەموو ئەو ڕووداوە دڕندە و كۆمەڵكوژییانەی بۆ وەزارەتی دەرەوە گواستووەتەوە، هەروەها ئەو دروشم و پەیامانەشی هەمووی بۆ كردوون بە تێكست كە لە ڕادیۆی ئەو كاتی عێراقەوە دژی حزبی شیوعی بڵاو كراونەتەوە. لە بەرانبەردا حكومەتی بەریتانیا «پارێزگاران و كرێكاران» لە پێناوی پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان و مانەوەی كۆمپانیا پتڕۆلییەكانیان لە عێراق، دەستخۆشییان لەو كۆمەڵكوژییانە كردووە و، هەروەها ڕایانگەیاندووە كە دەبێت سنوورێكیش بۆ شەڕی كوردەكان دابنرێت، ڕاشكاوانە مەبەستیان ئەوە بووە كە دەبێت كارێك بكەن، شۆڕشی ئەیلوول نەتوانێت ڕژێمەكەی دوای عەبدولكەریم قاسم «بەعسییەكانی 1963» سەغڵەت و بێ توانا بكات و ببێتە هۆكاری ئەوەی بڕووخێت.

لە دوای ئەوەی بەعسییەكان ئەوەی توانییان بەرانبەر حزبی شیوعیی عێراق كردیان، حكومەتی بەریتانیا نەك هەر پەیوەندییەكانی لەگەڵ بەعسییەكان فراوان كرد، بەڵكو داوای لە بەعسییەكان كرد، تیمێك لە گاردی نیشتمانیی عێراق بنێرن بۆ بەریتانیا بۆ ئەوەی مەشق و ڕاهێنانیان پێ بكەن، بۆ ئەوەی كۆمەڵكوژیی دڕندانەتر ئەنجام بدەن، لەمەش زیاتر هەموو جۆرە چەك و تانك و ڕۆكێتێكیش بدەن بە بەعسییەكان بۆ ئەوەی بە یەكجارەكی كێشەی كورد لە عێراقدا كۆتایی پێ بهێنن.

 

 گەڕانەوەی بەریتانیا و ئەمریكا بۆ عێراق

دووبارەبوونەوەی مێژوویەكی ترسناك

نووسەر لەم كتێبەدا دەیەوێت بە خوێنەرانی بڵێت «سیاسەتی دەرەوەی بەریتانیا و ئەمریكا بەرانبەر گەلانی جیهان، بێ بەهاكردنی چەمكی «گەلان» بووە لە بەرانبەر پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان لەگەڵ ڕژێمە سەركوتكارەكاندا و بەم شێوەیەش وەسفی ئەو  بێ بەهاكردنی گەل – Unpeople»ی كردووە و نووسیویەتی: چەمكی «بێ بەهاكردنی گەل» توخمێكی سەرەكییە لە هەموو سیاسەتی ڕابردووی بەریتانیا كە ئەم كتێبە باسی دەكات و، لەمیانەی دەستتێوەردان و پشتگیركردنی لە هاوپەیمانە سەرەكییەكانی وەك ئەمریكا و دامودەزگا سەركوتكەرە هەمە جۆرەكانی وڵاتە جیاوازەكان پیادەی دەكات، هەتا ئێستاش ئەم سیاسەتە پیادە دەكات و بە شێوازێكی سیستیماتیكی و بەرنامە بۆ داڕێژدراو مافەكانی مرۆڤ پێشێل دەكات، قوربانییە سەرەكییەكانی ئەم سیاسەتەش ئەوانەن كە لە چاوی بەریتانیادا بە مرۆڤ، یان گەل لە قەڵەم نادرێن، ئەوانە لە سیاسەتی بەریتانیادا ژیان و مانیان هیچ بەهایەكی نییە، ئەم دەستەواژەیە بەرانبەر ئەو هاوكێشەیە كە لە سەردەمی كۆلۆنیاڵی پێیان دەگوتن «دڕندە و وەحشین، ئەوانە شایەنی ئەوەن لە بارودۆخێكی تەواو نهێنیدا بە گوللەی بەریتانیەكان بكوژرێن، یان بە هەر بیانوویەكی دیكە پێشوازی لە لاشەكانیان بكرێت و وا پیشان بدرێت تاوانیان ئەنجام داوە».

نووسەر لە بەشێكی دیكەی پێشەكیی ئەم كتێبەدا باس لەو تاوانانە دەكات كە بەریتانیا لە چەندین وڵاتی جیاواز ئەنجامی داون و، قوربانییەكانی بە هەزاران خەڵكی بێتاوان بووە و نووسیویەتی: «من بەدواداچوونم كردووە و داتام كۆ كردووەتەوە كە لە ساڵی 1945ـەوە تا ئێستا (مەبەستی 2004 بووە)، بەریتانیا بەرپرسیایەتی نزیكەی 10 ملیۆن مرۆڤی دەكەوێتە ئەستۆ كە بە هۆی ئەو سیاسەتەوە گیانیان لەدەست داوە، لەوانە نەیجیرییەكان، ئەندەنووسییەكان، عەرەبەكان، ئۆگەندییەكان، چیلییەكان، ڤێتنامییەكان و چەندینی دیكەش، لە زۆربەی حاڵەتەكانیشدا، ئەم بەپرسیاریەتییە سیاسییە گەورەیە لەبەر چاوان ون بووە و بۆ ڕای گشتی ئاشكرا نەكراون و لەلایەن ڕۆژنامەنووس و ئەكادیمیەكانەوە بایەخی پێ نادرێت و باس ناكرێن». بەریتانیا سەردەمێكی درێژە لە پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ لە عێراق تێوەگلاوە، لە ڕاستیدا ڕەگ و ڕیشەیەی ئەم كێشەی ئێستا عێراق تیایدا دەژی، دەتوانین لە ناو ئەو ڕووداوە ترسناكانە بیاندۆزینەوە كە لە شەستەكانی سەدەی ڕابردوو بەریتانیا لە عێراقدا پیادەی كردووە، بەڵگە نهێنییەكانی بەریتانیا ئەوەمان پێ دەڵێن كە چۆن پشتگیری بەریتانیا بۆ كوشتن و سەركوتكردن لە بەغدا زۆر پێش هاتنی سەدام حوسێن بووە. ئەو بەڵگانامانە ئەوەش ئاشكرا دەكەن كە تا چەند بەریتانیا لەو دوژمنكارییانە تێوەگلاوە كە دژی كوردەكان ئەنجام دراون بە بەكارهێنانی چەكی كیمیاوییشەوە، ئەم سیاسەتانە بوونە ڕەگ و ڕیشەی ئەو پشتگیرییەی ڕۆژئاوا كە دواتر پێشكەشی ڕژێمی سەدام حوسێنیان كرد، بۆیە دەبێت ئەوە ئاشكرا بێت، كە سەدام حوسێن یەكەم كەس نییە چەكی كیمیاوی لە ساڵی 1988 دژی كورد بەكارهێنابێت، پێشتریش لە شەستەكانی سەدەی ڕابردوو چەكی كیمیاوی لە دژی كورد بەكار هاتووە.

بەپێكەوە گرێدانەوەی مێژوو بە ئێستاوە، نووسەر لەو مەترسییە ئاگادارمان دەكاتەوە، كە چۆن لە ماوەی 60 ساڵی ڕابردوودا ئەمریكا و بەریتانیا دۆستی ئەو ڕژێمە بوون كە لە بەغدا لە دەسەڵاتدا بووە و، بەپێی بەرژەوەندییەكانیان مامەڵەیان كردووە و، تەنیا پشتگیریی ئەو ڕژێمەیان كردووە، ئێستاش هەر بەوجۆرە سیاسەت دەكەن و نووسیویەتی «لە ئێستاشدا ئاراستەی سیاسەتی لەندەن و واشنتۆن بەوجۆرەیە كە پشتگیری لە ڕژێمە دۆستەكەی خۆیان لە بەغدا بكەن، ئەم سیاسەتە پاشخانێكی مێژوویی دوور و درێژ و ترسناكی هەیە، بۆیە پێناچێت بۆ ئایندەی عێراق هیچ باشییەكی هەبێت و ئایندەی عێراق ڕۆشن نابێت».

 

 گرێدانەوەی 1963 بە 2003 و

2003 بە 2023

پێشبینییەكانی مارك كیتس لە ساڵی 2004 بۆ عێراق، گرێدانەوەی مێژووی ساڵی 1963ی بەعسییەكان بۆ دەسەڵات لەگەڵ ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە 2003 ئەوەمان پێ دەڵێت «پێوەری دۆست و دوژمن لە سیاسەتی لەندەن و واشنتۆندا پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆیانە، ئەمەش لەبەر ئەوەی خۆیان ڕژێمی بەعسیان هێنایە دەسەڵات و خۆشیان ڕووخاندیان».

لە ساڵی 1963 بە بیانووی ئەوەی بەعسییەكان نییەتی ئەوەیان هەیە، داوای كوەیت بكەنەوە وەك بەشێك لە عێراق، بەریتانیا ئامۆژگاریی دەوڵەتی كوەیتی كرد، بڕی 80 ملیۆن پاوەنی ئیستەرلینی بدات بە بەعسیەیكان وەك بەرتیل بۆ ئەوەی ئاسایشی كوەیت مسۆگەر بێت، بەڵام لە ساڵی 1988 دوای تەواوبوونی شەڕی ئێران و عێراق، دیسان هەر ڕژێمی بەعس هەوڵی دا، كوەیت پارەی بداتێ، ئەمجارەیان لەندەن و واشنتۆن ئامۆژگاریی كوەیتیان كرد، كە نەیداتێ، بۆ ئەوەی بیانوویەك بۆ ڕووخانی ڕژێمی بەعس بدۆزنەوە، یان لانیكەم لاوازی بكەن.

پێشبینییەكانی وتاری ئەمجارەشی كە بە ناونیشانی «كاتێك بەریتانیا سوپای عێراقی پڕچەك كرد، بۆ ئەوەی شەڕی جینۆسایدی دژی كوردی پێ بكات»، لە وێبسایتی هەڵگرتنی نهێنییەكانی بەڵگەنامەكانی بەریتانیا «Declassified UK» بڵاوی كردووەتەوە، لە بنەڕەتدا وتارێكی تازە نییە، بەڵكو بەشێكە لە چاپتەرێكی كتێبەكە، بەڵام تازەیی ئەم وتارە لەوەدایە ئەو چاپتەرە كە نزیكەی 20 لاپەڕەیە كورتی كردووەتەوە بۆ نزیكەی 6-7 لاپەڕە و تەنیا ئەو پەرەگرافانەی دەرهێناوە كە تایبەتن بە «كۆمەڵكوژی، خاپووركردنی كوردستان و نەمانی كوردبوون – De-kurdisation-»و، پێمان دەڵێت، هەر كەسێك لەسەر ئەو خاكە بژی «گەلی كوردستان» كە ناوی كوردستانە ئەوا لە سیاسەتی ئەمریكا و بەریتانیادا هیچ بەهایەكی نییە و، ئەگەر بەرژەوەندییان بخوازێت، جارێكی دیكەش پشتگیریی ئەو ڕژێمە دەكەن، كە گەلی كوردستان جینۆساید دەكات و پلان بۆ خاپوركردنی كوردستان دادەڕێژێت، بە ڕاشكاوانە بیرمان دەهێنێتەوە و پێمان دەڵێت: یەكەم بۆمبای ناپاڵم كە گوندەكانی كوردستانی پێ كاول كرا، دروستكراوی بەریتانیا بوو، هەر بە فڕۆكەی هەنتەری بەریتانیاش بەسەر گوندەكاندا فڕێ درانە خوارەوە.

ئەم پێشەكییەمان بە پێویست زانی كە لەگەڵ ئەو وتارە گرنگەی كردوومانە بە كوردی «كاتێك بەریتانیا سوپای عێراقی پڕچەك كرد، بۆ ئەوەی شەڕی جینۆسایدی كوردی پێ بكات»، بڵاو بكەینەوە.

 

 

 

مارك كیرتس*

 

كاتێك بەریتانیا سوپای عێراقی پڕچەك كرد

 

بۆ ئەوەی شەڕی جینۆساید دژی كوردەكان پیادە بكات

 

«60 ساڵ پێش ئێستا هەردوو حكومەتی پارێزگاران و كرێكاران پشتگیریی ئەو هەڵمەتە دڕندەیانەی بەغدایان كردووە كە دەیكردە سەر كورد، ئەمە لەگەڵ ئەوەی ڕەنگە دەیانزانی ئەوەی ئەنجام دەدرێن، جینۆساید بن».

بەڵگەنامەیەكی ئەرشیفی نیشتمانیی بەریتانیا كە باری نهێنی لەسەر هەڵگیراوە.

\

 

بەرپرسێكی وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا نووسیویەتی: «لە ئۆكتۆبەری ساڵی 1963، حكومەتی بەریتانیا ڕەزامەندی پیشان دا، كە ماددەی تەقینەوەی بەهێزی خاپووركەر بۆ عێراق هەناردە بكات، ئەمەش بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی لەوانەیە بۆ كاولكردنی گوندەكانی كورد بەكاری بهێنێت».

بەپێی دۆسێیەكی نهێنی لەسەر هەڵگیراوی ئەرشیفی نیشتمانیی بەریتانیا، «حكومەتی عێراق هێرشێكی بەربڵاوی كردە سەر باكووری وڵاتەكەی و، بەریتانیا ئاستی هەناردەكردنی چەك و پێداویستی بۆ پشتگیركردنی ئەو هێرشانە زیاتر دەكرد».

تێوەگلانی بەریتانیا لە كاولكردنی گوندەكانی كوردستان لە سەرەتای شەستەكانی سەدەی ڕابردوو، هاوشێوەی ئەو دوژمنكارییە زۆر گەورانە بوو، كە سەدام حوسێن لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو دژی كورد ئەنجامی دا.

 

 شاڵاوەكانی تیرۆر

حكومەتی بەریتانیا هەناردەكردنی چەكی بۆ ڕژێمی عێراق هەڵكشاند، دوای ئەوەی دەستی كرد بە هەڵمەتی تیرۆر دژی كورد لە ساڵی 1963.

 

سوپای عێراق لە 10ی حوزەیرانی 1963 شاڵاوەكانی دژی كوردەكان دەست پێ كرد، كە داواكارییان بریتی بوو لە ئۆتۆنۆمی، پشكی كوردستان لە نەوت، دوورخستنەوەی هێزە عەرەبییەكان لە هەرێمی كوردستان لە باكوور.

رژێمی عێراق لە شوباتی 1963 لە میانەی كودەتایەكی خوێناوی كە دەزگای هەواڵگری ئەمریكا «CIA» پشتیوانی لێ دەكرد، دەسەڵاتی گرتە دەست، ئەمە یەكەمین جار بوو كە حزبی بەعسی قەومی لە عێراقدا دەسەڵاتی بكەوێتە دەست.

بەرپرسانی بەریتانیا هیچ گومانیان لەوە نەبوو لە ترسناكیی كردەوە سەربازییەكانی سوپای عێراق لە دژی كوردەكان، ئاماژەیان «بە نییەتی عێراق دابوو، كە هەڵمەتێكی تیرۆر دەست پێ دەكات».

بەرپرسێك نووسیویەتی: «لە ماوەی تەنیا 10 ڕۆژی دەستپێكردنی هێرشەكانی سوپای عێراق بە ئاشكرا ئەوە دەركەوت، كە دەستی كردووە بە پاكتاوكردن و كاولكردنی گوندە كوردەكان لە دەوروبەری كەركووك لە باكووری عێراق».

لەگەڵ بڵاوەپێكردنی دوو لەسەر سێی سوپای عێراق لە باكووری وڵات، بەرپرسێكی وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا ئاماژەی بەوە كردووە كە حكومەتی عێراق هەوڵێكی سەرتاسەری خستووەتە گەڕ بۆ كۆتاییهێنانی یەكجارەكی بە كێشەی كورد.

حكومەتی عێراق «تاكتیكێكی توندی گرتبووە بەر» لە گەڵیشدا هێزی ئاسمانییشی دژی كورد بەكار دەهێنا.

لە 22ی حوزەیران، باڵیۆزخانەی بەریتانیا لە بەغدا، لەندەنی ئاگادار كردەوە لەوەی كە «ئەو شێوازە دڕندەیەی سوپای عێراق پیادەی دەكات، دەبێتە هۆی ئەوەی بۆ ماوەیەك پەیوەندیی نێوان كورد و عەرەب تێك بچێت»، لەمەش زیاتر ئاماژەی بەوەش كردووە «سوپای عێراق بە تەواوەتی سەركەوتوو بووە لە پاكتاوكردنی ئەو گوندە كوردییانەی لە پێدەشت و دەوروبەری ئەو ناوچانەی مەترسییان لەسەرە و ڕووبەڕووی مەترسی بوونەتەوە».

لە درێژەی ئاگاداركردنەوەكەی باڵیوزخانەی بەریتانیا لە بەغدا هاتووە «شێوازی پیادەكراو بریتییە لە دەستبەسەرداگرتنی یەك بە دوای یەكی گوندەكان و بە تۆپی دەبابە و مەیدانی ئەو گوندانە بۆمبباران دەكەن، لە هەندێك حاڵەتدا هۆشدارییەكی كەم بە دانیشتووانەكەی دەدەن، یان هەر بە هیچ شێوەیەك هۆشدارییان پێ نادرێت، دوای تەواوبوونی ئەم بۆمببارانانە هێزەكانی عێراق لەگەڵ بەكرێگیراوە كوردەكان، دەچنە ناو ئەو گوندانە و دەست بە تاڵانی دەكەن».

لە هەندێك حاڵەتدا، هەر بۆ نموونە لە ناوچە كوردییەكانی كەركووك، بلدۆزەر بەكارهێنراوە بۆ تەختكردنی خانووەكان، ئاكامەكەشی ئەوەیە پیاوەكانی ئەو ناوچانە دەچنە شاخ و، زۆر جار ژن و منداڵەكانیان بەجێ دەهێڵن بۆ ئەوەی خۆیان بایەخ بە خۆیان بدەن، بەڵام ئێستا ئەو گوندانە كاول كراون و خامۆشن.

 

 مەترسییەكان

بەریتانیا بە هەزاران ڕۆكێتی نارد بۆ بەغدا، لەگەڵ ئەوەی دەیانزانی كە بۆ خاپووركردنی گوندە كوردییەكان بەكاری دەهێنان.

وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا هەستی بەوە كردووە كە ئەم هەڵمەتانەی بەغدا دژی كورد ئەنجامی دەدات، مەترسیی هەندێك زیانی دیاریكراوی بۆ بەرژەوەندییەكانی بەریتانیا هەیە، لەوانە «سەرنەكەوتنی ئەم دوژمنكارییانە» ڕژێمی عێراق بخاتە مەترسییەوە، ئەم شەڕەش لەوانەیە دەرفەتی زیاتر بۆ ڕووسیا بڕەخسێنێت، بۆ ئەوەی كێشە لە كوردستان دروست بكات. هەروەها ئەو ترسەشیان نەشاردووەتەوە كە لەوانەیە بزاوتی كوردەكان پەل بهاوێت بۆ توركیا و ئێران و سووریا و ئەمەش سەربكێشێت بۆ ئەوەی دامەزراوە نەوتیەكانی عێراق زیانمەند بن.

ئەوەی بە شێوەیەكی بەرچاو لە لیستی وەزارەتی درەوەی بەریتانیا نادیدە كراوە، ئەوەیە كە نازانرێت ئەم شەڕە چ كاریگەرییەكی لەسەر گەلی كورد دەبێت. «بەریتانیا بە كردەیی ڕەزامەندیی پیشان داوە سەفقەی چەكی گەورە هەناردەی عێراق بكات و دەشزانن ئەم چەكانە دژی كورد بەكار دەهێنرێن». دۆسێیەكەی ئەرشیفی نیشتمانیی بەریتانیا ئاماژەی بەوە كردووە كە «سێر ڕۆجەر ئالین باڵیۆزی بەریتانیا لە بەغدا، لە سەرەتاوە هانی بەغدای داوە بۆ ئەوەی بە دانوستاندن كێشەكە لەگەڵ كوردەكان چارەسەر بكات، بەڵام لەگەڵ دەستپێكی هەڵمەتەكانی سوپای عێراق دژی كوردەكان، شانشینی بەریتانیا پشتگیرییەكی ڕاشكاوانەی ڕژێمی عێراقی كرد.

پێش ئەوەی بەغدا شاڵاوەكانی لە حوزەیرانی 1963 دەست پێ بكات، بەریتانیا بە كردەیی ڕەزامەندی پیشان دا كە ژمارەیەكی هێجگار گەورەی چەك هەناردەی عێراق بكات، ئەمە لە كاتێكدا دەیزانی ئەو چەكانە دژی كوردەكان بەكار دەهێنرێت.

لە یەكێك لە دۆسێیەكاندا هاتووە، ئەلیك دۆگڵاس وەزیری دەرەوە لە حكومەتەكەی هارۆڵد ماكمیلان گوتوویەتی: «بە شێوەیەكی گشتی پەرۆشین بۆ ئەوەی بە زووترین كات چەكی پێویست بۆ عێراق دابین بكەین».

لە 11ی نیسان وەزیری بەریتانیا ڕەزامەندی پیشان دا كە 250 ئۆتۆمبێلی زرێپۆش بۆ گواستنەوەی سەرباز لە جۆری Saracen بۆ عێراق بنێرێت، ئەو مۆڵەتیشی دابوو، ئەگەر پێویست بوو دژی كوردەكان بەكاریان بهێنێت.

وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا ئاماژەی بەوەش كردووە «ڕەزامەندی دراوە لەسەر ئەوەی گوللە تۆپ و ڕۆكێت بۆ فڕۆكەی هۆكەر هەنتەری سەربازیی عێراق بنێرێت كە پێشتر بەریتانیا پێی دابوو، جارێكی دیكەش ئەگەر پێویست بوو، دەتوانێت دژی كورد بەكاریان بهێنێت».

لێژنەیەكی وەزاری ئاماژەی بەوە كردووە «قازانجێكی گەورەی بازرگانی هەیە و دەبێت بەدەست بهێنرێت و، چوارچێوەی هەناردەكردنی سەربازی گەورەیە و گەیشتووەتە ئاستی 6 ملیۆن پاوەنی بەریتانی.

 رۆكێتەكان

لە مانگی تەممووزی ساڵی 1963، حكومەتی حزبی پارێزگاران ڕازی بوون 500 ڕۆكێتی بەهێزی خاپووركەر بۆ عێراق بنێرێت

 

حكومەتی بەریتانیا بڕیاری دا، ناردنی هەندێك لە مووشەكەكان بۆ عێراق دوابخات، یەكێك لە بەرپرسەكان ئەم دواخستنەی ڕوون كردەوە بەوەی «لەوانەیە كارێكی باش نەبێت كە زۆر بە سانایی هەموو پێداویستییەكیان پێ بدرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە لەوانەیە ئەمە زۆر هانیان بدات، كە زیاتر پەڕگیرتر بن لەگەڵ كوردەكان، هەر بۆیە ئەگەر شەڕ هەڵگیرسا و عێراق دەستی كرد بە ڕۆكێتبارانی هەڕەمەكی، ئەوا لەوانەیە ڕووبەڕووی ڕەخنەی پەرلەمانی و جەماوەری ببینەوە».

دوای ئەوەی بەغدا هێرشی كردە سەر كوردستان، لەناو حكومەتی بەریتانیادا گفتوگۆیەكی زۆر كرا سەبارەت بەوەی ئایا ئەو ڕۆكێتانە بنێرن بۆ عێراق یان نە؟، ئەم پرسە بەوجۆرە لێك درایەوە، كە پرسێكی هەستیارە و بە شێوەیەكی تایبەتی دژی كوردەكان بەكار دەهێنرێت.

«هەواڵەكانی ئەو شەڕە لەوانەیە ڕەخنەگەلێكی ئاشكرا بورووژێنێ لەسەر بڕیارەكانمان بە پێدانی چەك بە عێراق».

لەو دۆسێیانەدا بە هیچ شێوەیەك كاریگەری ئەو چەكانە لەسەر كوردەكان ڕەچاو نەكراوە، تەنیا كاریگەری لەسەر پەیوەندییە گشتییەكان لەبەرچاو گیراوە، لە لێدوانی كابینەكەدا هاتووە «هەواڵەكانی ئەو شەڕە لەوانەیە ڕەخنەگەلێكی ئاشكرا لە دژی بڕیارەكەی ئێمە بە پێدانی چەك بە عێراق بورووژێنێت».

دوای دوو هەفتە لە شاڵاوەكە، وەزارەتی دەرەوە ئاماژەی بەوە كرد «ئێمە ئامادەین كە ئەوپەڕی تواناكانی خۆمان بخەینە گەڕ بۆ ئەوەی لە بواری «چەك و ڕاهێنان» پێداویستییەكانی عێراق دابین بكەین، ئەمە لەگەڵ ئەوەی هەتا ئێستا وەزیرەكان سوورن لەسەر ئەوەی ناردنی ئەو ڕۆكێتانە دوابخرێت، كە عێراق زۆر گوشار دەكات، بۆ ئەوەی دژی كوردەكان بەكاریان بهێنێت.

بەڵام لە مانگی تەممووز، وەزیرانی پارێزگاران «حكومەتی حزبی پارێزگاران» ڕازی بوون 500 ڕۆكێتی بەهێزی خاپووركەر بۆ عێراق بنێرن. گەورە ئەفسەری هێزی ئاسمانیی عێراق عەمید حلمی بە باڵوێزی بەریتانیای لە بەغدا ڕاگەیاندبوو كە «لە ئێستادا زۆر پێویستیان بەو چەكانەیە بۆ ئەوەی شەڕەكەیان لەگەڵ یاخیبووان بە سەركەوتوویی و خێرایی كۆتایی پێبهێنن.

باڵیۆزی بەریتانیا ئاماژەی بەوە كردووە «كاتێك پێم گوت كە بەریتانیا ئەو ڕۆكێتانە دەداتە عێراق، حلمی تا ئەو پەڕی دڵخۆش بوو، لەو بڕوایەدا بوو، كە بەرپرسەكەشی (فەرماندەی گشتیی هێزی ئاسمانی) بەو هەنگاوەمان زۆر دڵخۆش دەبێت.

 

 پەیوەندییە باشەكان

بەریتانیا هەموو ئامانجی ئەوە بوو، پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ ڕژێمەكانی عێراق هەبێت، بۆ ئەوەی پەنا بۆ كڕینی چەكی سۆڤیەتی نەبن

 

لێدوانی وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا بۆ باڵیۆزەكانیان لە شرۆڤەكردنی سیاسەتی بەریتانیا ئاماژەی بەوە كردووە «ئێمە هەموو كات مەزندەكانمان بەو جۆرە بوو، كە دەكرێت هەر چەكێك بدەین بە عێراق كە لەوانەیە دژی كورد بەكاری بهێنێت، بەڵام دەبێت ئێمە پارسەنگی ئەم بیانووە لە بەرانبەر فاكتەرەكانی دیكە ڕابگرین.

ئەو فاكتەرانەی دیكە ئەوە بوو كە لەگەڵ دەسەڵاتدارانی تازەی عێراق پەرە بە پەیوەندییەكی باش بدەن، بۆ ئەوەی لە پەنابردنیان بۆ چەكی سۆڤیەتی دووریان بخاتەوە.

لە سەروبەندی كۆتایی مانگی ئابی 1963 و، لەگەڵ بەردەوامیی شەڕ لە كوردستان، هێزە ئاسمانییەكانی عێراق 500 ڕۆكێتی فڕۆكەی هەنتەری كۆ كردبووەوە، لەگەڵ زیاتر لە 1000 ڕۆكێتی دیكە كە لە1ی ئەیلوول وەریگرتبوو، هەروەها 500 ڕۆكێتی دیكە كە لە 1ی تشرینی یەكەمی 1963 عێراق لە بەریتانیای وەردەگرت، هەروەها دابینكردنی 18000 ڕۆكێتی دیكە كە بڕیار بوو لەكاتێكی دیكەدا بەریتانیا بۆ عێراقی بنێرێت.

دوابەدوای ئەمانە، بەریتانیا ڕەزامەندیی پیشان دا، لەسەر ناردنی 280.000 گوللە و تەقەمەنی بۆ ئۆتۆمبێلە زرێپۆشەكانی جۆری Saracen، هەورەها تۆپی لە جۆری 25 Pounder، هەلیكۆپتەری سەربازی، چەكی جۆری «Sterling» ڕەشاش.

هەروەها بەریتانیا ڕەزامەند بوو لەسەر داواكاریی عێراق بە ناردنی تیمێك بۆ ئەو وڵاتە بە مەبەستی چاككردنی تۆپی دەبابەی Centurion كە بەریتانیا بە عێراقی دابوو، وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا ئاماژەی بەوە كردبوو «تەنیا خاڵی سیاسیی قورس لەم پرسەدا «بەردەوامیی شاڵاوە سەربازییەكانی حكومەتی عێراقە دژی كورد».

ئەفسەرانی ئەو تیمەی بۆ چاككردنەوەی دەبابەكان هاتبوونە عێراق، لەو ناوچانە نەدەبینران كە شەڕی لێ بوو، هەر بۆیە ئەگەر دەبابەیەك لە باكوور پەكی بكەوتایە، ئەوا ئەو دەبابەیە دەبوو ببرێتەوە بۆ بەغدا و لەوێ چاك بكرایەتەوە.

 

 جینۆساید

بەریتانیا لەوە ئاگادار بوو، كە لە هێرشەكانی عێراقدا كورد لە بری ئەوەی بە دیل بگیرێن، گوللەباران دەكران و، دەشیزانی ئەم سیاسەتە بە ئەنقەست پیادە دەكرێت و لەوانەیە بگاتە ئاستی كۆمەڵكوژی

 

بەرپرسانی بەریتانی ئەوەیان دەزانی ئەو هێرشە دوژمنكارییانەی عێراق لە دژی كورد دەیكات و ئەوان پشتگیری دەكەن، لەوانەیە بگاتە جینۆساید و كۆمەڵكوژی، لە كۆنووسی ئەیلوولی 1963 وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا ئاماژە بەوە كراوە «ئەو شێوازە دڕندەیانەی عێراق لەوانەیە بگاتە ئاستی تاوانی هەوڵدان بۆ لەناوبردن و كەمكردنەوەی كورد وەك كەمینەیەك لە عێراقدا.

لە 6ی تەممووز باڵیۆزخانەی بەریتانیا لە بەغدا وەزارەتی دەرەوەی ئاگادار كردووەتەوە «لە شەڕەكاندا كوردەكان گوللەباران دەكرێن، لەبری ئەوەی بە دیل بگیردرێن، هەندێك ئاماژەمان لەو بەرپرسانەوە پێگەیشتووە كە دەشێت ئەمە سیاسەتێكی بە ئەنقەست بێت».

بەرپرسانی بەریتانیا لەوە ئاگادار بوون ئەو دەستدرێژییانەی عێراق كە ئەوان پشتگیری لێ دەكەن لەوانەیە بگاتە ئاستی جینۆساید.

لە درێژەی هۆشدارییەكەی باڵیۆزی بەریتانیا لە بەغدا بۆ وەزارەتی دەرەوە هاتووە «لەوەتەی هێرشەكانی عێراق دەستی پێ كردووە، گوێبیستی ئەو ڕاپۆرتانە بووین، كە نییەتێكی زۆر بەهێز هەیە بۆ كەمكردنەوەی دانیشتووانە كوردەكان لە باكوور و جارێكی دیكە عەرەب دێنن لەو ناوچانە نیشتەجێیان دەكەنەوە، هەروەها گوێبیستی ئەوە بووین، یەكێك لە ئەفسەرە عەرەبەكان بەردەوام شێوازی نامرۆڤایەتی و ناماقووڵ دژی كوردەكان بەكار دەهێنێت».

هەروەها باڵیۆزخانە ئاماژەی بەمانەش كردووە «هیچ گومانێك لەسەر ئەوە نییە كە حكومەتی عێراق بە ئەنقەست گوندەكانی كاول كردووە، حكومەتی عێراق بە شێوەیەك هێزی بەكارهێناوە، كە ڕەچاوی هیچ عورفێكی شارستانی نەكردووە، هەتا هەست بەوە دەكرێت، كە جۆرێك لە نیەت هەبێت بۆ كەمكردنەوەی ژمارەی كورد لە عێراقدا، یان بۆ ئەوەی هەتا هەتایە بیانترسێنن.

بەرواری ئەم یاداشتنامەیە گرنگە، لەبەر ئەوەی زۆربەی ئەو چەكانەی بەریتانیا هەناردەی عێراقی كردووە و دژی كورد بەكارهێنراون، دواتر ڕەزامەندی لەسەر دراوە.

 

 خۆڕزگاركردن لەم توخمە پرسە

بەریتانیا هەوڵی داوە زامنی ئەوە بكات نەتەوە یەكگرتووەكان گفتوگۆ لەسەر تۆمەتی جینۆساید لە عێراقدا نەكات

 

رەشنووسی لێدوانێكی وەزارەتی دەرەوە كە بەرواری 12ی ئەیلوولی 1963ی لەسەرە بەم ناونیشانەیە « سیاسەتی جینۆساید كە لەلایەن حكومەتی كۆماری عێراقەوە دژی كوردەكان ئەنجام دراوە: خستنەڕووی هۆكار».

ئەم لێدوانە ڕێنمایی دەداتە شاندی بەریتانیا لە نەتەوە یەكگرتووەكان، دەڵێت: «حكومەتی خاوەن شكۆ خوازیاری ئەوەیە كە بە زووترین كات لەم پرسە ڕزگاری بێت».

موریس ویلیام بەرپرسی وازەرەتی درەوە ئاماژەی بەوە كردووە «ئەگەر پرسی جینۆساید لە نەتەوە یەكگرتووەكان خرایە بەرباس، باشترین هەڵوێست بۆ ئێمە ئەوەیە خۆ لەدەنگدان دوور بخەینەوە و ئەگەر توانیمان خۆمان بەدوور بگرین لە هەر لێدوانێك».

 هەروەها موریس ئەوەشی ڕوون كردووەتەوە، ورووژاندنی تۆمەتی جینۆساید مانای ئەوەیە كە نەتەوە یەكگرتووەكان بایەخ بە كاروباری ناوخۆی دەوڵەتە ئەندامەكانی دەدات، ئەمەش لەگەڵ میساقەكەی یەك ناگرێتەوە و ئێمە هەرگیز پێشوازی لێ ناكەین، لە چوارچێوەی هەر كێشەیەك كە لەو ناوچانە ڕوو دەدەن و سەر بە ئێمەن.

 

 سەركوتكردن

چەكەكانی بەریتانیا هاوكاری ڕژێمەكانی عێراق بوون لە سەركوتكردنی ناوخۆییدا

 

هەناردەكردنی چەك و ڕاهێنەرانی سەربازیی بەریتانیا هاوكاریی ڕژێمە سەربازییەكەی بەغدایان كردووە لە سەركوتكردنی ناوخۆییدا، هاوكارییەكانی شانشینی بەریتانیا بۆ چاككردنەوەی تانكەكانی جۆری سنتوریۆن «Centurion» لەوانەیە هاوكارییەكی باشی بكات، بەتایبەتی كە «دوو فەوجی تانكی سنتوریۆن بڕبڕەی پشتی ئاسایشی ناوخۆیی بەغدا پێك دەهێنن».

دابینكردنی پێداویستییەكانی فڕۆكەی هۆكەر هەنتەر دەبێتە هۆكاری ئەوەی لەناوخۆدا باڵادەست بن، بەرپرسان ئاماژە بەوە دەكەن «هێزە ئاسمانییەكانی عێراق ڕۆڵێكی گرنگیان لە ڕووخاندنی حكومەتەكەی عەبدولكەریم قاسمی سەرۆك وەزیران لە شوباتی 1963 بینی، لەمەش زیاتر توانییان كۆنتڕۆڵی بەغداش بكەن».

لە واقیعدا، لە میانەی كودەتاكەی شوباتدا، توانییان فڕۆكەكانی هۆكەر هەنتەر بەكار بهێنن بۆ هێرشكردنە سەر وەزارەتی بەرگری كە عەبدولكەریم قاسم سەنگەری تیا گرتبوو.

هەمان سیناریۆ 10 ساڵ دواتر لە وڵاتی چیلی دووبارە بووەوە، كاتێك فڕۆكەكانی هەنتەری بەریتانی سەركەوتووانە بەكارهێنران بۆ هێرشكردنە سەر كۆشكەكەی سەرۆك سلڤادۆر ئەلەندی كە بە شێوازێكی دیموكراتییانە هەڵبژێردرابوو.

فڕۆكەكانی هۆكەر هەنتەر جارێكی دیكەش لە كودەتاكەی تشرینی دووەمی 1963 دژی باڵەخانەی وەزارەتی بەرگری و كۆشكی كۆماری بەكارهێنران كە دژی بەعسییەكان ئەنجام درا و چەند مانگێكی كەم لە دەسەڵاتدا بوون.

 

 هێرشی هەڕەمەكیی ئاسمانی

بە هۆی هێرشە ئاسمانییە هەڕەمەكییەكانەوە

جارێكی دیكە هاووڵاتیانی مەدەنی ڕووبەڕووی نەهامەتیی گەورە بوونەوە

 

بە درێژایی ساڵی 1963 هێرش لەسەر كوردەكان بەردەوام بوو، پێش ئەوەی هەوڵەكان بە كردەیی بگەنە بنبەست، هەناردەكردنی چەكی بەریتانی بۆ عێراق بەردەوام بوو، ئەمە لەگەڵ گۆڕینی ڕژێمی عێراق و گۆڕینی حكومەتی پارێزگاران بۆ حكومەتی كرێكاران بە سەرۆكایەتیی هارۆڵد ویلسۆن لە ساڵی 1964.

لە نیسانی ساڵی 1965، عێراقییەكان بە سەرۆكایەتیی سەرۆك عەبدولسەلام عارف بۆ ماوەی یەك ساڵ درێژەیان بە هێرشە دڕندەكانیان دژی كوردەكان دا.

لە تەممووزی 1965 باڵیۆزخانەی بەریتانیا ئاماژەی بەوە كردووە «قوربانییانی كورد بە شێوەیەكی سەرەكی لەناو دانیشتووانە مەدەنییەكە بوون، كە جارێكی دیكە كەوتنە بەر هێرشە ئاسمانیە هەڕەمەكییەكان، ئەمەش واتە كەوتنە بەر هێرشی هێزە ئاسمانییەكانی عێراق كە لە لایەن حكومەتە یەك لە دوا یەكەكانی بەریتانیا، فڕۆكەی هۆكەر هەنتەر و هەزاران ڕۆكێتیان پێ دراوە. هەورەها ئەوەش ئاشكرایە كە بۆمبی ناپاڵم لەلایەن فڕۆكە هەنتەرەكانی عێراقەوە خراوەتە خوارەوە و گوندەكانی لەگەڵ زەوی پێ تەخت كراوە و لە هەندێك ناوچەش پرۆسەی پاكتاوكردنی زۆرەملێی كورد «Kurdisation - De» پیادە كراوە.

 

 سەفقەی چەكەكان

بەریتانیا درێژەی داوە بە ناردنی چەك بۆ عێراق تەنانەت لەو كاتانەشدا كە زانیویەتی دژی كورد بەكار دەهێنرێن

 

 حكومەتی كرێكاران تەحەددای ئەو بانگهێشتەی پەرلەمانی كرد، كە لە ناوەڕاستی ساڵی 1965 داوای كردبوو، هەناردەكردنی چەك بۆ بەغدا ڕابگیرێت، ئاماژەی بەوە كرد «حكومەتی خاوەن شكۆ هیچ نییەتێكی نییە بۆ ڕێگرتن لەو هاریكارییە ئاساییانەی بۆ حكومەتی عێراق لە فۆرمی پێدانی چەكەكاندا».

 

سەفقەی گەورەی ناردنی چەك ئەو كات لە قۆناغی ئامادەكاریدا بوو، كە بریتی بوو لە 1700 ڕۆكێتی فڕۆكەی هۆكەر هەنتەر كە دەبوو لە تەممووز تەسلیم بكرێن، جارێكی دیكەش زانیاریی تەواو هەبوو، كە ئەو چەكانەش دژی كورد بەكار دەهێنرێن، هەروەها حكومەتی ویلسۆن ڕازی بوو، كە 40 فڕۆكەی شەڕەكەری جۆری «Lightning» بۆ عێراق بنێرێت، كە ئەمەش گەورەترین سەفقەی چەك بوو.

لە لێدوانی حوزەیرانی ساڵی 1965 وەزارەتی دەرەوە ئاماژە بەوە كراوە «ئێمە درێژەمان داوە بە ناردنی چەك بۆ عێراق، تەنانەت لەو كاتانەشدا كە دژی كورد بەكار هێنرابن. هۆكارەكەش ئەوە بووە كە پارێزگاری لە پەیوەندییەكانمان لەگەڵ سوپای عێراق بكەین، كە بە «چینی حوكمڕانی عێراق» وەسف كراون. هەروەها بۆ كەمكردنەوەی هێنانی چەك لە سۆڤیەت و میسری عەبدولناسر، ئەمەش سوودێكی گەورەی بازرگانی بۆ بەدەست هێناوین».

 شەڕی كیمیایی

بەریتانیا دەیزانی حكومەتی عێراقی گازی ژەهراوی دەست كەوتووە، بەڵام ئامادە نەبوو ڕێگری لە بەكارهێنانی بكات

 

لە ئابی 1965 مستەفا بارزانی سەرۆكی گەورەترین گرووپ لە باكووری عێراق، لە نامەیەكدا بۆ هارۆلد ویلسن ئاماژەی بەوە كردبوو كە «بەغدا قەبارەیەكی گەورەی گازی ژەهراوی كڕیوە، بۆ ئەوەی دژی دانیشتووانی كورد بەكاری بهێنێت».

مستەفا بارزانی داوای لە سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا كردبوو، پڕچەككردنی عێراق ڕابگرێت و ڕێگە نەدات عێراق ئەو نییەتەی جێبەجێ بكات، كە بەنیازە هێرشەكانی بە گازی ژەهراوی دژی كوردەكان جێبەجێ بكات.

دۆسێیەكان ئاماژە بەوە دەكەن، هیچ وەڵامێك لە حكومەتی بەریتانیاوە بۆ وەڵامی ئەو نامەیە و نامەكانی دیكەش نەنێردرانەوە بۆ بارزانی، ئەمەش بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی شانشینی یەكگرتوو هەموو پەیوەندییەكی فەرمی لەگەڵ كوردەكان ڕەت كردووەتەوە.

لەگەڵ ئەوەی بەریتانییەكان دەیانزانی كورد لەناو ڕژێمی بەغدا پەیوەندییەكی هەواڵگریی باشیان هەیە، بۆیە ئەوەیان لا ئاشكرا بووە، كە لە ئەیلوولی ساڵی 1964 وەزیری بەرگریی عێراق پەیوەندی بە بەریتانیا و ئەڵمانیای ڕۆژئاوا و ئەمریكا و یەكێتیی سۆڤێتەوە كردووە، داوای سەفقەیەكی 60.000 گازی مارك «Gas mark»ی ژەهراوییان كردووە، بۆ ئەوەی بەپەلە دەستیان بكەوێت، لەگەڵ ئەوەی بەریتانیا ئەمەی دەزانی، بەڵام داوایەكەی بارزانی ڕەت كردەوە. بەمەش زۆر بە ڕوونی پیشانیان دا، كە بەرژەوەندیی ئێستایان لە شەڕی كیمیاویدایە.

هەروەها بەرپرسانی بەریتانیا ئەو هەواڵەشیان پێگەیشتبوو، كە لەو بڕوایەدا بوون ڕاست بێت، ئەویش ئەوە بوو «پلانی سوپای عێراق بەو شێوەیەیە كە كۆتایی بە كێشەی كورد بێنێت».

سەرباری ئەمانە، لە ئەیلوولی 1965 باڵیۆزخانەی بەریتانیا نووسیویەتی: «لای عێراقییەكان هەستكردن بە ئازاری ویژدانی مرۆڤایەتی زۆر كەمە بۆ بەكارهێنانی گازی ژەهراوی، ئەگەر شتەكان وەك خۆیان بمێننەوە و بەرەو خراپتر بڕوات سەبارەت بەوان، لەو بڕوایەدا بوون، كە دەتوانن ئەمە پەردەپۆش بكەن و، سەبارەت بە ڕای گشتی جیهانی زۆر نیگەران نەبن.

لە درێژەی نووسینەكەدا هاتووە «عێراقییەكان وا پیشان دەدەن لە ئێستادا بایەخێكی گرنگ بە شەڕی كیمیاوی دەدەن، مەزندە دەكەین لەوانەیە هەندێك گازی ژەهراوی كۆگاكراویان هەبێت، لە جۆری ئەو گازانەی بۆ نەهێشتی ئاژاوە بەكار دەهێنرێت، لەوە دەچێت بوتڵەكان بە كردەیی بینرابن».

 لەگەڵ ئەوەی یاداشتنامەكە لە بەردەوامیی قسەكانی دەڵێت: «زۆر زەحمەتە لەم بارودۆخەی ئێستا ئەوە ببینین كە عێراقییەكان گازی ژەهراوی بەكار بهێنن، بەڵام لە لایەكی دیكەوە بەڵگەی زۆر هەیە، كە كوردەكان هەست بە نیگەرانیی ڕاستەقینە دەكەن، لە ئەگەری بەكارهێنانی گازی ژەهراوی لە دژیان».

لە حوزەیرانی ساڵی 1966 ئیمزا لەسەر ڕێككەوتنێك كرا، كە بەپێی ئەو ڕێككەوتنە هەندێك مافی خۆبەڕێوەبردن لە باكووری عێراق دەداتە كورد، بەڵام مەزڵوومییەتی كورد و سەركوتكردنی لەلایەن بەغداوە بەردەوام بوو، كە سەرەنجام لە كۆتایی هەشتاكاندا بەرەو قۆناغێكی نوێی دڕندەیی سەری كێشا.

سەدام حوسێن دیكتاتۆرە تازەكەی بەغدا چەكی كیمیایی لە دژی كوردەكان بەكار هێنا، كە لە هەموویان دیارتر بۆمببارانی كیمیایی هەڵەبجە بوو، كە بووە هۆی كوشتی زیاتر لە 3000 كەس، لەوانەیە بیریان كردبێتەوە بەریتانیا بەم كارەیان ڕازی دەبێت.

 

 

 

 ئەم وتارە كۆمەڵێك پەرەگرافە لە كتێبی مارك كیرتس بە ناونیشانی «بێ بەهابوونی گەل: پێشێلكارییە نهێنییەكانی بەریتانیا لەسەر مافی مرۆڤ

 Unpeople: Britains Secret Human Rights Abuses» وەرگیراوە.