شڤان حەمدی، ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە، یاساناسە و ڕۆژنامەنووسێكی بە سەلیقە و كارامەیە، بە وردی بەدواداچوون بۆ پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكان و پرسی خواست و داواكارییەكانی خەڵك دەكات و، دەستپێكی كردنەوەی گرێیەكان و چارەسەركردنی كێشەكانی ڕۆژانەی كۆمەڵگە بە گوێگرتن لە ڕای خەڵك سەیر دەكات، هەر ئەمەش بووەتە هۆكاری ئەوەی لە كارە میدیایی و ڕۆژنامەوانییەكاندا ڕەنگدانەوەی هەبێت و، هەر لەم ئاراستەیەشەوە هەنگاو بۆ چارەسەركردنیان هەڵدەگرێت، لە گفتوگۆی ئەم جارەدا (هەرێمی كوردستان و شەڕی ئابووری) لە ڕوانگەیەكی یاسایی و دەستوورییەوە لەسەر ئەم پرسە هەڵوەستەی كرد و بەم جۆرە بۆچوونەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

لەوانەیە من لەگەڵ ئەو بۆچوونە زۆر كۆك نەبم كە دەڵێن: «هەرێمی كوردستان بەشێكە لە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی كە ناوی عێراقە»، من ئەوە بە ڕاستتر دەزانم كە بڵێن: «هەرێمی كوردستان بە پێی دەستووری ساڵی 2005 كە هەموو عێراقییەكان دەنگیان لەسەر داوە، بووەتە هەرێمێك لە چوارچێوەی ئەو دەستوورەی كە عێراقی وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی پێناسە كردووە و، پێش نووسینەوەی ئەو دەستوورە هەرێمی كوردستان بەشێك نەبووە لەو دەوڵەتەی كە دیكتاتۆرییەتی بەعس و سەدام حوكمڕانی بووە و هەرێمێكی دیفاكتۆی نیمچە سەربەخۆ بووە و، هەر ئەم ئەمری واقیعەی كوردستانیش ئەوەی فەرز كرد، كە لە دیباجەی دەستوورەكەدا بنووسرێت، «یەكێتیی ئارەزوومەندانەی پێكهاتەكان زامنی پاراستنی یەكپارچەیی عێراقە».

لەم ڕوانگەیەوە پێداگریی ئێمە وەك گەلی كوردستان لەسەر جێبەجێكردنی ئەم دەستوورە وەك خۆی بە هەموو بەندەكانیەوە، كە هەر لە دەستپێكی كابینەی نۆیەمەوە بەو ئاراستەیە هەنگاو هەڵگیراوە، كە لە چوارچێوەی ئەو دەستوورەدا كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی چارەسەر بكرێن، ئاراستەیەكی دروستە و جێگەی دەستخۆشییە، بەڵام پرسیاری سەرەكی ئەوەیە: ئایا ئەم ئاراستەیە بۆ جێیەجێكردنی كێشەكان لە چوارچێوەی دەستووردا لە قەناعەتی هەردوولادا چەسپیوە و كاری پێ دەكرێت؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا بە ڕاشكاوی دەڵێم: بەڵێ، بە شێوەیەكی ڕێژەیی ئەو قەناعەتە لای هەردوولا دروست بووە، كە تەنیا چارەسەری ڕاستەقینەی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا جێبەجێكردنی ئەو دەستوورەیە، لەلایەكی دیكە دیسان بە شێوەیەكی ڕێژەیی ئەو قەناعەتە لای بەشێك لە لایەنە سیاسییەكانی عەرەبی شیعە دروست نەبووە، كە ئەم دەستوورە وەك خۆی جێبەجێ بكرێت، بەڵام دیسان ئەوانیش لە ئاستی جێبەجێنەكردنی ئەم دەستوورەدا هەڵوێستیان لاوازە و ناتوانن بە ئاشكرا وا بڵێن، بۆیە بە ڕێگەی دادگای فیدڕاڵی دەستوورەكە بەو شێوەیە تەفسیر دەكەن كە ناوەرۆكی سیستمی فیدڕاڵی لە عێراقدا بەتاڵ بكاتەوە.

لەم ڕوانگەیەوە كێشەی ئێمە لەگەڵ ئەو لایەنانەیە كە لە ڕێگەی تەفسیری جیاوازیان بۆ بڕگە و ماددەكانی دەستوور، شەڕ بە هەرێمی كوردستان دەفرۆشن، ئەمەش نەك تەنیا شەڕی ئابووری، بەڵكو هەموو جۆرە شەڕێكە بە شەڕی سەربازی و سیاسی و دیپلۆماتییەوە.

گفتوگۆی ئەم جارەمان لەسەر (هەرێمی كوردستان و شەڕی ئابووری)یە، ئەو شەڕە ئابوورییەی كە بە پلەی یەكەم پەرلەمانی عێراق لەگەڵ هەرێمی كوردستان بەرپای كردووە، بۆیە منیش قسەكانی خۆم لەسەر ئەم لایەنە چڕ دەكەمەوە.

خۆشبەختانە یەكێك لە بەڕێزانی بەشداربووی ئەم گفتوگۆیە ئەندامی شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستانە بۆ دانوستاندن لەسەر كێشەی بودجە و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكومەتی عێراق، ئەوەی لە میانەی ئەو دەیان سەردانەی شاندنی حكومەتی هەرێمی كوردستان و بە سەردانی ئەو شاندەشی كە بە سەرۆكایەتیی بەڕێز سەرۆكی حكومەتی كوردستان چوون، ئەوەیە كە لە بەندێكی یاسای بودجەی عێراقیدا كە بۆ هەر سێ ساڵی (2023، 2024،2025) پەسەند كراوە، خەرجیی ئینفاقی فیعلییە، ئەمەش بەو مانایەی پشكی هەرێمی كوردستانیش هەر دەبێت لە چوارچێوەی ئەو مەبلەغەدا خەرج بكرێت كە بە كردەیی خەرج كراوە، نەك لە چوارچێوەی كۆی بودجەكە خەرج بكرێت، ئەمە بۆچی تەنیا بۆ هەرێمی كوردستان بووەتە كێشە و بۆ پارێزگاكانی دیكە نەبووە بە كێشە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەوەیە، لەبەر ئەوەی لە دەوڵەتی عێراقدا تەنیا یەك هەرێم هەیە ئەویش هەرێمی كوردستانە و تەنیا ئەم هەرێمەش پشكی لە یاسای بودجەدا بۆ دیاری دەكرێت و تەنیا هەر ئەم هەرێمەش ئەو دەسەڵاتەی هەیە لەبەر ڕۆشنایی بودجەی عێراق، یاسای بودجەی خۆی دیاری بكات، پارێزگاكان تەنیا بودجەی وەبەرهێنایان هەیە، بۆیە كاتێك بودجەی وەبەرهێنان خەرج نەكرێت و، بودجەی وەبەرهێنانیش لە مووچەی فەرمانبەران زیاتر بێت، ئەوا ئەو پشكەی لە ئینفاقی فیعلی بۆ هەرێمی كوردستان خەرج دەكرێت، زۆر لە 50% كەمتر دەردەچێت.

لێرەوە ئەگەر سەرنج بدەین، ئەوانەی دەیانەوێت شەڕی ئابووری لەگەڵ هەرێمی كوردستان بكەن، دەیانەوێت لە خودی یاسای بودجەدا ئەم شەڕە بكەن، ئەم شەڕەش پێویستی بەوەیە كە بە شێوەیەكی یاسایی چارەسەر بكرێت، بۆیە وەك لە سەردانەكەی بەڕێز سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بینیمان، ئەم كێشەیە بە شێوەیەكی كاتی بەو جۆرە چارەسەر كراوە كە بۆ سێ مانگ، هەر مانگێك 700 ملیار دینار بۆ هەرێمی كوردستان بە قەرز بنێردرێت، بۆ ئەوەی لە سەرەتای ساڵی داهاتوو 2024 ئەو ماددەیەی بودجە هەموار بكرێتەوە.

ئەم خوێندنەوەیە بەم ئاراستەیە مانای ئەوە نییە كە لە دوای دوو سێ مانگی دیكە ئەم كێشەیە بە تەواوەتی چارەسەر دەبێت و ئیدی كێشە داراییەكانمان لەگەڵ ناوەند كۆتایی پێ دێت، بەڵكو تەنانەت ئەگەر ئەم ماددەی ئینفاقی فیعلییەش هەموار بكرێتەوە، ئەوا ماددەیەكی دیكە هەر دەدۆزنەوە بۆ ئەوەی شەڕ بە كوردستان بفرۆشنەوە، بۆیە جێگەی دەستخۆشییە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان هەوڵەكانی بەردەوامە بۆ ئەوەی بیانووەكانی پەرلەمان و حكومەتی عێراق ببڕێت، بەڵام لە هەمان كاتدا لەبەر ئەوەی گومانمان لەوە نییە، ئەم شەڕە هەر بەردەوامی دەبێت، ئەوا پێویستمان بەوەیە لەسەر ئاستی ناوخۆ بیر لە میكانیزمی تازە بكەینەوە بۆ ڕێكخستنەوەی ژێرخانی ئابووریمان، بۆ ئەمەش جیا لەو پڕۆژە گرنگانەی لە ڕێگەی دەستەی وەبەرهێنانی كوردستانەوە بۆ هەموو سێكتەرە جیاوازەكان دەستی پێ كردووە، زۆر گرنگە بایەخێكی تەواو بە سیستمێكی بانكیی هاوچەرخ بدرێت و حكومەتێكی دیجیتاڵی ئابووریمان هەبێت، كە بەشێكی زۆر لە كێشە داراییەكانمان چارەسەر دەكات، بە كێشەی نەختینەشەوە.