د.عەبدولحەكیم خەسرەو، پێش ئەوەی وەزیر و سەرۆكی فەرمانگەی هەماهەنگی و بەدواداچوونی حكومەتی هەرێمی كوردستان بێت، یەكێكە لەو ئەكادیمیست و پسپۆڕانەی زانستی سیاسەت و مامۆستای زانستە سیاسییەكان بووە لە زانكۆی سەلاحەدین لە هەولێر و، یەكێكە لەو چاودێرە سیاسییانەی كە هەڵوێست و قسەی خۆی لەسەر ڕووداوەكان هەبووە و بەردەوام لە شاشەی كەناڵە جیاوازەكانی كوردستان و عێراقەوە هەڵوێستەكانی خۆی دەربڕیوە و بەرگری لە مافەكانی گەلی كوردستان كردووە، لە بواری سیاسەتی حوكمڕانی و هاریكارییەكانی بۆ زەمینە ڕەخساندن بۆ پیادەكردنی حوكمڕانیی باش، پێش ئەوەی بچێتە ناو حكومەت، توێژەرێكی زۆر وردبین بووە و بە سەلیقە و كارامەیی زانستی هەوڵی داوە، ڕێگە چارەی گونجاو بۆ كێشەكان بدۆزێتەوە و پێشكەشی حكومەت و دامەزراوەكانی ئەم وڵاتەی بكات، لە گفتوگۆی ئەمجارەدا «هەرێمی كوردستان و شەڕی ئابووری» بەمجۆرە چوارچێوەی قەیرانەكەی دیاری كرد و هەوڵەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانی خستەڕوو.

 

 

پێش ئەوەی بێمە سەر كێشە ئابووری و داراییەكانمان لەگەڵ حكومەتی عێراق، حەز دەكەم هەڵوەستەیەك لەسەر داتا و ئاماری ئەو ڕاپرسییە بكەم كە بۆ ئەم گفتوگۆیە ئامادەتان كردووە، ئێمە ناتوانین بە ڕێگەی ئەو داتایانەی لەم ڕاپرسییە خرانەڕوو، ئاستی ڕازیبوون، یان ناڕازیبوونی خەڵك دەستنیشان بكەین، واتە ئەم ڕاپرسییە ئاستی واقیعبینیی خەڵك لەسەر پرسێك كە ڕۆژانە هەستی پێ دەكەن، بەرجەستە دەكات، بۆ نموونە لەم ڕاپرسییەدا ئەوە پیشان درا كە خەڵكی گەرمیان بە ڕێژەیەكی 90% ئۆباڵی ئەم شەڕە ئابوورییەیان خستووەتە ئەستۆی حكومەتی عێراقی، ئەوە لەو ڕوانگەیەوە كە خەڵكی گەرمیان زۆر لە نزیكەوە هەست بە هەڕەشە جیاوازەكانی بەغدا لەسەر هەرێمی كوردستان دەكەن.

لایەنێكی دیكەی ئەم داتایانە ئەوەمان پیشان دەدات، كە بە ڕێژەی سەرووی 60%ی ئەم ڕاپرسییە ئۆباڵەكەی دەخاتە ئەستۆی حكومەتی عێراق، ئەمەش مانای ئەوەیە نایانەوێت حكومەتی هەرێمی كوردستان هیچ سازشێك لەسەر مافە دەستوورییەكانیان بكەن و، داوا دەكەن كە حكومەتی هەرێمی كوردستان پێداگریی زیاتر لەسەر ئەو مافانە بكات.

لەم چوارچێوەیەدا هەرێمی كوردستان بەردەوام هەوڵی داوە، ڕووبەڕووی هەموو گوشارەكان ببێتەوە و هەوڵی داوە خۆی لەگەڵ بارودۆخەكە بگونجێنێت و، ڕێگەیەك بدۆزێتەوە كە پشت بەخۆی ببەستێت، لەگەڵ ئەوەی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان مافێكی دەستووریی گەلی كوردستانە، بەڵام ئێمە لەو قەناعەتەداین، ناتوانین تاسەر پشت بە حكومەتی عێراق ببەستین بۆ دابینكردنی پێداویستییەكانی هەرێمی كوردستان، هۆكاری ئەمەش ئاشكرایە و دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە بەغدا وەك پێویست بە دەستوورەكە پابەند نەبووە، گەرەنتی بۆ مافە دەستوورییەكانی گەلی كوردستان وەك پێویست بوونی نییە، بۆیە ئەركی سەرشانی شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بۆ ئەوەی عێراق پابەندی دەستوورەكە بێت و جێبەجێی بكات و مافە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان زامن بكرێت، هەوڵ بدات، هەموو ڕێگەیەكی یاسایی بگرنە بەر و دەبێت وردبینیی زۆر ورد بكەین بۆ ئەوەی بیانووەكانی دامەزراوە فیدڕاڵییەكانی عێراق بەرانبەر بە هەرێمی كوردستان ببڕین. بۆ ئەمەش ڕۆژی 18ی تشرینی یەكەمی 2023 ئێمە لیستی داهاتە نانەوتیەیكانی هەرێممان پێشكەشی لێژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق كرد و بڵاویشمان كردەوە، ئێمە لە ئێستادا ناتوانین نەوت هەناردەی دەرەوە بكەین، ئەمەش بووەتە هۆكاری ئەوەی كە داهاتێكی جێگیرمان لەبەر دەست نەبێت، بۆ ئەوەی بە پێی ئیمكانیەتی ئەو داهاتە مامەڵە لەگەڵ واقیعەكە بكەین و خۆمانی لەگەڵ بگونجێنین.

پێش ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان، دەمانتوانی بە داهاتی نەوت و داهاتی ناوخۆ هەرچۆنێك بێت مووچەی فەرمانبەران دابین بكەین، بەڵام كارو پڕۆژەكانی حكومەت تەنیا دابینكردنی مووچە نییە، ڕاستە مانگانە كاتێك زیاتر لە 900 ملیار دینار دەچێتە بازاڕەكانی كوردستان جووڵەیەك پەیدا دەبێت، ئەمە شتێكی باشە، بەڵام نابێت كار و پڕۆژەكان و پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكانی دیكەش ڕابوەستێت.

لێرەوە پێش ئەوەی بێمە سەر واقیعی ئابووریی كوردستان، دەخوازم هەڵوەستەیەك لەسەر واقیعی ئابووریی عێراق بكەم، كە ئەویش هەڵبەز و دابەزی نرخی دۆلارە، واقیعی ئێستای عێراق بەو جۆرەیە، ئەو نەوتەی هەناردەی دەرەوەی دەكات، داهاتەكەی ڕاستەوخۆ ناگەڕێتەوە بانكی ناوەندی عێراقی، بەڵكو دەچێتە سەر حیسابێكی بانكی لە بانكی فیدڕاڵی ئەمریكا، ئەوجا لە ڕێگەی ئەو حیسابە بانكییەوە، بانكی ناوەندیی عێراق مامەڵە لەگەڵ دۆلار دەكات، ئەمەش كێشەیەكی دیكەی بۆ ئابووریی عێراق و كوردستان دروست كردووە، بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە، هەوڵێك هەیە هەتا 1ی1ی 2024 ئەم مامەڵەیە بەردەوام بێت، دوای ئەوە هەموو مامەڵەكان دەكرێن بە دینار، هەروەها هەناردەكردنی پارەش بۆ بازرگانان بۆ هاوردەكردنی كەلوپەل هەموو دەبێتە ئەلكترۆنی، ئەم ئاراستەیەی مامەڵەكردن بە دینار لەبری دۆلار و بە ڕێگەی ئەلكترۆنی پڕۆژەكانی وەبەرهێنان دەگرێتەوە، نرخەكانیش بۆ هەموو كەلوپەل و خانووبەرەكانیش هەر بە دینار دەبێت.

ئەم هەنگاوە، ڕاستەوخۆ ئابووریی عێراق دەخاتە بەردەم واقیعێكی نوێ، ئەو واقیعە نوێیە ئەوەیە كە بەرهەمهێنان و هاوردەكردنی كەلوپەل زۆر جیاوازە، عێراق بە ڕێژەی 90% پشتی بەستووە بە هاوردەكردنی كەلوپەل و خۆراك لە دەرەوە، بۆیە مامەڵەكردن بە دۆلار و كڕین و فرۆشتن لە بازاڕەكانی عێراقدا وای كردووە، دراوی نەختینە كەم بكات، تەنانەت بۆ ئەم مانگە چەند ترلیۆن دیناریان لە هەر دوو بانكی ڕافیدەین و ڕەشید قەرز كردووە، بۆ ئەوەی بتوانن مووچەی فەرمانبەرانی پێ بدەن، هەروەها تا ئێستا بودجەی وەبەرهێنان خەرج نەكراوە، كە ئێمە ئومێدیكی زۆرمان هەبوو، خەرج بكرێت، بۆ ئەوەی پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی عێراق بەرز ببێتەوە و لە ئینقاقی فیعلی ڕزگارمان بێت، ئەم كێشانە لە واقیعی ئابووریی عێراقدا هەیە و دەبێت هەموو ئەو كێشانە لەلایەن بانكی ناوەندیی عێراقەوە ڕێك بخرێتەوە.

لە بەرانبەردا واقیعی ئابووریی كوردستان شتێكی دیكەیە، كێشەی سەرەكیی ئابووریی كوردستان تەنیا شەڕی ئابووری نییە، بەڵكو كێشەی سەرەكی ئەوەیە كە لە ئێستادا ناتوانین نەوت بفرۆشین، كە ئێستا لە هەوڵداین بە هەندێك ڕێككەوتن ئەو كێشەیە چارەسەر بكەین.

هۆكارێكی دیكە ئەوەیە كە دۆلار ڕاستەوخۆ بۆ كوردستان نایەت، ئەمەیان بە كردەیی سیاسەتێكی ئەمریكییە، نەك عێراقی و، فەرزی كردووە كە دەبێت هەموو مامەڵەیەك بە دۆلار لە ڕێگەی بانكی ناوەندیی عێراقەوە بێت.

ئەو لایەنە گرنگەی كە دەكەوێتە چوارچێوەی «شەڕی ئابووری دژی هەرێمی كوردستان» و هەوڵی بۆ دەدەن، ئەوەیە كە هەوڵیان دا خاڵی پشكنین لە نێوان هەرێمی كوردستان و بەشەكانی دیكەی عێراق دابنێننەوە، بۆ ئەوەی بەرهەمە خۆماڵییەكانی كوردستان كە دەنێرینە ناوەڕاست و باشووری عێراق، وەك بەرهەمی دەرەكی مامەڵەی لەگەڵ بكرێت و گومرگی بخرێتە سەر، بەڵام ئەمە بە هەوڵی شەخسی جەنابی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەڵوەشێنرایەوە و ڕاگیرا.

لەگەڵ ئەوەی هەموو هەوڵێكمان خستووەتە گەڕ بۆ ئەوەی گوشار بكەین ڕووبەڕووی ئەم شەڕە ئابوورییە ببینەوە، كە دژی هەرێمی كوردستان بەپایان كردووە، توانراوە هەندێكیان ڕابگرین، بەڵام زۆر ڕاشكاوانە دەڵێم، هەموو ئەو دەسەڵاتە حەسرییە دەستووری و یاساییانەی خۆیان بەكار هێناوە، بۆ ئەوەی درێژە بەم شەڕە ئابوورییە بدەن، هەر بۆ نموونە لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا بە یەكێك لە كۆمپانیاكانی گەیاندیان ڕاگەیاندووە، كە نابێت لە بەشەكانی دیكەی عێراق، یان هەموو عێراق كاربكەیت.

سەبارەت بە هاوردەكردنی دەرمان، بە هەموو ئەو كۆمپانیانەیان ڕاگەیاندووە، ئەوانەی دەرمان هاوردە دەكەن، دەبێت بە شێوەیەكی حەسری مۆڵەت لە عێراق وەربگرن، ئەگەر هەتا كۆتایی ئەمساڵ هەموو كۆمپانیاكانی هەرێمی كوردستان لە عێراق تۆمار نەكرێن، ئەوا ناتوانن بەشدار بن لە پەنجەرەی دراو «نافذة العملة»، ئەمەش واتە كۆمپانیاكانی كوردستان ناتوانن بەشداری بكەن لە پرۆسەی هاوردەكردن و هەناردەكردن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەم پرۆسەیە پشت بە هەناردەكردنی پارە دەبەستێت، ئەمەش دەبێتە مۆنۆپۆلێكی دیكە كە دژی هەرێمی كوردستان پیادە دەكرێت.

بەداخەوە لە ناوخۆی هەرێمی كوردستانیش هەوڵێكی لەوجۆرە هەیە، كە دەكەوێتە چوارچێوەی شەڕی ئابوورییەوە و، لە ئێستادا بەرهەمی ئێرانی دەهێنرێتە ناو بازاڕەكانی عێراق و بەناوی بەرهەمی كوردستانەوە ساخ دەكرێنەوە، هەر بۆ نموونە مریشكی ئێرانی هاوردە كراوە و خراوەتە ناو كیسەی كارگەكانی هەرێمی كوردستان و وەك بەرهەمی هەرێمی كوردستان هەناردەی بازاڕەكانی عێراقی دەكەن، كە ئەم جۆرە ڕەفتارانە كاریگەریی زۆر نەرێنی لەسەر مسداقییەتی بەرهەمی ناوخۆیی كوردستان هەبووە.

بە شێوەیەكی گشتی ئەو واقیعە ئابوورییەی ئێستا لەنێوان هەرێمی كوردستان و عێراق هەیە، یەكێك لە هۆكارەكانی ئاراستەی سیاسەتی ئەمریكییە لەگەڵ عێراق، نەك تەنیا سیاسەتی عێراقی بەرانبەر هەرێمی كوردستان و، ئەگەر سیاسەتی ئەمریكی بەو جۆرە نەبووایە سیاسەتی عێراقی بەرانبەر هەرێمی كوردستان سەركەوتوو نەدەبوو.

بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم كێشە ئابوورییانە و هەوڵدان بۆ ڕێكخستنەوەی ژێرخانەكانی كوردستان و هەوڵەكان بۆ زیاتر بۆ پشت بەخۆ بەستن، هەوڵەكان لە هەموو سێكتەرەكان بەردەوامن، كە لێرەدا ئاماژە بە چەند خاڵێك دەكەم:

1- بۆ چارەسەركردنی كێشەی نەختینە «سیولة» جیا لە بە ئەلیكترۆنی كردنی مووچەی فەرمانبەران بە ڕێگەی «هەژماری من»، هەوڵمان داوە، سیستمی بانكی بچێتە ناو هەموو جووڵە ئابوورییەكانی هەرێمی كوردستان و، كارمان كردووە بۆ دابینكردنی خاڵی كڕینی ئەلیكترۆنی «POS – point of sale»، بۆ ئەمەش بەرنامەمان هەیە لە هەموو شوێنە گشتییەكان و بۆ وەرگرتنی باج و ڕسومات بە ڕێگەی سیستمی بانكی بێت، ئەم پڕۆژەیە كاری جددی تێدا دەكرێت و كە تەواو بوو، كاری پێ دەكرێت.

2- هەماهەنگییەكی لەڕاددەبەدەرمان لەگەڵ بانكی ناوەندیی عێراق كردووە، ئێستا بانكی نیشتمان كە لقی هەرێمی كوردستانە لە هەولێر بە شێوەیەكی زۆر ڕێكوپێك لەگەڵ بانكی ناوەندی كار دەكات، ئەمەش لە پێناوی ئەوەیە بانكی ناوەندی هیچ بیانوویەكی لەسەر هەرێمی كوردستان نەبێت و بە تەواوەتی ئەم سیستمە جێبەجێ بكەین، تەنانەت سیستمی دارایی خۆشمان بەو جۆرە گونجاندووە، كە خەرجییە گشتییەكانیش بە ڕێگەی سیستمی ئەلیكترۆنی بێت.

3- هەوڵمان داوە پرسی كۆكردنەوەی باج ڕێك بخەینەوە، بەڵام ئەم ڕێكخستنەوەیە بەو جۆرە نییە بارگرانی بكەوێتە سەرشانی هاووڵاتیانی كەم دەرامەت، لەمبارەوە زۆر باس لەوە دەكرێت كە ڕێژەی باج ئەركی سەرشانی هاووڵاتیانی قورس كردووە، بەڵام لە كۆی ئەو 300 ملیار دینارە داهاتەی ناوخۆ، باج تەنیا ڕێژەی 13% پێك دەهنێت، ئەم باجەش بە تایبەتی باجی بواری خانووبەرە، ئەمە كارێكی ڕۆژانەی هاووڵاتیان نییە، سەبارەت بە كۆمپانیاكانیش كە پێشتر باجیان نەداوە و ئێستا باجیان لێ وەردەگیررێت و زیان لە بەرژەوەندییەكان كەوتووە، حەتمەن ئەوان پڕوپاگەندە دژی حكومەت دەكەن.

4- هەوڵمان داوە بە ڕێگەی وەزارەتە پەیوەندیدارەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وەزارەتە پەیوەندیدارەكانی حكومەتی فیدڕاڵی كێشە تەكنیكی و هونەرییەكان چارەسەر بكرێت، بۆ نموونە وەك وەزارەتی تەندروستیی هەرێم لەگەڵ وەزارەتی تەندروستیی عێراق بۆ چارەسەركردنی پرسی دەرمان، وەزارەتی بارزگانی و پیشەسازیی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وەزارەتی بازرگانیی عێراق، بۆ پرسی گەنمی جووتیاران و پشكی خۆراكی هاووڵاتیانی كوردستان.

5- لەسەر ئاستی دابینكردنی هەلی كار بۆ هاووڵاتیانی كوردستان، ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان دوو بڕیاری دەركردووە، كە یەكەمیان بڕیاری 8686 ی ساڵی 2019 یە، ئەم بڕیارە پەیوەستە بەوەی دەبێت هەموو ئەو فەرمانبەر و كرێكارانەی لە كەرتی تایبەت كار دەكەن، دەستەبەری كۆمەڵایەتییان جێگیر بكرێت.

بڕیاری دووەمیان كە بڕیاری 172ی ساڵی 2022ـە، پەیوەستە بەوەی كە نابێت لە هەموو پڕۆژەكانی وەبەرهێناندا ڕێژەی دەستی كاری خۆماڵی لە 75% كەمتر بێت، ئەم دوو بڕیارە هەردووكیان چوونە واری جێبەجێكردن، حكومەتی هەرێمی كوردستان هەتا مانگی حوزەیرانی ئەمساڵ مۆڵەتی دابوو كە خۆیان لەگەڵ بڕیاری 172 بگونجێنن، بەڵام لەبەر ئەوە ئەم خۆگونجاندنە كاتی پێویستە بۆ ماوەی سێ مانگ مۆڵەتەكە درێژ كرایەوە هەتا 20ی ئەیلوولی 2023، بۆ كارئاسانیی زیاتریش لەگەڵ ئەم خۆگونجاندنە ئێستا سێ مانگی دیكەشمان درێژ كردووەتەوە بۆ ئەوەی بە تەواوەتی جێبەجێ بكرێت.

6- هەر لە چوارچێوەی زەمینەسازی بۆ دۆزینەوەی هەلی كار، ئێستا سەنتەرەكانی ڕاهێنان لە وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی، ئەكتیڤ كراونەتەوە، بۆ ئەوەی دەستی كار بەو شێوە ئامادە بكەین، تا لەگەڵ تایبەتمەندیی پڕۆژەكان بگونجێت.

لە دوماهیدا دەمەوێت جەخت لەوە بكەمەوە، لەگەڵ ئەوەی ئەوە مافێكی دەستووریی خۆمانە كە شایستە داراییەكان لە بەغداوە بنێرن بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵام ناكرێت لەسەر ئاستی ناوخۆی خۆشمان هەوڵەكانمان بۆ بونیادنانەوەی ژێرخانی ئابووریمان پشتگوێ بخەین، ئەوە ئاشكرایە كە عێراق و هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی نەخشەی ئابووریی جیهان وەك یەك یەكەی ئابووری مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت و پەیوەستە بەوەی تا چەند سیاسەتی ئابووریی جیهانی دەستتێوەردان لە سیاسەتی ئابووریی عێراق دەكات، بەڵام لە هەمان كاتدا دەبێت ئەوەشمان لەبەر چاو بێت، هەر دەستتێوەردانێك سیاسەتی ئابووریی جیهانی لە ئابووریی عێراقدا بكرێت، ئەوا هەرێمی كوردستان دەبێت دووجار باجەكەی بدات، زۆر دوور نییە كە عێراق چۆن دوای شەڕی كەنداوی یەكەم كەوتە ژێر باری گەمارۆی نێودەوڵەتی، بەڵام هەرێمی كوردستان جیا لەوەی كەوتە ژیر گەمارۆی نێودەوڵەتی، لە هەمان كاتدا كەوتنیە ژێر گەمارۆی عێراقیشەوە، لە ئێستاشدا بۆ نموونە كاریگەریی سیاسەتی دراوی ئەمریكی لەگەڵ عێراق، بە جۆرێك كاریگەری لەسەر كوردستان هەیە، لەمەش زیاتر مامەڵەی بانكی ناوەندیی عێراقیش لەگەڵ هەرێمی كوردستان ئەویش كاریگەری دەبێت، بۆیە دەبێت هەمیشە هەوڵەكانمان بۆ پشتبەستن بە خۆمان بەردەوام بێت و زۆر هێمنانەش بە ڕێگای گفتوگۆ و لە چوارچێوەی دەستووردا مامەڵە لەگەڵ حكومەتی بەغدا بكەین.