عەبدولڕەزاق عەلی، ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە و، بەڕێوەبەری گشتیی ئیزگەی دەنگی كوردستانە، یەكێكە لە ڕۆشنبیر و نووسەر و میدیاكارە دیارەكانی كوردستان، لە هەڵمەتی بانگەشەی ڕیفراندۆمیشدا ئەندامی لێژنەی ڕاگەیاندنی هەڵمەتەكانی ڕیفراندۆم بووە، لە هەمان كاتدا یەكێكە لە وەرگێڕە باشەكان و چەندین كتێبی لە زمانی عەرەبییەوە وەرگێڕاوەتە سەر زمانی شیرینی كوردی و، وەك نووسەر و چاودێرێكی سیاسیی كارامە و ورد، سەدان وتاری لەسەر پرسە نیشتمانی و نەتەوەییەكان لە میدیاكانی كوردستان بڵاو كردووەتەوە و بەشداریی سەدان كۆڕ و بەرنامەی تەلەفیزیۆنی و ڕادیۆیی كردووە و زۆر بە بوێرانە و بە دیدێكی ڕەخنەگرانە هەڵوێست و قسەی خۆی هەبووە، لە گفتوگۆی ئەم جارەدا (ڕیفراندۆم و هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی) بەم جۆرە پەیام و دیدە ڕەخنەییەكانی خۆی خستە ڕوو:

 

ڕیفراندۆمی 25ی ئەیلوولی ساڵی 2017 ڕووداوێكی گەورەی كوردستانی و جیهانی بوو، یەكگرتوویی ئیرادەی گەلێكی بەشخوراو بوو، كە بە هەموو جیاوازییە سیاسی و نەتەوەیی و ئایینییەكانیەوە لە پرۆسەی دەنگدان بە بەڵێ بۆ سەربەخۆیی كوردستان، بەرجەستە بوو كە زیاتر لە 92%ی خەڵكی كوردستانی دەنگیان پێ دا.

لەسەر ئەم پرسە ڕەوایە هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەر چۆنێك بوو، ئەوە مەسەلەیەكە، ڕەوایەتی دەنگدانی خەڵكی كوردستانیش بۆ سەربەخۆیی ئەوە مەسەلەیەكی دیكەیە، خۆ ئەگەر هەر بەو پرەنسیپ و پێوەرانەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەڵسەنگاندن بۆ پرۆسەی ڕیفراندۆمی كوردستان بكەین، كە دەڵێن «هەموو كات و بەردەوام دەنگدەر لەسەر هەقە»، ئەوا ڕوایەتیی مافی ڕیفراندۆمی خەڵكی كوردستان لە خودی پرۆسەكە وەری دەگرێت، نەك لە هەڵوێستی نێودەوڵەتی، ئەمەش بەو مانایەی ڕیفراندۆم بۆ سەربەخۆیی كوردستان لە خودی خۆیدا ڕەوایەتی وەردەگرێت، نەك لە دەرەوەی ئیرادەی گەلی كوردستان.

ئەم ڕیفراندۆمەی گەلی كوردستان جوانییەكەی ئەوە بوو، تەنیا كورد دەنگی بۆ سەربەخۆیی كوردستان نەدا، بەڵكو نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی دیكەی كوردستانیش وەك هاووڵاتیی كوردستان دەنگیان بەم پرۆسەیە دا، ئەم دیمەنە جوانەی یەكڕیزی و تەبایی لە نێوان بۆچوونە سیاسییە جیاوازەكان و نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی كوردستاندا لە ئەمڕۆی جیهاندا حاڵەتێكی دەگمەنە، بۆیە هەر لەبەر ئەمەش بێت، هەقە شانازی بە ڕیفراندۆمەوە بكەین.

خاڵێكی دیكە كە گرنگە هەڵوەستەی لەسەر بكەین، ئەوەیە كە دەوڵەتانی جیهان بە دەوڵەتانی گەورەی ئەنجومەنی ئاساییشەوە، كێشەیان لەگەڵ جیابوونەوەی هەرێمەكان و بوونیان بە دەوڵەتی سەربەخۆ هەیە، ئەو دەوڵەتانەی كە بڕیاری سیاسی بۆ ئەم جیهانە دروست دەكەن، وەك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بەریتانیا، فەرەنسا، ڕووسیا و.. هتد، خۆیان دەوڵەتی فیدڕاڵین و كێشەیان لەگەڵ هەرێمەكانیان هەیە، تەنانەت كۆماری چینیش كێشەی گەورەی لەگەڵ (تبت)ییەكان هەیە، هەر بۆ نموونە:

ئەبراهام لنكۆڵن بەوە بەناوبانگە كە 13 ویلایەتی لێ جیابووەوە بە زەبری هێز جارێكی دی ئەو هەرێمانەی هێنانەوەیە ژێر ئاڵای ئەمریكا و لە كۆنفیدڕاڵییەوە كردنیەوە بە فیدڕاڵی.

بەریتانیا، هەتا ئێستاش كێشەی لەگەڵ سكۆتلاند و ئیرلەندا هەیە، هەموومان دوایین ڕیفراندۆمی سكۆتلاندمان بینی كە لەندەن چۆن دژی بوو، هەموو كارێكی كرد بۆ ئەوەی سەركەوتوو نەبێت.

فەرەنسا بە هەمان شێوە چەندین كێشەی لەگەڵ ئەو هەرێمانە هەیە كە لە دەرەوەی فەرەنسان و بە یاسای فەرەنسی حوكمڕانییان تێدا دەكرێت.

یەكێتیی سۆڤیەتی پێشوو لەگەڵ ئەوەی دەگوترێت گوایە بە شێوەیەكی ئاشتییانە لەبەریەك هەڵوەشاوە، ئەڵبەت ئەوە ڕاست نییە، چونكە لە ئەنجامی دۆڕاندنی شەڕی سارد هەڵوەشایەوە، لە ئاكامی ئەم لەبەریەك هەڵوەشانەوەیە، كۆمەڵێك دەوڵەت دروست بوون، بەڵام با ئەو پرسیارە بكەین: ئایا كۆماری ڕووسیای فیدڕاڵی ئێستا چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو كۆمارانە دەكات؟ ئایا ئەو كۆمارە بەناو سەربەخۆیانە دەتوانن وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆی دراوسێی ڕووسیا مامەڵە لەگەڵ مۆسكۆ بكەن، یان ئێستاش مۆسكۆ وەك هەرێمێكی فیدڕاڵیی زۆرەملێ مامەڵەیان لەگەڵ دەكات؟

وەڵامی ئەم پرسیارانە شەڕەكانی ساڵی 2008ی ڕووسیا لەگەڵ جۆرجیا و 2014 بە لكاندنی هەرێمی «قەرم»ی ئۆكرانیا و، 2022 بە لكاندنی چەند هەرێمێكی دیكە و ئێستاش شەڕی ڕووسیا لە ناو خاكی ئۆكرانیا دەیداتەوە.

هەروەها یوگسلافیای پێشووشمان بینی، بە چ شەڕ و خوێنڕشتن و كۆمەڵكوژییەك لەبەر یەك هەڵوەشا، بەڵام هەتا ئێستاش سربیا كە خۆی بە میراتگری یوگسلافیای پێشوو دەزانێت، بە شێوەیەكی ئاسایی مامەڵە لەگەڵ ئەو دەوڵەتانە ناكات كە لە ئاكامی لەبەر یەك هەڵوەشانی یوگسلافیای پێشوو دروست بوون.

ئەم واقیعە تاڵەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەوەمان پێ دەڵێت، هەرگیز نابێت چاوەڕێی ئەوە بین كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەگشتی و دەوڵەتانی گەورەی خاوەن ڤیتۆ لە ئەنجومەنی ئاسایش پشتگیریمان بكەن بۆ ئەوەی وەك دەگوترێت لە عێراقی فیدڕاڵی جیا ببینەوە، ڕاستە دەڵێن فیدڕاڵی یەكێتییەكی ئارەزوومەندانەیە، بەڵام بە كردەیی و لەسەر ئاستی وڵاتانی دیموكراتی و فیدڕاڵی تەواو تەواو ماناكەی پێچەوانە بووەتەوە و بووەتە یەكێتییەكی بە زۆر سەپێنراو، لە دوای ڕیفراندۆمەوە ئەم بەناو فیدڕاڵییەی ئێمەش، فیدڕاڵییەتی زۆرەملێیە، نەك ئارەزوومەندانە.

لەم ڕوانگەیەوە ئێمە نابێت هیچ كاتێك چاوەڕێی ئەوە بین كە دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراق ئەو مافە بە ئێمە ڕەوا ببینێت كە ئەویش بوونی دەوڵەتی كوردستانە. لەلایەكی دیكەوە بەڕێزانی دیدارەكە زۆر باسیان لە دەستوور و پێشێلكردنی ماددە دەستوورییەكان كرد لە دژی هەرێمی كوردستان، بەڵام من وای دەبینم، كێشەی ئێمە وەك گەلی كوردستان، كێشەی دەقە دەستوورییەكان نین، بەڵكو كێشەمان لەگەڵ ئەو ئەقڵییەتە سیاسییە شۆڤێنییە هەیە كە نایەوێت مافەكانی ئێمە بسەلمێنێت و ددانی پێدا بنێت. هەر بۆیە تا سیستمی نێودەوڵەتیی جیهان ئەم سیستمەی ئێستا بێت كە جیهانی پێ بەڕێوە دەبرێت، نابێت چاوەڕێی ئەوە بكەین، بەغدا یان هیچ شوێن و كەسێكی دیكە پشتیوانی لە مافی سەربەخۆییمان بكات، یان مەگەر ئەقڵییەتی كەس قەبووڵنەكەری دەسەڵاتدارانی بەغدا گۆڕانی بەسەردا بێت.