ڕۆمیۆ حوزەیران نیسان هەكاری، سكرتێری گشتیی حزبی دیموكراتی بەیت نەهرێنە و یەكێكە لەو تێكۆشەرانەی كە بەشداری لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كوردستان كردووە و، لەناو چوارچێوەی ئەم بزووتنەوەیەشدا داكۆكی لە مافی نەتەوەكەی خۆی كردووە. دوای ڕاپەڕینی بەهاری 1991ی گەلی كوردستان و پاشانیش دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەت، حزبەكەیان لە هەموو خولەكانی هەڵبژاردندا بەشداری كردووە و پەلەمانتاریان لە پەرلەمانی كوردستان هەبووە، خۆیشی ئەندامی لێژنەی نووسینەوەی دەستووری هەرێمی كوردستان و ئەندامی نووسینەوەی بەشێكی دەستووری عێراق بووە، لە حوزەیرانی 2017 بووەتە ئەندامی لێژنەی باڵای ڕیفراندۆم، ئەو لێژنە باڵایەی كە بە سەرۆكایەتیی سەرۆك بارزانی لە 25ی ئەیلوولی ساڵی 2017 ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی ئەنجام دا. لە بازنەی گفتوگۆی «ڕیفراندۆم و هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی» بەمجۆرە كۆمەڵێك ڕاستیی لەسەر ئەم پرۆسە گەورەیە خستە ڕوو.

 

 

قسەكردن لەسەر پرۆسەیەكی گەورەی وەك پرۆسەی «ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی 25ی ئەیلوولی ساڵی 2017» لەبەر ڕۆشنایی بیروبۆچوونە سیاسییەكان و نەتەوەییە جیاوازەكان، گفتوگۆیەكی بەرهەمدار دەبێت، لەبەر ئەوەی پرۆسەی ڕیفراندۆم پەیوەندی بە هەر تاكێكی كوردستانەوە هەیە، بە جیاوازیی بیروبۆچوونی سیاسی و ئایین و نەتەوە جیاوازەكانیشەوە.

باسەكەم بە پرسیارێك دەست پێ دەكەم: بۆچی بیرۆكەی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم هاتە ئاراوە؟ بۆچی ئێمە وەك گەلی كلدانی و سریانی و ئاشووری بەشداریمان تێدا كرد؟

وەڵامدانەوەی ئەم دوو پرسیارە زۆر گرنگە و دەبێت بگەڕێینەوە بۆ پاشخانێكی مێژووی سیاسی لە عێراق و كوردستاندا، ئەوجا لێرەوە بەپێی ئەزموونی خۆم لەو مێژووەدا، كە وەك سیاسەتمەدارێك بەشداری هەموو ئەو كۆنگرانەی ئۆپۆزسیۆنی عێراق بووم، كە هەر لە ساڵی 1992 هەتا ساڵی 2003 و دوو هەفتە پێش ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێن كە ئەنجام دراون، دوای ڕووخانی ڕژێمیش ئەندامی لێژنەی نووسینەوەی دەستووری عێراق بووم و چەندین جاریش ئەندامی شاندی هەرێمی كوردستان بووم بۆ كۆبوونەوە و دانوستاندن لەگەڵ حكومەتی عێراق و جێبەجێكردنی ئەو دەستوورە و داواكردنی مافەكانی خەڵكی كوردستان. ئەم ئەزموونە ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات، كە عێراق هەر لە سەرەتای دامەزراندنییەوە لە ساڵی 1921 بە یەك ئەقڵییەت حوكمڕانیی عێراقی كردووە، كە ئەویش پەنابردن بووە بۆ جیاوازیی نەتەوەیی و ئایینی و نكۆڵی كردن لە نەتەوە و پێكهاتەكانی دیكە، ئەم ئەقڵییەتە هەتا ئێستاش گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتووە.

لە پرۆسەی نووسینەوەی دەستووری هەمیشەیی عێراق لە ساڵی 2005یش، ئەو مەترسییە هەبوو كە ئەم دەستوورەش لەگەڵ ئەوەی هەموو نەتەوە و پێكهاتەكانی عێراق و كوردستان دەنگیان پێ دابوو، بە حیساب بە باشترین دەستوور دانرا لە مێژووی دەوڵەتی عێراقدا، سەرۆك بارزانی و ئەندامانی دیكەی شاندی كوردستانیش لە لێژنەی نووسینەوەی دەستووری عێراق، ئەو ترسەیان هەر هەبووە، كە ئەم دەستوورە جێبەجێ ناكرێت، بۆیە زۆر هەوڵ درا، بەندێك لە دەستوورەكە دابنرێت، كە یەكپارچەیی عێراق گرێ بداتەوە بە جێبەجێكردنی ئەو دەستوورەوە، كە نەتوانرا ئەو بەندە دەستوورییە دابنرێت، بەڵام لە دیباجەی دەستووركە جێگەی بۆ كرایەوە، كە دەڵێت «پابەندبوون بەم دەستوورە، زامنی پاراستنی یەكێتیی ئارەزوومەندانەی گەل و خاك و سەروەریی عێراقە».

دیارە هەر لە سەرەتای پێكهێنانی یەكەمین كابینەی حكومەت لە دوای پەسەندكردنی دەستوور، حكومەتی عێراق ئامادە نەبوو ئەم دەستوورە وەك خۆی جێبەجێ بكات و، هەر جارێك بە بیانوویەك و بە تەفسیری جیاواز بۆ ماددەكانی ئەو دەستوورەی پەكخست و جێبەجێ نەكرا، تەنانەت ئەقڵییەتی دەسەڵاتدارانی بەغدا زەمینەشیان نەڕەخساند كە عێراق ببێتە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، ئەمەش مانای ئەوەیە ئێمە وەك ئەندامانی لێژنەی نووسینەوەی دەستووری هەرێمی كوردستان و ئەندامێكی بەشدار لە چەند بەشێكی دەستووری عێراق، هەر لە سەرەتاوە دەمانزانی بۆمبێكی كاتی لەناو دەستوورەكەی عێراقدا هەیە، هەر كاتێك بێت، دەتەقێتەوە.

بە هەرحاڵ هەر لە كابینەی یەكەمی نووری مالیكی پێشێلكردنی دەستوور خۆدزینەوە لە جێبەجێكردنی دەستی پێ كرد، بەڵام لە كابینەی دووەم و لە ساڵی 2012وە، حكومەتەكەی نووری مالیكی بە تەواوەتی دەستووری پێشێل كرد و كەوتنە دژایەتیی هەرێمی كوردستان، هەتا كار گەیشتە ئەوەی سەرۆك بارزانی بە ئاشكرا ڕایگەیاند «ئێمە نابینە بەشێك لە دیكتاتۆریەت و دەگەڕێینەوە بۆ ئیرادەی گەلی خۆمان و بزانێن گەلی خۆمان چیمان پێ دەڵێت».

مەبەستم لەم باكگراوەندە ئەوەیە پیلانی لە قاڵبدانی هەرێمی كوردستان و نكۆڵیكردن لە مافی تەواوی گەلی كوردستان لە بەغدا داڕێژدرابوو، لە هەمان كاتدا لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە بەردەوام نەرمی نواندن هەبووە بۆ ئەوەی عێراق ببێتە دەوڵەتێكی فیدڕاڵیی ڕاستەقینە و دەستوورەكە جێبەجێ بكرێت، هەر بۆ نموونە لە مانگی شوباتی 2014 حكومەتی عێراق یەكلایەنە بودجە و مووچەی حكومەتی هەرێمی كوردستانی بڕی، پاشان كە لە حوزەیرانی 2014 تیرۆریستانی داعش هاتن و مووسڵ ناوچەكانی تا نزیك بەغدا كەوتنە دەستی تیرۆریستان و حكومەتی عێراق لەو پەڕی لاوازیدا بوو، بەڵام دیسان هەرێمی كوردستان بەشداریی حكومەتەكەی عەبادی كرد، بۆ ئەوەی دەرفەتێكی دی بدرێتە حكومەتی عێراق و بە دەستوورەوە پابەند بێت، بەڵام وێڕای ئەوەی هەرێمی كوردستان لە شەڕێكی گەورەی بەربڵاوی زیاتر لە 1000 كیلۆمەتر بوو لەگەڵ داعش، دیسان حكومەتەكەی عەبادی هیچ هەنگاوێكی بۆ جێبەجێكردنی دەستوور و ناردنی پشكی هەرێمی كوردستان نەنا، ئەمانە مانای ئەوەن كە هەموو دەرگایەكیان بە ڕووی هەرێمی كوردستاندا داخست، هەر بۆیە جەنابی سەرۆك بارزانی ناچار بوو، بیر لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بكاتەوە، خۆ ئەگەر دەسەڵاتدارانی بەغدا پابەند بوونایە بە دەستوورەكە و دەستوورەكەیان جێبەجێ بكردایە، لەوانەیە لەو كاتەدا بیر لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم نەكرێتەوە.

لەناو ئەم هەموو گێژاوی شەڕ و قەیرانی ئابووری، لە 3ی شوباتی 2016 سەرۆك بارزانی پێی گوتین: «كاتی ئەوە هاتووە بۆ ئەوەی ئێمە وەك گەلی كوردستان بڕیار لە چارەنووسی خۆمان بدەین»، بەڵام ئەم پرسە دواكەوت بۆ حوزەیرانی 2017 لەبەر ئەوەی هاوپەیمانان داوایان كردبوو كە پرۆسەكە بكەوێتە دوای كۆتاییهاتنی شەڕی دژی داعش لە سەردەمی ئیدارەی باراك ئۆبامادا.

دوای ئەوەی شەڕی داعش لە كوردستان كۆتایی هات، لە حوزەیرانی 2017 جەنابی بارزانی وەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان بانگهێشتی حزبە كوردستانییەكانی كرد، بەتایبەتی ئەو حزبانەی كە نوێنەریان لە پەرلەمانی كوردستان هەبوو، لەو كۆبوونەوەیە بڕیارێك درا كە ڕۆژی 25ی ئەیلوولی ساڵی 2017 ڕیفراندۆم ئەنجام بدرێت.

لە ماوەی مانگی حوزەیران تا 25ی ئەیلوولی 2017 ئێمە وەك شاندی باڵای ئەنجومەنی ڕیفراندۆم دوو جار سەردانی بەغدامان كرد، لە سەردانی یەكەممان بۆ بەغدا 36 كۆبوونەوەمان لەگەڵ 36 لایەنی عەرەبی عێراقی (شیعە و سوننە) كرد، كۆبوونەوەمان لەگەڵ نوێنەرانی وڵاتان و باڵیۆزەكانیان كرد، بەتایبەتی باڵیۆزەكانی توركیا و ئێران و ئەمریكا كە دژی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بوون. باڵیۆزی ئەمریكا لە باڵیۆزانی توركیا و ئێرانیش توندتر بوو. بۆ مێژوو ئەمە دەڵێم لە دیدارمان لەگەڵ باڵیۆزی ئەمریكا لە بەغدا بە بردەرانی شاندەكەم گوت، ئەم كابرایە خەریكە بە ناڕاستەوخۆ دەرمان بكات.

سەبارەت بە لایەنە عەرەبە عێراقییەكان، ئەوا لایەنەكانی عەرەبی شیعە بە تەواوەتی ڕەتیان دەكردەوە، هەندێك لایەنی عەرەبی بە دووفاقی قسەیان لەگەڵ دەكردین و پێیان دەگوتین مەرجمان هەیە لەسەر ناوچە جێناكۆكەكان، پاشتر مەرجی زیاتریان دادەنا بۆمان، ئەوانیش لە كۆتاییدا هیچ نەهاتنە پێشەوە و دژ بوون. ئەمانە هەموویان كێشە بوون، بێجگە لە كێشە ناوخۆییەكان كە دواتر دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بەداخەوە ئاكامەكەمان بینی.

لێرەوە دێمەوە سەر وەڵامی ئەو پرسیارە كە ئێمە وەك گەلی كلدانی و سریانی و ئاشووری بۆ بەشداریمان لە ڕیفراندۆم كرد؟ بە كورتی لە وەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێم: ئێمە بە درێژایی شۆڕش و بزووتنەوەكانی كوردستان لە ماوەی 100 ساڵی ڕابردوودا بەشدار بووین و قوربانییەكی گەورەشمان داوە، چەندین جار نەتەوەی ئێمە لە 1915 و لە 1933 و لە 1969 ڕووبەڕووی كۆمەڵكوژی بووینەتەوە، هەروەها لە یەكەمین پرۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و لە یەكەمین كابینەی حكومەتەوە تا ئێستا كە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، ئێمە بەشدارین، لەبەر ئەوە ئێمە خۆمان بە بەشێكی زیندوو و كاریگەری هەرێمی كوردستان دەزانین، ئێرە بە خاك و نیشتمانی خۆمان دەزانین، زۆر جار گوتوومانە با بەراوردی گەلی كلدانی و سریانی و ئاشووری و هەندێك لە پێكهاتەكانی دیكە بكەین، كە بە ئاشتی و برایەتی پێكەوە دەژین لەگەڵ نەتەوەی كورد، دەبینین لە كوردستان هیچ نەتەوە و ئایینێك كەمینە نییە و بە یەكسانی سەیر دەكرێن، بەڵام با سەرنج لە عێراق بدەین، عێراق هەر لە سەرەتای دامەزراندنیەوە هەتا ئێستا نەیتوانیوە خۆی لەو چەمكە قێزەوەنە ڕزگار بكات كە دەڵێت: «هاووڵاتییانی موسڵمان و هاووڵاتییانی غەیرە موسڵمان». بەكارهێنانی ئەم چەمكە واتە جیاوازی هەیە لە نێوان هاووڵاتییەكی موسڵمان و غەیرە موسڵمان، واتە جیاوازی هەیە لەگەڵ هاووڵاتییەكی عەرەب و غەیرە عەرەب، ئێستا گەیشتووەتە ئەوەی جیاوازی هەیە لە نێوان هاووڵاتیەكی عەرەبی شیعە لەگەڵ هاووڵاتییەكی غەیری عەرەبی شیعە، بۆیە ئێمە بە شێوەیەكی مەبدەئی لەگەڵ ئەوە بووین كوردستان ببێتە دەوڵەت بۆ ئەوەی لە ئاسەواری ئەو ئەقڵییەتە ڕزگارمان بێت.

ئەنجامدانی ڕیفراندۆم كۆمەڵێك وانەی بەسوودی فێركردین كە من تەنیا ئاماژە بە هەندێكیان دەكەم:

1. ڕیفراندۆم فێری كردین ئەگەر گەلی كوردستان بە تەواوی هێزە سیاسییەكان و پێكهاتە جیاوازەكانیانەوە یەكهەڵوێست و یەكڕیز و تەبا بن، ئەوا كام ئامانج زۆر سەختە دێتە دی. من ئومێد دەخوازم یەكهەڵویستی و یەكڕیزی لە كوردستان زیاتر پتەوتر بێت، ئەمە یەكێكە لەو وانانەی كە لە داهاتووشدا شانازی بە ڕیفراندۆمەوە بكەین.

2. ڕیفراندۆم فێری كردین كە پەرتەوازەیی نێوماڵی كوردستان چ ماڵوێرانكارییەك بە دوای خۆیدا دەهێنێت، بەداخەوە ئاكامەكانی ئەم پەرتەوازەییەمان لە دوای ڕیفراندۆم بینی.

3. ڕیفراندۆم فێری كردین دەسەڵاتدارانی عەرەبی عێراق بە سوننە و شیعەوە، هەر لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق لە 1921 هەتا ئێستا هەمان ئەقڵییەتە بەس زەمەن و دەموچاوەكان گۆڕاون.

4. ڕیفراندۆم فێری كردین، ئەم پێكەوەژیانە ئاشتییانەی نێوان تەواوی نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی كوردستان هێزێكی گرنگە بۆ كوردستان، بۆیە دەبێت بە هەموو لایەكمان ئەم تەبایی و پێكەوە ژیانە ئاشتییە بپارێزین.

5. ڕیفراندۆم فێری كردین، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەتایبەتی دەوڵەتانی زلهێزی وەك بەریتانیا و ئەمریكا، لە ڕوانگەی دروشمی مرۆڤایەتی و دیموكراتی و ئەخلاقییەوە مامەڵە ناكەن، ئەوان تەنیا لە ڕوانگەی بەرژەوەندیی سیاسی و ئابووری و هاوسەنگیی هێزەوە سەیری هەموو پرسێك دەكەن و هیچ بەهایەكی مرۆیی و ئەخلاقی لەبەر چاو ناگرن.