لەناو بەڕێوەبەرایەتیی چاكسازییەكانی هەرێمی كوردستان، كەیسی ماددەی هۆشبەر هەم لە حوكمدراو و هەم لە ڕاگیراویشدا ڕێژەیەكی بەرز هەیە. لە ئێستادا لە هەرێمی كوردستان بە گوێرەی یاسای ژمارە 1ی ساڵی 2020 هەوڵی پێویست دراوە، بۆ كردنەوەی سەنتەرێكی شیاندنەوە بۆ بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەر.

تاڤگە عومەر ڕەشید بەڕێوەبەری گشتیی یاسا و مافی مرۆڤ لە دەستەی سەربەخۆیی مافی مرۆڤ، هەڵگری بڕوانامەی ماستەرە لەسەر(ئاراستە سەردەمییەكانی بەرەنگاربوونەوەی دیاردەی ماددە هۆشبەرەكان)، لە دیدارێكی لەگەڵ گۆڤاری گوڵان، دامەزراندنی ناوەندێكی شیاندنەوە بۆ ئالوودەبووانی ماددەی هۆشبەر بەرز دەنرخێنێت و باس لە ڕێكارەكانی بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر دەكات.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

تاڤگە عومەر ڕەشید بەڕێوەبەری گشتیی یاسا و مافی مرۆڤ لە دەستەی سەربەخۆیی مافی مرۆڤ، ڕای وایە: «گرنگترین میكانیزمەكانی چارەسەری ئالوودەبووان بە ماددەی هۆشبەر و كارتێكەرە دەرونییەكانی، بوونی سەنتەرێكی شیاندنەوەی تەندروستی و كۆمەڵایەتی و دەروونییە لە پێناو گەڕاندنەوەیان بۆ ژیانی ئاسایی لەناو كۆمەڵگە، لەبری جێبەجێكردنی سزای سەپێندراو بە گوێرەی یاسا». هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «فەلسەفەی جێبەجێكردنی ئەم میكانیزمە بریتییە لەوەی ڕاستە كە بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر تاوانە و پێویستە سزایەكی توندی لەسەر بێت، بەڵام لەلایەكی دیكەوە پێویستە بە شێوەیەك مامەڵە لەگەڵ بەكارهێنەر بكەین، كە قوربانیی تەنگژە دەروونی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكانە و دەتوانرێت پەنا ببرێتە بەر چارەسەركردن و چاكسازیكردن و دووبارە شیاندنەوەی بۆ ناو كۆمەڵگە و ژیانی سرووشتی خۆی و لكاندنەوەی بە خێزانەكەیەوە».

وەك باسی كرد، لە هەرێمی كوردستان بە گوێرەی یاسای ژمارە 1ی ساڵی 2020 هەوڵی پێویست دراوە بۆ كردنەوەی سەنتەرێكی شیاندنەوە بۆ بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەر، كە ئەمە بە هەنگاوێگی گرنگ بۆ جێبەجێكردنی یاساكە دادەنرێت و هەروەها كەم كردنەوەی فشارە لەسەر دامەزراوەكانی چاكسازیی كۆمەڵایەتی. بنەمای گشتی بۆ سزادانی بەكاربەری ماددەی هۆشبەر، ئەوەیە ڕەچاوی ماوەی سزای یاسایی پێویست بكرێت و، نابێت لە هەموو حاڵەتێكدا ماوەی مانەوەی لەناو سەنتەری شیاندنەوە لە ماوەی حوكمدانی زیاتر بێت».

بەڕێوەبەری گشتیی یاسا و مافی مرۆڤ، ئاماژە بەوە دەكات كە «ئەو ئاراستەیەی كە یاسادانەری عێراقی گرتوویەتە بەر، دوای ڕەتكردنەوەی یاسای ژمارە 68 ی ساڵی 1965 لە یاسای نوێ‌ ژمارە 50 ی ساڵی 2017 بریتییە لە لكاندنی بنەمای سزایی و بنەمای چارەسەری و خۆپارێزی لە خووپێوەگرتن و چارەسەری بەكارهێنەران، ئەم ئاراستەیەش لەگەڵ ناوەرۆكی ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتی و هەرێمیەكان یەك دەگرێتەوە، كە تایبەتە بە چارەسەركردن لەبری سەپاندنی سزا، بە مەرجێك كە سزادراو بە دانانی لە شوێنی شیاندنەوە ڕەزامەند بێت.

بە گوێرەی یاسا نوێیەكە دەبینین كە یاسادانەر جیاكاری نەكردووە لەوەی كە كەسی بەكارهێنەر، ئایا بە چ هۆكارێك تووشی بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر بووە؟ ئایا دەرەنجامی تووشبوونی بە نەخۆشییەك بووە، كە پێویست بووە ئەم ماددەیانە بەكاربهێنێت، یان بە ڕەزامەندیی خۆی بەكاری هێناوە؟ كە ئەمەش دەرچەیەكی یاسایی زۆر باشە بۆ ئەوەی كە هەموو بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەر و كارتێكەرە دەروونییەكان سوودمەند بن، لە ڕێكارەكانی چارەسەری كە یاسادانەری كوردستانیش هەمان بنەمای پەیڕەو كردووە، كە ئەمەش زۆر گونجاوە لەگەڵ بنەما نێودەوڵەتییەكانی تایبەت بە بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر.

لە لایەكی دیكەشەوە چارەسەركردنی بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەر، جگە لە سوودمەندبوونی ئالوودەبووان و خێزانەكانیان، ڕێگەچارەیەكی یاسایی گونجاوە بۆ كەمكردنەوەی ڕێژەی تاوانباران لەناو چاكسازییە كۆمەڵایەتییەكاندا و هۆكارێكی سەرەكییە بۆ ئەوەی كە قەرەباڵغی و زۆریی ژمارەی سزادراوان كەم بكرێتەوە و، سیستمی چاكسازی بە شێوازێكی گونجاو لەسەر سزادراوانی دیكە پیادە بكرێت. سەنتەرەكانی شیاندنەوە پێویستی بە بوونی ژمارەیەكی زۆری فەرمانبەری پاسەوان و هێزە ئەمنییەكان ناكات، كە بارگرانییەكی زۆری ئابووری لەسەر دەوڵەت دروست دەكات.

لە یاسا كارپێكراوەكانی هەرێمی كوردستان بە تایبەت یاسای ژمارە 1ی ساڵی 2020 و پەرلەمانی كوردستان، جێبەجێكردنی ئەو سیاسەتە نێودەوڵەتییەیە كە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر گیراوەتەبەر، دەرفەتپێدانێكی زۆر باشیشە بۆ بەكاربەران تاوەكو جارێكی دی هەمان تاوان ئەنجام نەدەن و، لە زیانەكانی بەكارهێنانی ئەم ماددەیە لە هەموو ڕوویەكەوە ئاگادار بن، بەتایبەتیش لە دیوە كۆمەڵایەتی و ئابووری و تەندروستییەكەیەوە. هەروەها گرنگییەكی دیكەی بوونی ئەم سەنتەرانە ئەوەیە كە وادەكات، بە شێوەیەكی ئەرێنی كاریگەری هەبێت لەسەر داهات و بەرهەمی نیشتمانیی دەوڵەت، ئەویش بە سوودوەرگرتن لە توانای مرۆیی ئالوودەبووان دوای چارەسەریان بە تەواوی و بەكارهێنانیان لەلایەن دەوڵەتەوە وەكو دەستی كار لە كەرتە جیاوازەكانی كاركردن و هەروەها دەزگا كۆمەڵایەتییەكانی دەوڵەت لە ڕێگەی جێبەجێكردنی پڕۆگرامی چاودێریی پاشینە».

سەبارەت بەو كەسانەش كە ئالوودە بوون بە بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر» پاش وەرگرتنی چارەسەری پێویست، گوتی: «ئەوانە دەچنە قۆناغێكی نوێ لە تەندروستی بە ڕزگاربوون لە بەكارهێنانی ئەو ژەهرە و ئەو ئازارە جەستەییانەی تووشی دەبن، لە دەرەنجامی بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر، هەروەها شیاندنەوەی ئالوودەبووان ڕێگەیەكە گەڕانەوەی ئەو خەرجییانەیە كە بەكاری دەهێنن بۆ پەیداكردنی ماددەی هۆشبەر، كە زۆرجار پەیداكردنی خەرجییەكی زۆریان لەسەر دروست دەكات، بە هۆی ئالوودەبوونیان، كە زۆر جار ناچار دەبن پەنا ببەنە بەر ئەنجامدانی تاوانی دیكەی وەك دزیكردن، كوشتن، لەشفرۆشی، هەڵخەڵەتاندن و...هتد، تاوەكو بتوانن، خەرجی ماددەی هۆشبەر بەدەست بهێنن. دەرەنجامی چارەسەریش ڕێژەی ئەنجامدانی تاوان لەناو كۆمەڵگە كەم دەبێتەوە، چونكە تێبینی كراوە، كە ڕەنگە ئەندامەكانی دیكەی خێزانەكەش پەنا بەرنە بەر ئەنجامدانی تاوان، بە هۆی ئەو بارودۆخە ئابوورییە نەخوازراوەی پێیدا تێپەڕ دەبن، بە تایبەتیش نەوجەوانان، دوای سزادانی باوك، یان دایكیان، یان هەر دووكیان كە ئەمەش پێچەوانەی ڕێككەوتننامەی مافەكانی منداڵ و یاسا نیشتمانییە كارپێكراوەكانە، بە تایبەتیش یاسای چاودێریی نەوجەوانان ژمارە 76ی ساڵی 1983، لە كۆتاییشدا پاڵنەرێكی باشە بۆ بەرزبونەوەی ئاستی زانستی و مەعریفیی وڵات، بە تایبەتیش ئەگەر ئالوودەبوو گەنج، یان نەوجەوان بوو، بە گەڕاندنەوەی بۆ بەر خوێندن و بەرزكردنەوەی توانا زانستییەكانی خۆی».

بەڕێوەبەری گشتیی یاسا و مافی مرۆڤ لە دەستەی سەربەخۆیی مافی مرۆڤ، لە كۆتایی لێدوانەكەیدا ئەوەشی خستەڕوو كە «لە وڵاتانی ئەوروپا ئەزموونێك هەیە، كە دروستكردنی پێناسەیە بۆ كەسی ئالوودەبوو واتە(سیستمی كارنیە - KARNE) پەیڕەو دەكرێت و بریتییە لەوەی، ئەوانەی كە جۆری ماددەی هۆشبەری سووك بەكار دەهێنن، بە گوێرەی یاسای ژمارە 13ی ساڵی 2002 وڵاتی هۆڵەندا پێویستە لە سەنتەرەكانی شیاندنەوەی دەروونی و كۆمەڵایەتی دابنرێن بۆ چارەسەركردن و دووبارە گەڕاندنەوەیان بۆ ناو كۆمەڵگە، پێچەوانەی بەكاربەرانی ماددەی هۆشبەری قورس كە جۆری دووەمە و مەترسیدارە و دەبێت بە گوێرەی یاسای ئاماژەپێكراو سزای بەكاربەری ئەو جۆرەیان بدرێت».