عێراقێك باوه‌ری به هاوبه‌شی ، ده‌ستوور،فیدراڵی نه‌بێ واتا به‌ره‌و شكستخواردووی
رێبوار حەمەلاو شوانی
وابریار بوو كه عێراقی نوێ له سه‌ر بنه‌مای هاوبه‌شی وسازان و هاوسه‌نگی و پابه‌ندبوون به بنه‌ماكانی ده‌ستوور و فیدڕاڵی به‌رێوه‌ببرێت، بۆ ئه‌مه سه‌رجه‌م سه‌ركرده سیاسییه‌كانی عێراق ئه‌نجومه‌نی حوكمیان دروستكرد دواتر له 2005 ده‌ستووری عێراق نووسراو له‌و ده‌ستووره‌دا سه‌رجه‌م ورده‌كاری ماف و ئه‌ركی هه‌رێمه‌كان و پێكهاته‌كانی عێراق و پرسی فیدرالیه‌ت دیاری كرا، بریار بوو سه‌رجه‌م دامه‌زاروه‌كانی حكوومه‌تی عێراق ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌م چه‌شنه رێككه‌وتنه‌كه بێت، به‌ڵام دوای 18 ساڵ ده‌كرێت هه‌ندێك بیری ئه‌و سه‌ركردانه بهێنرێته‌وه كه چیان كردووه له عێراقی نوێ.ماوەی 18 ساڵە هەرێمی کوردستان بە پێی دەستور لە چوارچێوەی عێراقی فیدراڵییە، هەرێمێکە ئەرک و مافی دەستوری و یاسایی هەیە. لە چوارچێوەی ئەو دەستورە پێویستە هەردوو حکومەتی هەرێم و بەغدا مامەڵە لەگەڵ یەک بکەن. بەڵام ئەم مامەڵەکردنە هاوشێوەی پەیوەندیە گوماناویەکان لەگەڵ وڵاتانی هەرێمی، حزب و کەسە حیزبیەکان دەستیان تێخستوە دژی هەرێمی كوردستان . لەبری دەستور، بەرژەوەندی حزبەکان و میلیشا وگروپەكان لە عێراق ئەو پەیوەندیە لە نێوان ئەو دو دامەزراوە دەستوریە دیاری دەکەن. كێشەی گەلی كورد كە بەدرێژایی مێژوی خەباتی رزگاریخوازی لەگەڵ ڕژێمەكانی عێراق بریتی بووە لە خاك، بۆیە كارتی ماددەی 140 لەئێستادا گرنگترین كارتە چونكە ئەوەی لەسەر ئاستی گۆرەپانی سیاسی عیراق روودەدات لەنێوان پێكهاتەكان دەبینین رەشكردنەوە و لەناوبردنی پێكهاتەیەكی سەرەكی یە ئەم وولاتەیە ئەویش كوردە، هەروەكو چۆن لەڕابردوو هەموو پێكهاتەكانی عێراق جگە لە گەلی كورد چۆكیان بۆ پێكهاتەی شیعە دانا ،بەڵام ئەو خەونە لە فەرهەنگی گەلی كورد وپارتی و سەرۆك بارزانی بوونی نییە .نەبونی ئەقڵیەتێکی دیموکراسی و رێزنەگرتی دەستور لە بەغدا هۆکاری دروستبونی کێشەکان و ئاڵۆزبونیانە كە ئەمە تەنیا زەرری بۆ گەلی كورد نییە بەڵكو متمانەی نێوان كوردستان بە عێراق لاوازتر دەكات . لەلایەن بەغدا تێنەگەیشتن لە پرسی گەلی کوردستان یان ویستی تینەگەیشتن هەیە، لە لایەن هەرێمیشەوە هەموو پابەندییە دەستوورییەكان جێبەجێكراون بەکارهێنانی فشاری دەرەکی بۆسەر هەرێمی كوردستان لە ماوەی رابردوو و نەبوونی دەسەڵاتی بریاردان و سەروەری ئاماژەیەكی روون و ئاشكران . بە نموونە ڕژێمی ئێران لە ماوەی چەند ساڵی رابردوو هۆکاری سەرەکی بووە لە تێکدانی گفتۆگۆی هەولێر و بەغدا بە شێوەیەك داگا و بودجە وەك كارتێكی گوشار لە دژی هەرێمی كوردستان بەكار دێنێت ، ئێستاش دەیەوێ بۆ بەرژەوەندی خۆی هەمان رۆڵی ئاژاوەگێڕی لە نێوان هەرێم و بەغدا ببینێ. گەورەیی پرسی گەلی كورد و نەبونی دەسەڵات و ئەقڵێکی دیموکراسی و جێبەجێكاری دەستوور لە بەغدا دەخوازێ هەڵوێستی توند و وەڵامێكی گونجاو لەلایەن گەلی كورد بۆ دەسەڵاتدارانی عێراق ئامادە بكرێت ، چونكە عێراق خۆی لەرزۆكە و هەرێمی كوردستان هەرگیز لە هەموو روویەكەوە لە شارەكانی ناوەراست و باشووری عێراق پێشكەوتووو گەشەسەندووترە ،بۆیە، بەردەوامیی هەرەشە و بەكارهێنانی مافەرەوا و شایستەكانی هەرێمی كوردستان و ئینجا بەكارهێنانی دادگا وەك كارتێكی گوشاری سیاسی وادەكات ڕق و كینە و ئاڵۆزییەكانی نەك هەر لە عێراق بەڵكو هەموو ناوچەكە بەرەو ئاقارێكی مەترسیدار ببات . هەموو دیدگا سیاسییەکان بەو تڕوانینە نوێیە دەڕوانن لە کێشە هەڵواسراوەکانی ئەمریکاو ئێران، کە عێراق لە ئایندەیەکی سیاسی نزیکدا دەبێتە گوڕەپانی ململانێی سەربازی و لێکترازانی کابینەکەی سودانی و لاسەنگکردنی هەردووبەرەی دژبەیەکی وڵاتانی پڕۆ ئەمریکاییەکانی وەک کەنداو بەشێک لە وڵاتانی ئابوری ئاسیا دژی وڵاتانی وەک ئێران و ڕوسیاو چین لەناو خاک و جوگرافیای سیاسی وڵاتی عێراقدا. نه‌بوو بریار و ده‌سه‌ڵات له‌لایه‌ن حکومەتەکەی سودانی کە هیچ بنەمایەکی بەهێزی سیاسی نیە و متمانەی هاوڵاتیانی عێراقی نییە ناتوانی ڕوبەڕووی ئەو ئاسته‌نگه سیاسیانە بێتەوە لە عێراق واتە بە کورت و کوردی عێراق لە ئێستاو داهاتوودا ناتوانی ببێتە چوارچێوەیەکی ئارام بۆ هیچ لایەنێک. به‌تایبه‌ت پرسی كورد لە عێراق پێش هەموو بابەتێكی تر پرسی خاكە و كورد پێوستی بەخێری مووچە و بودجەی عێراق نییە و خاوەن سەروەتێكی سەرزەویی و ژێر زەووییە .بۆیه، به‌هه‌موو پێوه‌رو خوێندنه‌وه‌كان باوه‌ر نه‌بوون به ده‌ستوور و فیدڕاڵی و هاوبه‌شی واتا شكستخواردوویی عێراق.
