لێکنزیکبوونەوەی یا پەیوەندی"دوو میحوەر" لە ئێران

لێکنزیکبوونەوەی یا پەیوەندی

(*)

Two “Axes” Converging in Iran

میحوەری خۆڕاگری" ئێران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و میحوەری ئۆراسیا کە ئێران لەگەڵ چین، ڕووسیا و کۆریای باکوور هاوبەشی دەکات، تا دێت تەحەدای نەزمی جیهانی و ناوچەیی دەکەن، ئەمەش تیشک دەخاتە سەر پێویستی هاوبەشی زیاتر و دژە ستراتیژییەکی هەمەلایەنە، لەگەڵ تایبەتمەندییەکی تایبەتی جەخت لەسەر تاران.
زۆرجار لە کاتی تاوتوێکردنی پرسەکانی سیاسەتی دەرەوە، میدیا نێودەوڵەتییەکان سەرنجیان لەسەر دوو "میحوەر"ی جیاوازە: میحوەری ئۆراسیا کە لە چین، ڕووسیا، ئێران و کۆریای باکوور پێکدێت و "میحوەری بەرخۆدان" لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە سەرۆکایەتی ئێران و لەنێویاندا حزبوڵڵا لە لوبنان ، ئەسەد لە سوریا (تا ئەم دواییانە)، میلیشیا شیعەکان لە سوریا و عێراق، حەماس و جیهادی ئیسلامی فەلەستینی لە غەززە و کەرتی ڕۆژئاوا، و حوسییەکان لە یەمەن. ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد- لە دوای دەستکەوتە سەربازییەکانی ئیسرائیل لە دژی حەماس و حیزبوڵڵا و لێدانەکانی بۆ سەر ئێران- میحوەری بەرخۆدانی بۆ نزمترین ئاست لە مێژوودا کەمکردووەتەوە، هەروەها وایکردووە ڕووسیا لانیکەم بەشێک لە سەروەت و سامانەکانی لە سوریا بکشێنێتەوە . بەڵام ژیرانەیە وا دابنێین کە بوونی ڕووسیا و ئێران لە سوریا و خودی میحوەرەکەی بەرخۆدان دابەزیوە بەڵام هێشتا کۆتایی نەهاتووە.
هەردوو میحوەرەکە بە توندی دژە ئەمریکان و لە هەمان کاتدا ئەندامەکانیان لە ئامراز و پاڵنەرەکاندا جیاوازن، بەڵام یەک ئایدۆلۆژیایان هەیە کە ڕۆژئاوا و نەزمی جیهانی لەسەر بنەمای یاساکان بە سەرۆکایەتی ئەمریکا ڕەتدەکەنەوە. هەروەها میحوەرەکەی بەرخۆدان هەوڵدەدات ستەمێکی نوێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابمەزرێنێت کە لە دەوری سەپاندنی هەژموونی ئێران/شیعە و دەرکردنی ئەمریکا لە ناوچەکە و نەهێشتنی ئیسرائیل سەنتەری بێت. ئێران هاوبەشێکی سەرەکییە لە هەردوو میحوەرەکەدا و خواستەکانی لە دەرەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست درێژدەبێتەوە و چەکی ئەتۆمیش دەگرێتەوە. هەناردەکردنی نەوت بۆ چین یارمەتی ڕوسیا و ئێرانی داوە بۆ تێپەڕاندنی سزاکانی ڕۆژئاوا، ئەمەش وایکردووە تاران ساڵانە زیاتر لە 50 ملیار دۆلار داهات بەدەستبهێنێت کە نزیکەی نیوەی ئەو بڕە پارەیە بۆ دابینکردنی بودجەی سپای پاسدارانی ئینقلابی ئیسلامی ئێران دەڕوات.
دوو میحوەر و دوو شەڕ و دوو ڕکابەری
دوو میحوەرەکە بە ڕوونی لە شەڕەکانی ئۆکرانیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا یەکتر دەبڕن. شەڕەکان کێبڕکێی کاریگەری سەربازی و فێربوونی تەکنەلۆژی و ئۆپەراسیۆن و گونجاندنن، بەڵام شەڕە درێژخایەنەکان بەرگەگرتن و سەرچاوەکان تاقی دەکەنەوە. لە بەرەکانی شەڕدا ئۆکرانیا بەرگری لە خۆی دەکات لە بەرامبەر ڕووسیا، ئیسرائیلیش لە حەوت بەرەدا شەڕی میحوەری بەرخۆدان دەکات. لە ڕووی لۆجستییەوە ڕووبەڕووبوونەوەکە لە نێوان ڕۆژئاوا و هەردوو میحوەرەکەدایە.
کێبڕکێی بەرگەگرتن لە ئەوروپا ئۆکرانیا بە پشتیوانی ڕۆژئاوا بە سەرۆکایەتی ئەمریکا لە دژی دانیشتووان و سەرچاوە و پیشەسازییە سەربازییەکانی ڕووسیا دەخاتە چاڵەوە، کە میحوەرەکەی ئۆراسیا بە چەک و تەقەمەنی و هێزی مرۆیی پشتگیریان دەکات، باس لەوە دەکرێت کە ئێران فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی شەڕکەر و مووشەکی بالیستیک و تۆپخانە و تەقەمەنی چەکی سووک و مووشەکی دژە تانک و گوڵەی هاوەن و بۆمبی گلاید بۆ ڕووسیا دابین دەکات و هاوکار بووە لە دروستکردنی کارگەیەکی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لە ڕووسیا.
کۆریای باکوور تۆپ و مووشەکی بالیستیک و موشەک و ملیۆنان گولڵە دابین دەکات و لەم دواییانەشدا نزیکەی یازدە هەزار سەربازی ناردووە، لەبەرامبەردا پشتیوانی ڕوسیا وەردەگرێت، لانیکەم لە بواری بەرگری ئاسمانی و ڕەنگە لە بواری تەکنەلۆژیای ئەتۆمی و مووشەکیدا، لە کاتێکدا پێناچێت چین ڕاستەوخۆ چەک بۆ ڕووسیا دابین بکات، بەڵام ڕاپۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە ڕووسیا فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی هێرشبەری ڕووسی دوور مەودا بە ناوی گاربیا ٣ لە چین بەرهەم دەهێنێت. لەم دواییانەدا ئەمریکا و یەکێتیی ئەورووپا سزایان بەسەر قەوارە و کەسانی چینیدا سەپاند بەهۆی پاڵپشتیکردنی هەوڵەکانی جەنگی ڕووسیا، لە سەرەتای جەنگەوە ڕوسیا هەموو هەوڵێکی خستۆتەگەڕ بۆ سنوردارکردنی پشتیوانی ڕۆژئاوا بۆ ئۆکرانیا، لەوانە هەڵمەتی تێکدان لە دژی کارگەکانی بەرگری لە ڕۆژئاوا، ڕەنگە ئەمریکاش لەخۆ بگرێت، تەنانەت هەڕەشەی هێرشکردنە سەر وڵاتانی ئەوروپا. هەروەها ڕووسیا سەدان سەربازی بەکرێگیراوانی سوری و یەمەنیشی وەرگرتووە. بەگوێرەی زانیارییەکان، کۆریای باشوور بیر لە ناردنی چەک و کەسانی شارەزا دەکات بۆ ئۆکرانیا لە کاردانەوە بە کۆکردنەوەی هێزەکانی مۆسکۆ لەلایەن پیۆنگ یانگەوە، لە بەرامبەردا ئۆکرانیا یارمەتی یاخیبووانی سوریای داوە لە هێرشەکانیان بۆ سەر ڕژێمی ئەسەد کە ڕووسیا پاڵپشتی دەکات.
ڕووسیا سیستەمی بەرگری مەودای دووری دابینکردووە (کە ئیسرائیل لە مانگی نیسان و تشرینی یەکەمدا لەناوی بردووە)، دەستیکردووە بە دابینکردنی فڕۆکەی جەنگی سوخۆی سو-35، و پێدەچێت تەکنەلۆژیای سەربازی پێشکەوتوو لەگەڵ ئێراندا هاوبەش بکات ، لەوانەش تەکنەلۆژیای ئەتۆمی. لە ساڵی ٢٠١٥ەوە ڕووسیا لە شەڕی ناوخۆی سوریادا لە لایەن ڕژێمی ئەسەد و ئێران و حیزبوڵڵای لوبنان چالاکانە بەشدار بووە. زۆربەی ئەو چەکانەی حزبوڵڵای لوبناندا کە سوپای ئیسرائیل لەم دواییانەدا دەستی بەسەر گرتبوو ، دروستکراوی ڕووسیایە، هەروەک چۆن لە پاتری مووشەکی سامی حزبوڵڵای لوبنان کە لە سوریا و لوبنان لەناوچوون، هەروەها ئەو جبەخانەی چەکی سوریایە کە ئیسرائیل دوای ڕووخانی بەشار -ئەسەد لە ناوی برد. بەگوێرەی هەندێک لە هەواڵەکان، ڕوسیا بە نێوەندگیری ئێران، داتای ئامانجکردنی بۆ هێرشەکانی سەر کەشتیوانی لە دەریای سووریشدا بۆ حوسییەکان دابین کردووە، تەنانەت بیری لەوە کردووەتەوە کە مووشەکی دژە کەشتییە هایپەرسۆنیکەکانی یاخۆنت و باستیۆنیان بۆ دابین بکات، لەلایەکی دیکەوە، ڕاوێژکارە سەربازییەکانی بەڕێوەبەرایەتی سەرەکی ئەرکانی گشتی هێزە چەکدارەکانی فیدراسیۆنی ڕووسیا چەند مانگێکە لە یەمەن کاردەکەن و یارمەتی حوسییەکان دەدەن کە سەروەت و سامانی هێزی دەریایی ئەمریکا لەکاربخەن و کۆگای مووشەکی ڕێگریکەری ئەمریکا کەمبکەنەوە.
مووشەکی دژە کەشتی C-802 کە لە چین دیزاین کراوە و لە ئێران دروست کراوە، لە ساڵی 2006 لەلایەن حزبوڵڵا و لە ساڵی 2016 لەلایەن حوسییەکانەوە ئاراستەی کەشتیەکانی ئیسرائیل و ئەمریکا و ئیمارات کراوە. "رێککەوتنی هەمەلایەنەی هاوبەشی ستراتژیکی" چین و ئێران لە ساڵی ٢٠٢١دا هاوکاری لە بابەتی سەربازی، ئەمنی، هەواڵگری و ئەلیکترۆنی لەخۆگرتبوو، هاوکات هێزی دەریایی دوو وڵات هاوشانی ڕووسیا مەشقی بەردەوام لە کەنارئاوەکانی ئێران ئەنجام دەدەن. کۆریای باکور مووشەکی بالیستی و تەکنەلۆجیای تونێلکردنی هەناردە کردووە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کە لەلایەن ئێران و هاوبەشە میحوەرەکانییەوە پێشوازی لێکراوە، هەروەها تەکنەلۆژیای ئەتۆمی وەک ئەو ڕیئاکتەرەی بەرهەمهێنەری پلۆتۆنیۆم کە ئیسرائیل لە ساڵی 2007 لە سوریا لەناوی برد.
ناوچە جەنگییەکانی ئۆکرانیا و دەوروبەری ئیسرائیل شوێنی تاقیکردنەوەن بۆ سیستەمی پێشکەوتووی چەک و پراکتیزە سەربازییەکان. لە هەردوو گۆڕەپانەکەدا فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و مووشەکی دژە کەشتی و مووشەکی بالیستیکی بە ژمارەیەکی زۆر بەکاردەهێنرێن و لایەنە شەڕکەرەکان ئەزموونێکی بەرچاویان لە بەکارهێنان و بەرپەرچدانەوەیان بەدەستهێناوە. هەموو لایەنەکان لە نزیکەوە بەدواداچوون بۆ ئەم تاقیگانەی مەیدانی شەڕی جیهانی ڕاستەقینە دەکەن، چاویان لەسەر ئۆکرانیا، ڕووسیا، ئیسرائیل و ئێرانە، بەڵام چین و تایوان و ناوچەی هیندستانی زەریای هێمنیش لەبەرچاوە. لەناوبردنی موشەکی ئێس ٣٠٠ی ڕووسی لە ئێران لەلایەن هێزی ئاسمانی ئیسرائیلەوە وانەی گرنگ پێشکەش بە هاوپەیمانەکانی ئیسرائیل لە ئەمریکا و هاوبەشەکانی دیکە دەکات سەبارەت بە تەحەددیاتی هاوشێوە. هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر پیشەسازی مووشەک و فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی ئێران لە مانگی ئۆکتۆبەردا نەک تەنها بۆ هاوبەشەکانی تاران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵکو بۆ ڕووسیا و کڕیارەکانی دیکەی چەکی کەمکردەوە. چین و ڕووسیا لە نزیکەوە بەدواداچوون بۆ هەوڵەکانی ئەمریکا و ئیسرائیل دەکەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەڵمەتی مووشەکیی حوسییەکان و وانەی گرنگ بۆ ململانێکانی داهاتووی خۆیان لە ئۆراسیا فێر دەبن.
لە کۆتاییدا گرنگە ئێران وەک خاڵێکی گرنگی گرنگ لە یەکتربڕینی دوو میحوەرەکەدا بناسرێت. ئێران نەک هەر ئاسانکاری بۆ گەیشتن بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەلایەن ڕکابەرە ڕۆژئاواییەکانەوە دەکات، هەڕەشە لە کەشتیوانی نێودەوڵەتی و هێزەکانی ئەمریکا و هاوبەش و هاوپەیمانەکانی لە ناوچەکەدا دەکات، بەڵکو ڕۆڵێکی کارا دەگێڕێت لە پێشخستنی تەکنەلۆژیای سەربازی و فێربوونی ئۆپەراسیۆن و ئەزموونی شەڕکردن بۆ ئۆراسیا میحوەرەکە، کە هاوبەش و بەرژەوەندییەکانی ڕۆژئاوا لە ئەوروپا دەخاتە مەترسییەوە. تاران هەروەها دەوێرێت دەستوەردان لە هەڵبژاردنەکانی ئەمریکا بکات و پلانی تیرۆرکردنی دۆناڵد ترەمپی هەیە
چی لە دوای ئەوە دێت؟
گرنگە تەحەدای دووانەی جیهانی دوو میحوەرەکە وەک سیستەمێکی ستراتیژی هەمەلایەنە چارەسەر بکرێت، نەک وەک دوو کۆمەڵە کێشەی جیاواز کە لە سەرانسەری ئەوروپا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەی هیندستان-ئاسیاییدا بڵاوبوونەتەوە. هەوڵەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشەکانی میحوەر دەبێت ڕێوشوێنی دیپلۆماسی، زانیاری، سەربازی و ئابووری لەخۆ بگرێت.
لە ئاستی ستراتیژی گەورەدا، میحوەرەکانی ناوچەیی و جیهانی پێویستیان بە پێکهاتەیەکی هاوتەریبی ڕۆژئاوایی هەیە، و هاوبەشییەکی ناوچەیی-جیهانی بە سەرۆکایەتی ئەمریکا و بە پشتیوانییەکی ژیانی، بۆ بەرزکردنەوەی یەکگرتن و کارکردنی هاوبەشی نێوان هەرێمەکان لەسەر ئاستی جیهانی. ئەنجامەکان لە ناوچەیەک وەک ئۆکرانیا بە دڵنیاییەوە کاریگەری لەسەر ناوچەکانی دیکە دەبێت، وەک ئاسیا. پێویستە وەک یەکەیەکی ستراتیژی سەیر بکرێن نەک وەک پرسێکی جیاواز.
لە ڕووی ئۆپەراسیۆنییەوە، زۆر گرنگە وانەی شەڕەکانی ئێستا فێربین بۆ ئامادەکاری بۆ ململانێکانی داهاتوو. بەرەکانی شەڕی ئۆکرانیا و ئیسرائیل سەرچاوەیەکی گرنگی فێربوونی ئۆپەراسیۆنە و گرنگە کە ئەزموونەکانیان یارمەتی هاوبەشە ڕۆژئاواییەکان بدات بۆ ئامادەکاری بۆ داهاتوو. ئێران و چین لە ڕووسیا فێر دەبن و پێدەچێت تاران و پەکین زانیاری لەبارەی ڕووبەڕووبوونەوەکانیان لەگەڵ ئەمریکا بە ڕێککەوت سەبارەت بە دژە دەستگەیشتن/ ڕەتکردنەوەی ناوچە (A2/AD) ئاڵوگۆڕ بکەن، بەڵام لەبارەی بالیستیک و دژە کەشتییشەوە هێرشەکان و وەڵامەکانی ڕۆژئاوا بۆیان. گفتوگۆیەکی ئۆپەراسیۆنی لە نێوان فەرماندەیی ناوەندی ئەمریکا، فەرماندەیی ئەوروپای ئەمریکا و فەرماندەیی هیندستان-ئاسیای ئەمریکا، بە بەشداری ئیسرائیل، ئۆکرانیا و هاوبەشەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەوروپا و ناوچەی هیندۆ-ئاسیا، دەتوانێت هەنگاوێکی گرنگ بێت لەم کارەدا سەبارەت.
لە ڕووی تەکنەلۆجیاوە، ڕۆژئاوا دەبێت هەوڵە هاوبەشەکان خێراتر و فراوانتر بکات بۆ پەرەپێدانی وەڵامدانەوەی پێشکەوتوو و گونجاو بۆ ئاستەنگە چۆنایەتی و چەندایەتییەکانی نەیاران، گرنگیدان بە تەکنەلۆژیای بەرگری مووشەکی، فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، شەڕی ئەلیکترۆنی و فەزای ئەلیکترۆنی، هەروەها بەکارهێنانی زیرەکی دەستکرد و چەکی وزەی ئاراستەکراو. و زۆر شتی تر. هەروەها ئیستغلالکردنی هاوبەشی ڕەقەکاڵا سەربازییەکانی نەیاران زۆر گرنگە.
لە ڕووی لۆجستییەوە، ڕۆژئاوا پێویستە هەوڵەکانی بەرهەمهێنانی بەرگری بەکۆمەڵ خێراتر بکات، لە ڕێگەی کۆگا هاوبەشەکانەوە بارگرانییەکە هاوبەش بکات بەڵام ڕێگە بە وەڵامدانەوەی بوارەکانی دیکەش بدات. بۆ نموونە، دەوڵەتانی کەنداو دەتوانن بودجەی کۆگایەکی تەقەمەنی ناوچەیی بۆ هاوبەشەکانی سێنتکۆم دابین بکەن، کە دەتوانرێت وەک یەدەگ بۆ پێشهاتە جیهانییە ئەگەرییەکان لە ناوچەکانی دیکەشدا بەکاربهێنرێت، لە کاتێکدا دەتوانرێت ئەو چەکانەی میحوەر کە لە بەرەکانی شەڕدا گیراون بگوازرێنەوە بۆ هاوبەشە ڕۆژئاواییەکان کە پێویستیان پێیەتی. لە هەمان کاتدا، بنکەی بەرهەمهێنان و زنجیرەی دابینکردنی هەردوو میحوەرەکە دەبێت بە بەهێزکردن و خێراکردنی سنووردارکردنی هەناردەکردن، سزاکان، هەوڵە ئەلیکترۆنییەکان و لە کاتی پێویستدا ئۆپەراسیۆنی وێرانکەر و شاراوە تێکبچێت.
لە کۆتاییدا، بۆ بێلایەنکردنی بەشدارییە زیانبەخشەکانی تاران لە هەردوو میحوەرەکەدا لە سەرانسەری گۆڕەپانە جیاوازەکاندا، ئێران دەبێت چەقی هەوڵە هاوبەشەکان بێت بۆ ڕێگریکردن لە بەدەستهێنانی هەرگیز چەکی ئەتۆمی- سیناریۆیەک کە بتوانێت بچێتە پاڵ ئەندامە ئەتۆمییەکانی دیکەی میحوەرەکەی ئۆراسیا، کە پێدەچێت پێشەنگ بێت بۆ داڕمانی ڕژێمی جیهانی نەهێشتنی چەکی ئەتۆمی. هەوڵەکانی دیکەش پێویستە هەوڵی تێکدانی جبەخانەی مووشەکی بالیستی و توانای بەرهەمهێنانی سەربازیی ئێران و پەکخستنی هێڵەکانی دابینکردنی، بەردەوامبوون لە تێکدانی میحوەرەکەی بەرخۆدان و کەمکردنەوەی ئەو سەرچاوانەی کە لەبەردەستی تاراندایە بۆ پشتیوانی لە هەردوو میحوەرەکە کەمبکەنەوە، سەرەتا بە سەپاندنی گەمارۆ و سزا بەسەر هەناردەکردنی نەوتی ئێران وەک بەشێک لە هەڵمەتی زۆرترین فشار. سوودەکانی لە دەرەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەست پێدەکرێت، لە ئەوروپاوە تا ناوچەی هیندستان و زەریای هێمن.

 

(*)

نووسینی: أساف أوريون
وەرگێرانی لە ئینگلیزی: شێرکۆ حەبیب

Top