دەبێت لێرەدا ئەوە بە بیری خۆم و هەموو لایەك بهێنمەوە كە ئێمە ئێستا سەرقاڵی سوننەتێكی زۆر ڕەسەنی ئایینی و مەزهەبیی خۆمانین، هەر ئەم سوننەتە گەورەیەیە كە ئێمەی ئاوا لە دەوری یەكتری كۆ كردووەتەوە، ئەویش بەرزڕاگرتنی ساڵیادی كەسایەتییەكی بەرزی هەم ئایینی، هەم نەتەوەییە، كە ئەویش (مەلا مستەفای بارزانی)یە، بەڵێ‌، ئەو هەڵگری ناسناوی پیرۆزی (مەلا)یە و ئێمەیش مەلاین، ئەو مەردە شۆڕشڤانە بە ناسناوی (بارزانی) لە ناو شۆڕشە ئازادیخوازەكانی جیهاندا جێگەی خۆی زۆر بە زەقی و دیاری كردووەتەوە و تیانووسی نیو سەدە خەباتی خۆی بە هەموو جیهان زۆر قارەمانانە نیشان داوە.

 

زانای زمانناس و ئاییندار و وڵاتپەروەر مامۆستا مەلا عەبدوڵڵا ئەحمەدیان، ناوێكی دیارە لە گۆڕەپانی زانست و كوردایەتیی ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا، بەتایبەتی لە شاری مەهابادی پایتەختی كۆماری كوردستان و مەیدانی چوارچرای یادگاریی پێشەوا (قازی محەممەد)ی یەكەم سەرۆك كۆماری كوردستاندا، مامۆستا ئەحمەدیان هەموو تەمەنی خۆی لە دەستخستنی زانست و پەروەردەكردنی قوتابیان و فەقێیان بە فكری ئایینداری و نیشتمانپەروەری بردووەتە سەر، نووسینەكانی ئەو و یادی مامۆستا هەژار و مامۆستا هێمن و بابەشێخی سەرۆكوەزیرانی كۆماری مەهاباد و تەواوی شۆڕشگێڕانی گۆڕەپانی كوردایەتی، باشترین شایەتن لەسەر فكری كوردویستی و وڵاتدۆستیی مامۆستا ئەحمەدیان، هەر لەبەر گرنگیی كەسایەتی و پلەی زانستیی مامۆستا، بەندەی نووسەری ئەم وتارە تێزی دكتۆراكەم لە زانكۆی سلێمانی لەسەر جەنابیانە، بە ناونیشانی: (الـملاّ عبداللّه أحـمديان الـمهابادي.. جهوده، ومنهجه وآراؤه، فـي التّفسيـر، وعلوم القرآن)، و دوای توێژینەوەی لەلایەن پسپۆڕانەوە لە دكتۆر و پڕۆفیسۆرەكانی زانكۆكانی هەرێم، بە پلەی (زۆر باشە) پەسەند كرا.

مامۆستا هەمیشە لە نووسینەكانیدا بیری وڵاتپەروەری ئاوێتەی ئیسلامناسی كردووە، ئیسلامی كوردەواری بە تەواوەتی لە بەرهەمەكانیدا ڕەنگی داوەتەوە، هەردەم خۆماڵیبوون بە نووسینەكانیەوە دیار بووە، بۆیە لە بارەی شانازیی ڕۆڵی كورد لە چوارچێوەی پەیامی ئیسلامدا نووسیویەتی: هەر لەو ڕۆژەڕا كە گاوانێكی كورد (جابانی كوردی)، چمچمەكەی هەڵكێشا و فەرەنجییەكەی لەبەر كرد و قەفی گۆچانەكەی بە قۆڵیدا كرد، لە كوردستان ڕا (هەر بەو بەرگە كوردانەیەوە) بەرەو مەدینە وەڕێ كەوت، بڕوای بە پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر بێت) هێنا، (لە ڕیزی هاوەڵانی بەرزی ڕۆم و فارس و حەبەشە و...) جێگای شیاوی خۆی بۆ كرایەوە، لەو كاتەوە ڕا بە هەزاران زانای گەورە لە چینی موحەددیسین، موتەكەللیمین، فوقەها، موئەڕیخین، موفەسیـرین، زانایانی ڕەوانبێژی و ڕێزمانی قورئان. لە ناو گەلی كورددا هەڵكەوتن و بە درێژایی مێژوو زانا ئایینییەكانی وڵاتی كوردەواری نەك هەر لە وڵاتەكەی خۆیان، بەڵكو دەسەڵاتی زانستیی تەواوی وڵاتانی دیكەی جیهانی ئیسلامەتیشیان گرتە دەست.

جا هەر لەم ڕوانگە نەتەوەیی و نیشتمانی و وڵاتدۆستییەوە، لە یەكەمین كۆچیادی باوكی نەتەوەیی كورد مەلا مستەفا بارزانیدا، ژمارەیەك لە مەلا باشەكانی شاری مەهاباد، هەر لەو شارە و لە تەنیشت یادگاریی چوارچرا و پێشەوا قازی محەمەدەوە كەڕنەڤاڵێك بۆ ئەو یادە دەگێڕن، هەرچەندە دۆخەكە زۆر ناساز دەبێت و، لە دەمێكدا ئەوە دەكەن تازە ڕژێمی پاشایەتی ڕووخاوە و دەسەڵاتی نوێ‌ كەوتووەتەكار، بەڵام هەر دەربەست نابن و ورە و حەماسەتی نیشتمانی و ئایینییان بۆ كورد و بارزانی ئەو مەترسییانە لە خەیاڵیان دەسڕێتەوە، دیارترینی ئەو مەلا باشانەی هەستاون بە سازدانی كۆڕەكە، ڕەوانشاد زانای مەزن و ڕاڤیاری قورئان (مامۆستا مەلا عەبدوڵڵا ئەحـمەدیانی مەهابادی)یە، لەگەڵ (مامۆستا مەلا كەریمی شاریكەندی) و(مامۆستا مەلا مەحموودی سالكی) و (مامۆستا مەلا ڕەشیدی قەرەنی زادە) و (مەلا عەزیزی تەئید) و چەندینی دیكەش. دوای ئەوەی لەم كۆڕەدا بە تێكڕای دەنگ ماددەی هەشتی ئەوكات (كە لە بەرژەوەندیی پەیڕەوانی ڕێبازی بارزانیدا) نابێت، ڕەت دەكەنەوە، چەندین وتار و باسی گەرم لەسەر كەسایەتیی مەلا مستەفا و شۆڕشەكەی دەخوێننەوە، كە هەر ئەم هۆكارەش بوو دواتر بووە مایەی تیرۆركردنی (مامۆستا مەلا كەریمی شاریكەندی) و خوا و ڕاسان. (مامۆستا مەلا عەبدوڵڵای ئەحـمەدیان)یش، لە هەوڵی تیرۆركردن ڕزگاری بوو! لەو كەڕنەڤاڵەدا (مامۆستا مەلا عەبدوڵڵای ئەحـمەدیان) وتارێكی نایاب و پڕ لە وشە و دەستەواژەی زێڕین دەخوێنێتەوە، كە پوختە و كورتەی ئەمەیە:

سەرەتا دەبێت ئەوەمان بیر نەچێت، كە دەستخۆشییەكی زۆر گەرم ئاراستەی ئەوانە بكەم كە ئەم كەڕنەڤاڵەی یەكەمین ساڵیادی كۆچی دوایی ڕێبەری كەم وێنەی گەلی كورد (مەلا مستەفای بارزانی)یان، ڕێكخستووە، دەستی هەموویان ئەگوشم و چاویان ماچ ئەكەم و شیاوی هەموو پێزانینێكن. دەبێت لێرەدا ئەوە بە بیری خۆم و هەموو لایەك بهێنمەوە كە ئێمە ئێستا سەرقاڵی سوننەتێكی زۆر ڕەسەنی ئایینی و مەزهەبیی خۆمانین، هەر ئەم سوننەتە گەورەیەیە كە ئێمەی ئاوا لە دەوری یەكتری كۆكردووەتەوە، كە ئەویش بەرزڕاگرتنی ساڵیادی كەسایەتییەكی بەرزی هەم ئایینی و هەم نەتەوەییە، كە ئەویش (مەلا مستەفای بارزانی)یە، بەڵێ‌ ئەو هەڵگری ناسناوی پیرۆزی (مەلا)یە و ئێمەش مەلاین، ئەو مەردە شۆڕشڤانە بە ناسناوی (بارزانی) لە ناو شۆڕشە ئازادیخوازەكانی جیهاندا جێگای خۆی زۆر بە زەقی و دیاری كردووەتەوە و تیانووسی نیو سەدە خەباتی خۆی بە هەموو جیهان زۆر قارەمانانە نیشان داوە.

من دڵنیام ئەم كەڕنەڤاڵ و یادە نیشانەی هاوئاهەنگی و یەكێتی و یەكگرتوویی نێوان ئێمەی گەلی كوردە، لە هەمبەر یادی یەكێك لە ڕێبەرانیدا، هەروەها وەڵامدانەوەی ئەو ئایەتەی قورئانی پیرۆزە كە دەفەرموێت: (وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَلا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً)، ێل عمران: 103، وە بەم كارەی ئێمەش كە یەكگرتووییمانە، هەروەها وەڵامدانەوەمانە بۆ قورئان، ئێستا ڕۆحی بەرزی مەلا مستەفا ئاسوودەتر بووە و دەبێت، چونكە یەكێتی و یەكگرتوویی گەلی كورد ئاواتی زۆر مەزن و لە مێژینەی مەلا مستەفا بوو، هەموو هەنگاوەكانی ژیانی لە خزمەتی ئەم برایەتی و یەكگرتووییەی نێوان گەلی كوردی موسڵماندا بوو، هەردەم دڵ و دەروونی لە جیاوازی و دووبەرەكی و دژبەریی نێوان گەلەكەی زیز بوو، هەرگیز شتی وای پەسەند نەدەكرد، ئەو لەم خەسڵەتەیشدا كڕۆكی ئایەتی: (وَلا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ) لە كەسایەتی و ڕۆحیدا ڕەنگی دابووەوە، بۆیە هەمیشە دژی دووبەرەكی بوو لە ناوخۆی كورددا، ئەوەی مەلا مستەفا داوای دەكرد بۆ برایەتیی نێوان كورد و فڕێدانی تەفرەقە و جیایی، هەمان ئەو داواكارییە كە قورئان لە چەندین جێگەوە داوای كردووە. ڕۆحی شاد و یادی بۆ هەمیشە زیندوو بێت و دڵخۆش بێت بە گەیشتنەوەی بە پەروەردگار و پەروەردگاریش لەو ڕازی و دڵشاد بێت.

مامۆستا مەلا عەبدوڵڵا كوڕی عەبدولقادر و ناسناوی (ئەحـمەدیان) لە ساڵی (1312هەتاوی- 1933ز) لە گوندی (دەرمان)ـی، سەر بە شاری مەهابادی ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە بنەماڵەیەكی جووتیار و زەحمەتكێش لەدایك بووە، هەر لە منداڵییەوە لە لای مەلای گوندەكەیان دەست دەكات بە خوێندنی قورئانی پیـرۆز و پەڕتووكە سەرەتاییەكان، پاش ماوەیەك و لە ساڵی (1323هەتاوی- 1944ز) شان دەداتە بەر خوێندنی فەقێیەتی و وەك هەموو فەقێیانی وڵاتی كوردەواری ڕێگەی زانستگە حوجرەییەكان لە دێهاتەكانی كوردستاندا دەگرێتەبەر، بۆ ئەم مەبەستە دەچێتە گوندەكانی (كانی ڕەش، تازە قەڵا، حەمامیان) و حوجرەكانی شاری بۆكان و لە خزمەت زانایانی گەورە (مامۆستا واژی) و (مامۆستا مەلا حیسامەددینی شەفیعی) و (مامۆستا مەلا عەلـی وەڵزی) و (ئوستاد حوسێنی) درێژە بە خوێندن دەدات.

گەشتی شاری بەغدا: دواتر مامۆستا مەلا عەبدوڵڵا ئەحمەدیان لە ساڵی (1332- 1953) دەڕوات بەرەو شاری بەغدا و لەوێش لە خزمەت عەللامە مەلا محەمـمەدی قزڵجی سوودمەند دەبێت، پاشان ڕووە و زێدی خۆی دەڤەری (موكریان) دەگەڕێتەوە، لەم مێژووە بە دواوە ماوەی 18 ساڵ (1953- 1971) بە كاری تەدریسەوە سەرقاڵ بووە و ئیجازەی عیلمی مەلایەتی بە زیاتر لە پەنجا مامۆستا داوە، لە ساڵی (1973) بە دواوە و بۆ ماوەی نۆ ساڵ پێشكەشكاری بەرنامەی ئایینی و ئەدەبی بووە لە ڕادیۆی شاری مەهاباد، شان بە شانی وانەوتنەوە و نووسیـن و كاروبارەكانی، نزیكەی سی ساڵ پێشنوێژ و وتاربێژی مزگەوتی (قیبلە) بووە، لە هەمان شار.

مامۆستا ئەحمەدیان بە مەبەستی درێژەدان بە خوێندنی فەرمی لە ساڵی (1989) پەیوەندی كردووە بە زانكۆ فەرمییەكانی ئێرانەوە و لە ساڵی (1996) بڕوانامەی دكتۆرای لە شەریعەتی ئیسلامیدا لە زانكۆی تاران وەرگرتووە، تێزێكی زۆر بەهێز و بەپێزی لە پسپۆڕییەكەی خۆیدا بە زمانی فارسی و بە ناوی (قورئان ناسی) نووسیوە و بە پلەی باڵا پەسەند كراوە.

 مامۆستا ئەحمەدیان لە ماوەی ساڵانی (1993 - 2003) مامۆستای زانكۆی (ئازادی)ی شاری مەهاباد بووە، جگە لەو پەڕتووكانەی كە وەك وانە دەیگوتنەوە، ژمارەیەك پەڕتووكیشی بۆ ئەو زانكۆیە نووسیوە، لەوانە: (كەلامی ئەهلی سوننەت، كەلامی جەدید، مێژووی فەرموودە، فەرموودەناسی، ژیاننامەی پێشەوا عومەری كوڕی خەتاب كە بە سەربەخۆیی نووسیویەتی و چەندین جار چاپ كراوەتەوە، طرح طلاق ثلاثة در مثلَّث نور سفيد، تحقيق جدال أشاعرة و معتزلة دةربارة صفات و عدل إِلهي وحلول رمضان و عيد فطر).

كۆچی دوایی: دواجار مامۆستا مەلا عەبدوڵڵا ئەحمەدیان، لە ساڵی (1383هەتاوی – 2004ز) كۆچی دوایی كرد و لە گۆڕستانی بوداغ سوڵتان لە شاری مەهاباد ئەسپەردەی خاكی نیشتمان كراوە.

 

 

ژێدەرەكــــــان:

1- تێزی دكتۆرای نووسەر بە ناونیشانی: (الـملاّ عبداللّه أحـمديان الـمهابادي.. جهوده، ومنهجه وآراؤه، فـي التّفسيـر، وعلوم القرآن)، لە كۆلێژی زانستە ئیسلامییەكانی زانكۆی سلێمانی.

2- پەڕتووكی خەزێنە، كۆكراوەی وتار و هەندێ‌ لە نووسینە ڕۆژنامەوانیییەكانی، چاپی یەكەم، تاران – 2007

3- ئەو بەڵگەنامە و دەسخەت و بابەتانەی ڕێزدار پارێزەر (جەمال ئەحمەدیان) كوڕی مامۆستا بە سوپاسەوە بۆی ناردووم.