دوای ئەوەی لێژنەی باڵای تاقیكردنەوە گشتییەكانی پۆلی ١٢ی ئامادەیی، یەكەمەكانی سەر ئاستی هەرێمی كوردستانی ئاشكرا كرد، سەرەنجەكان زیاتر لەسەر ئەوەربوون كە یەكەمەكان لە قوتابخانە حكوومییەكان بوون. مامۆستایەكی زانكۆش ئاماژە بەوە دەكات كە گرنگیدانی ڕێزادار سەرۆك وەزیران كاك مسرور بارزانی بە خەڵاتكردنی قوتابییە یەكەمەكان و پێدانی سوكۆڵەر شیپ لەلایەن ڕێزدار سەرۆكی هەرێمی كوردستان كاك نێچیرڤان بارزانی دەورێكی باڵای لە هەوڵدانی بەردەوامی قوتابییان بۆ پێشبڕكێكردنیان لە دواڕۆژدا دەبێت. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان شرۆڤەی زیاتری ئەو بابەتە دەكەن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

 

پ. ی . د. نادیە تەلعەت سەرۆكی بەشی جوگرافیا، كولێژی ئاداب، زانكۆی سەلاحەددین، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «بەپێی ڕێككەوتننامەی ئیلیسكۆ كە لە ساڵی 1960 بەسترا و زیاتر لە 100 وڵات تێیدا بەشدار بوون، كە ڕێككەوتنێكی نێودەوڵەتی بوو، یەكێك لە پڕۆگرامەكانی وا دانرا، مافی خوێندن وەك مافێكی مرۆڤ دەستنیشان كراوە و هەموو كەسێك ئازادە لە خوێندن و پێویستە خوێندن و كەرتی پەروەردەی خوێندن لە سەرەتایی و ناوەندی و دواناواندی هەتا دەگاتە زانكۆ و تەواوكردنی خوێندنی باڵا و بڕوانامەی دیپلۆم و ماستەر و دكتۆرا بە خۆڕایی بێت و، دەبێت بۆ هەمووان بێت، هەروەها بۆ گەشەپێدانی پەروەردە و زانست بەشداریكردن دەبێت مافی هەمووان بێت، وڵاتانی عەرەبی و عێراقیش تێیدا بەشدار بوون، ئێستاش بە حوكمی ئەوەی هەرێمی كوردستان بەشێكە لە عێراق، مافی خوێندنی بە خۆڕایی لە كەرتی پەروەردە لە باخچەی ساوایانەوە تا خوێندنی باڵا بە خۆڕاییە»، هاوكات دەڵێت:

 «بەپێی بیر و ڕای من پێویستە سیستمی پەروەردە بە هەر دوو شێوازی حكوومی و ناحكوومی(چ بە سیستمی خۆڕایی، یا پارالێل) بە شێوازێكی پەروەردەیی پێشكەوتوو و بە بەكارهێنانی تەكنیكێكی پڕۆفشناڵ بێت، واتە بە كوالێتییەكی بەرز و زۆر باش بێت، كە ببێتە مایەی پەرەپێدانی تەواوی كەسایەتیی تاكی كورد لە ڕووی جەستەیی و، بەدەستهێنانی زانیاری بۆ بەهرەدان بە تواناكانی و دەربارەی ئەو پرسیارەی كەوا یەكەم و دووەم و سێیەمی سەر ئاستی هەرێمی كوردستان لە قوتابخانە حكوومییەكانە، بە مانایەكی دی، ئەو قوتابییانەی كەوا پلەی یەكەم و دووەم و سێیەم بەدەست دێنن لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، زیاتر لە بنەماڵە هەژارەكانن، ئەمەش بەپێی بیر و ڕای من دەگەڕێتە بۆ ئەوەی كە زۆربەی زۆری قوتابییەكانی بنەماڵە هەژارەكانی شارەكانی هەرێمی كوردستان كە پلەیەكی بەرز بە دەست دێنن، خوێندن تاگە ڕێگایەكە بۆ دۆزینەوەی تەواوی كەسایەتیی خودی قوتابییەكە و پایەیەكە لە پایەكانی ژیان كەوا وای لێ دەكات، لە دواڕۆژدا بە ئامانجە بە دەستنەهاتووەكانی بگات، لەلایەكی دیكەوە بۆ زاڵبوون و تێپەڕاندنی ئالنگارییەكانی سەختی گوزەران، هەموو ئەوانە وادەكەن، ئەو قوتابییە هەموو سەرنج و هەوڵ و كۆششەكانی لە خوێندندا چڕ بكاتەوە، بۆ ئەوەی بتوانێت نمرەیەكی بەرز بە دەست بێنێت و ببێتە مایەی سەربەرزی بۆ خۆی و بنەماڵەكەی». گوتیشی: «گرنگیدانی ڕێزادار سەرۆك وەزیران كاك مسرور بارزانی بە خەڵاتكردنی قوتابییە یەكەمەكان و پێدانی سوكۆڵەر شیپ لەلایەن ڕێزدار سەرۆكی هەرێمی كوردستان كاك نێچیرڤان بارزانی دەورێكی باڵای لە هەوڵدانی بەردەوامی قوتابییان بۆ پێشبڕكێكردنیان لە دواڕۆژدا دەبێت».

ڕۆزار ئەحمەد نووسەر و مامۆستا لە ئامادەیی داقوق، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «ئەگەر بەراوردێكی خێرا بۆ ساڵانی ڕابردوو و ئەمساڵ بكەین، لە بەردەم چەندین پرسیاردا ڕادەمێنین، كە بۆچی لە ساڵانی ڕابردوو قوتابخانە ئەهلییەكان(بە پارە) قوتابییەكانی نمرەی باش و بەرزیان دەهێنا و حكوومییەكان لەو ئاستە نەبوون؟ بەدەر لە هەموو بۆچونێك پارە و ماددە دونیای عیلم و مەعریفەی شێواندووە و دەتوانم بڵێم ئەم قوتابخانە ئەهلییانە لە عێراق و هەرێم بوونەتە كۆمپانیا و بە بازرگانی لەو ماوەیەدا بەهرە و توانای قوتابییان كوشت، ئەگەرنا لە ئەهلیدا تەنیا پێت ناڵێن ئەمە پرسیار و وەڵامەكانی وەزارییە، چونكە هەمان ئەو مامۆستایانەن وا پرسیاری وەزاری دێننەوە، یان دەوڵەمەندەكان لەو قوتابخانانە لە دەرەوە بە پارە دەیانكڕن، ئەنجامەكانی ئەمساڵ دڵخۆشكەر و سوپڕایز و زەنگێكە لە لە قوتابخانە حكوومییەكانەوە بۆ ئەوانەی لە ئەهلیدا دەخوێنن و دەڵێن: ڕاستە ئێمە هەژاری گیرفانین، بەڵام دەوڵەمەندی عەقڵ و فامین، ئەمە یەك. دووەمیان گەڕانەوەی متمانەیە بۆ مامۆساكانی حكوومی و چیتر قوتابییە هەژارەكان هەست بەو شكستییە شعوورییە ناكەن و ئەمساڵ دەكەن بە هەوێن بۆ ساڵانی دی، بۆ بەكاراكردنی ئەم هەنگاوەش دەبێت پەروەردە خەڵاتی قوتابخانە و مامۆستاكانیش بكات، لە پای ئەم دەستكەوتە و ڕێگەی تۆكمە و یاساییان لەمەڕ دزەكردنی پرسیارەكان گرتەبەر».

پێشنیاری ئەوەشی كرد: «دەكرێت ناوی قوتابییان و قوتابخانە و نمرەكانیان بە پۆستەر و دروشم لە بینای پەروەردە هەڵواسرێن و واجیهەی شاری پێ بڕازێندرێتەوە، بۆ گرنگیپێدان و گرتنەبەری هەمان پلان و شێوەی وانەوتنەوەی ئەو مامۆستا و قوتابخانانە، وەك سەركەوتن و بازدان بەسەر قوتابخانە ئەهلییەكاندا و ئەگەر بتوانرێت، ژمارەی ئەهلییەكان كەمتر بكرێنەوە، تاوەكو مامۆستایانی حكوومی بڕوای تەواویان بە وەزارەتی خوێندنی باڵای حكوومەت هەبێت، پێویستە ناوی ئەو قوتابخانە و قوتابییانە بكرێن بە پۆستەر و بڵاو بكرێنەوە».

عیسا بۆتانی، نووسەری پەروەردیی، ڕای وایە: «هەمووان لەو بڕوایەدان كە سەركەوتن و نمرەی باش و پلەی یەكەم تەنیا بەشی منداڵی دەوڵەمەند و بەرپرس و خۆاپێداوەكان نییە، ئەوە پەیوەستە بە خۆماندووكردن و شەونخوونی؛ هەژارانیش بە هەوڵ و كۆششكردن دەتوانن پلەی یەكەم بە دەست بهێنن، تەنانەت لەمێژەوە بۆچوونێكی پێچەوانەش لە نێو خەڵكیدا هەیە، كە منداڵانی خاوەنی سەروەت و سامان و دەوڵەمەند و بەرپرسەكان ئەگەر لە ڕێگەی دەسەڵات و پارەوە بگەنە ئاستی خوێندنی هەژارەكان؛ دەنا زۆرینەیان لە خوێندن شكست دەهێنن. دواجار ئەنجامی تاقیكردنەوەكانی ئەمساڵی قۆناغی ئامادەیی تا ڕاددەیەك ئەو بۆچوونەی پشتڕاست كردەوە».

گوتیشی:»لە كۆی زیاتر لە (117) هەزار قوتابیی بەشداربووی تاقیكردنەوە گشتییەكانی قۆناغی ئامادەیی، زۆرینەی یەكەمەكانی سەر ئاستی هەرێم قوتابیی قوتابخانە حكوومییەكان بوون، ئەمە حاڵەتێكی فەردی و ڕێككەوت نەبوو و جێی هەڵوەستە لەسەر كردنە. لەو چەند ساڵەی دوایی وەكو تەواوی كایە و سێكتەرەكانی دیكە، بواری خوێندن و پەروەردەش تووشی گرفتارییەكی زۆر گەورە و ترسناك ببووەوە، وەكو چۆن هاووڵاتیان گەیشتبوونە ئەو بڕوایەی كە چارەسەری نەخۆشییەكانیان لە نەخۆشخانە و بنكە تەندروستییە حكوومییەكان دەست ناكەوێت و بڕوایان وابوو كە باشترین دەرمان و دكتۆر و چارەسەر لە نەخۆشخانە تایبەتەكانن، بەهەمان شێوە ئەو بێ متمانەییە كەرتی خوێندنیشی گرتبووەوە، هەركەس توانای دارایی هەبووایە هەوڵی دەدا، منداڵەكانی لە قوتابخانەی تایبەت بخاتە بەر خوێندن. یەكەمبوونی قوتابییانی قوتابخانە حكوومییەكان بە هەر هۆكارێك بووبێت، یەك لە ڕەنگدانە باشەكانی ئەوەیە كە متمانەی هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستانی گەڕاندەوە، كە قوتابخانە حكوومییەكان هیچیان لە ئەهلییەكان كەمتر نییە و بگرە زیاتریشن. لەهەمان كاتدا بڕوای خاوەن پارە و بەرپرسەكانیشی لەق كرد، لەوەی قوتابخانەی گەورە و پاسی هاتوچۆ و جلی یەكگرتووی جیاواز و ناوە قەبەكان منداڵەكانیان پێ ناگەیەنێت و فێریان ناكات. كارەساتێك بەڕیوە بوو. ئاخر كاتێك هاووڵاتییەكی ئاسایی دەیبینی دەوڵەمەند و بەرپرسەكان نەك خۆیان؛ بەڵكو منداڵەكانی خۆشیان لەو میللەتە جیاكردووەتەوە و نە لە خوێندن و نە لە نەخۆشخانەش‌ تێكەڵی منداڵانی دیكە ناكەن. ئا بەو شێوەیە ئەو بێ بڕواییە دروست بوو. ئەوەی قوتابیانی یەكەمی ئەمساڵ بە دەستیان هێنا، نەك تەنیا سوود و شانازییەكەی بۆ خۆیان بوو، ئەوان دەرەنجامی هاوكێشەییەكی زۆر ئاڵۆزیان ئاوەژوو كرد و ڕاستییەكی نەبیندراویان خستە بەرچاوی هەمووان.

ئەو مامۆستایە جەخت لەوە دەكاتەوە كە «قوتابییانی یەكەمی ئەمساڵ هەموو كوردیان قەرزباری خۆیان كردووە، كە دەرەنجامی ڕاپۆرتێكی ناوەندی (جۆرج تاون)ی تایبەت بە فێركردنیان بە هەڵە خستەوە كە تێیدا هاتووە:(بە دەوڵەمەندی لە دایك دەبیت، ڕەنگە ئەمە ئاماژەیەك بێت بۆ ئەوەی كە دەبیتە خاوەنی سەركەوتنی گەورە و بەهرە و ژیری) لە كۆتاییشدا باسی لەوە كردووە كە بە لانی كەم لە ئەمریكا وایە».

ئەوەشی خستەڕوو كە(ئەنتۆنی كارنیفال) كە بەڕێوەبەری ناوەندی جۆرج تاونە لەم ڕووەوە گۆتوویەتی: «بۆ ئەوەی لە ئەمریكا ببیتە كەسێكی سەركەوتوو، وا باشترە بە دەوڵەمەندی لەدایك ببیت، نەك بە ژیری. لەبەر ئەوەی توێژینەوەی ناوەندەكەمان دەریخست كە كەسە بەهرەمەندەكان سەر بە خێزانە دەوڵەمەندەكانن و ئاستی دەرچوون و سەركەوتنی مندالە هەژارەكان كەمترە لەچاو خواپێداوەكان».

گوتیشی: «قوتابییە یەكەمەكانی هەرێمی كوردستان كەسیان تیمی توێژینەوەی زانكۆ جیهانییەكان نەبوون، تاكو ڕاستییەكی لەبیركراو بهێننەوە یادمان، ئەوان بە هەوڵ و كۆششی خۆیان و ماڵبات و مامۆستاكانیان ئەوەیان گوت كە زانكۆی (لینك ئۆشبینگ)ی سویدی و (پەیمانگای زانكۆی ئەوروپی لە ئیتاڵیا) و (زانكۆی ئەمستردام لە هۆلەندا) لە توێژینەوەیەكدا گوتبوویان: «دەوڵەمەندەكانی جیهان لەڕووی ژیرییەوە لە خوار هەژارەكانن. بوونی بەهرەمەندی و ژیری لەلای هەژارەكان لەو جیهانەدا زۆر گرینگه؛‌ كە دەوڵەمەندەكان لە دەوڵەمەندبوونن و كاریگەری و دەسەڵاتیان لەسەر گۆڕانكاریی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووریی جیهاندا هەیە».

وەك دوا وتەشی گوتی: «لە كۆتاییدا ئەوەی لە ڕووكەشدا هەیە و هەستی پێ دەكرێت و هەمووانی تووشی سەرسوڕمان كردووە(كە نابێت سەریان پێی بسووڕمێت) ئەو پرسیارەیە: ئاخۆ چۆن باشترین مامۆستا و قوتابخانە و پێداویستیی قوتابخانەیەكی تایبەت نەگەیشتە ئاستی قوتابخانەی گوندێكی دوورە دەست؟! ئەوەی هەیە پێداگری و بڕیار و هەوڵ و ماندوویی قوتابی و ماڵباتی قوتابی و مامۆستاكانیانە كە دەبێت سەركەون و ئاستی بڵند و دڵخۆشكەر بەدەست بهێنن، ئەوەی هەیە لە بەینبردنی بنەماكانی هەژارییە نەك هەژاری بە واتا باوەكەی وەكو چۆن لە گوتەیەكدا هاتووە:(ئەوەی دەیەوێت سەركەوتوو بێت، دەبێت هۆكارەكانی هەژاری لە بەین ببات كە خەو و بێهێزی و ترس و تووڕەیی و تەمبەڵی – خەمساردی)ـن، یەكەمەكانی قوتابخانە حكوومییەكان وایان كرد و یەكەم بوون».