كوردانی فەیلی لە عێراقدا بە هۆی كوردبوونیانەوە ڕووبەڕووی جینۆسایدێكی دڕندانە بوونەوە، ماڵ و حاڵیان تاڵان كرا و گەنجەكانیان خرانە زیندانەكانەوە و بێسەروشوێن كران، خێزانەكانیش بە زۆرەملێ ڕاپێچی ئێران كران. سەرۆك بارزانی لە كۆنفڕانسی بەجینۆسایدناسانی كوردانی فەیلی، ئەو تاوانەی بەبیر گەلانی دونیا هێنایەوە و داوای كرد مافەكانیان لە عێراقدا بۆ بگەڕێتەوە، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ فوئاد عەلی ئەكبەر عەلی كەسایەتیی ناسراوی كوردی فەیلی و ڕاوێژكار لە پەرلەمانی عێراق بۆ كاروباری كوردانی فەیلی ساز دا، كە ئەندامی پێشووی ئەنجومەنی پارێزگای بەغدا و زیندانی سیاسی و ئەندامە لە زۆرترین لێژنەكانی داكۆكیكار لە مافی زیندانیان و سڕینەوەی شوێنەواری خراپی جینۆسایدی كوردانی فەیلی. لێرەدا پوختەی وەڵامەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

 

 

* با سەرەتا لەو پرسیارەوە دەست پێ بكەین، بەو پێیەی خێزانەكەت بە زۆرەملێ ڕاپێچی ئێران كرابوو، ماوەیەكی زۆریش زیندانی سیاسی بوویت، واتا شارەزاییەكی باشت لە تاوانی جینۆسایدی كوردانی فەیلیدا هەیە، ئایا ئەم تاوانەی بەعس دەچێتە چ شێوازێكی پاكتاوكردنەوە؟

- كوردانی فەیلی لە ساڵی 1970ـەوە ڕووبەڕووی جینۆسایدێكی بەرنامەبۆداڕێژراو بوونەوە، واتا پێش هەڵمەتە گەورەكەی بە زۆرەملێ ڕاپێچكردنیان بۆ ئێرانیش، بەردەوام گەنجەكانیان و كەسایەتییە ناسراوەكانی كوردانی فەیلی ڕووبەڕووی هەڵمەتی دەستگیركردن دەبوونەوە، ئەمەش هەمووی لەبەر كوردبوونیان بووە، تاوەكو ئەو خاكە بەپیت و بەرەكەت و پێگەیەی لە بەغدا و ڕۆژهەڵاتی عێراق هەیانبوو، تەعریب بكرێت و بدرێتە هۆزە عەرەبەكان، لەو هەڵمەتانەدا ژمارەیەكی زۆری گەنجەكانمان ڕاپێچی زیندانەكان كران و ژمارەیەكی زۆریان تاكو ئێستاش بێسەروشوێنن، لە هەڵمەتەكەی ساڵی 1980 زۆربەی ئەو گەنجانەی لە زیندانەكانی بەعس ئازاد كران، بەهۆی پێدانی جیوەی سوور ژەهراوی كران و گیانیان لەدەست دا، یان تووشی كەمئەندامی بوون، تەنیا یەكێك لەو سەركردە سیاسییانەی كوردی فەیلیی ئەو سەردەمە لە ژیاندا ماوە، ئەویش لە ئێستادا ناتوانێت قسە بكات و تووشی ئیفلیجی بووە، ئەم كارەی بەعس بۆ زۆربەی سەركردە و كەسایەتییە سیاسییەكانی نەیاریان بەكار دەهێنا و لە دادگای فیدڕاڵی ئەم واقیعە پشتڕاست كراوەتەوە، بۆیە ئەو تاوانەی دەرهەق بە كوردانی فەیلی كرا، دەچێتە خانەی جینۆسایدێكی دڕندانە و جۆراوجۆرەوە، كە ئامانج لێی نەك تەنیا تەعریبكردن و دەركردن بووە، پاكتاوكردنی پێكهاتەیەكی گرنگی نەتەوەییشە.

* كەواتە هەڵمەتی گەورەی جینۆسایدكردنی كوردی فەیلی بۆ ساڵی 1980 دەگەڕێتەوە بە بیانووی (التبعیة الایرانیة) كە خێزانە كوردەكانی فەیلی ڕاپێچی ئێران كران؟

- خۆی بە هۆی هەڵكەوتەی جوگرافیایی كوردی فەیلی و بوونی ڕێژەیەكی زۆر كورد لە ناوجەرگەی بەغدا، هەڵمەتە گەورەكەی بەعس لە ساڵی 1980 دەستی پێ كرد، سەرەتا بە تاڵانكردن و دەستبەسەرگرتنی ماڵ و حاڵیان و دەستگیركردنی گەنجەكان و كۆكردنەوەی خێزانە كوردە فەیلییەكان و ڕاپێچكردنیان بۆ سەر سنوورەكانی ئێران بوو، ئەو دەمە داتا و ژمارەیەكی ڕوون نەبوو، بەڵام تەنیا لە یەك هەڵمەتدا 22 هەزار كەس كوردی فەیلی ڕاپێچی ئێران كران، من ئەو دەمە گەنج بووم، كاتێك دەستگیركراین و لەگەڵ ژمارەیەكی زۆری گەنجی دیكەی كوردی فەیلی بەسەر زیندانەكانی ئەبوغرێب و نوگرەسەلمان و بەڕێوەبەرایەتییەكانی موخابەراتدا دابەش كراین، لە گواستنەوەشدا بۆ ناوچەكانی سەرسنووری ئێران بە هۆی خراپیی ڕێگەوبانەكان و كێڵگەكانی مینەوە قوربانیی زۆرمان دا، تەنانەت لە ڕێگەی ئێران گرووپی مافیا و دز هەبوون، پارە و كەلوپەلەكانیان لێ دەدزین، لە ئێرانیش فەیلییەكان لە ناو كەمپەكان تووشی هێرشی ئاسمانیی فڕۆكەكانی عێراق دەبوونەوە و خراپیی دۆخی گوزەرانیان تووشی نەخۆشی درم و خراپی كردن. لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس پەردە لەسەر ئەو تاوانە ڕەشە هەڵدرایەوە، هەموو ئەو تاوانانە لە دژی فەیلییەكان بە هۆی ئەوەوە جێبەجێ كران، كە كوردی فەیلی پەیوەندییەكی باشیان لەگەڵ شۆڕشی ئەیلوول و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كورد هەبوو، بە واتایەكی دیكە كوردی فەیلی نەتەوەیی بوون و حاشایان لە كوردبوونی خۆیان نەكردووە، بەهێزترین بەڵگەش بۆ ئەمە ئەوەیە كە ژمارەیەكی زۆر لە عەرەبی شیعە لە عێراقدا بوون، هیچیان وەكو كوردی فەیلییان بەسەر نەهاتووە.

*  لە ناو شۆڕشی ئەیلوول كوردانی فەیلی و كەسایەتییە ناسراوەكانیان تا چەند خاوەن پێگە و ناسراو بوون، بەو پێیەی باسی ئەم ڕۆڵەت كرد كە هەر ئەمەش بوو وای كرد بەعسییەكان هەموو ئەو ڕق و قینەتان بەرانبەر ئەنجام بدەن؟

- گەنجەكانی كوردی فەیلی لە ناو ڕێكخستنەكانی هەر دوو حزبی پارتی و شیوعیدا بوون، ئەوان ڕۆڵێكی گەورەیان لە شۆڕشدا هەبوو، تانەنات ژمارەیەكی زۆری بازرگان و پیشەوەران هاوكاریی شۆڕشیان دەكرد، لە كەسایەتییە ناسراوەكانی كوردی فەیلی ئەوەی لەبیرم بێت (جەعفەر محەمەد كەریم و حەبیب محەمەد كەریم و یەدوڵڵا فەیلی و عەبدولحوسێن فەیلی و سەید جەلیل فەیلی) و چەندەها ئافرەتی ناسراوی كوردی فەیلی وەكو (زەكیە ئیسماعیل حەقی فەیلی) بوون و هەر هەموویان بڕوایان بە دەوڵەتی كوردستان هەبوو، تەنانەت جەعفەر محەمەد كەریم لە دامەزرێنەرانی پارتی دیموكراتی كوردستان بوو.

* ئەمە دەیسەلمێنێت كە كوردی فەیلی بە هۆی مەزهەبەوە جینۆساید نەكران، بەڵكو بە هۆی كوردبوونیانەوە بووە، پرسیار ئەوەیە ئایا ئەم جینۆسایدە و هەڵدانەوەی تاوانێكی وا گەورە تەواو مافی خۆی دراوەتێ و قوربانییەكان قەرەبوو كراونەتەوە؟

- كوردی فەیلی نەتەوەكەی خۆی خۆش دەوێت و ئامادە نییە حاشا لە كوردبوونی بكات، فەیلییەكان ئینكاری مەزهەبەكەیان ناكەن و ڕێزی لێ دەگرن، بەڵام ئەمە لەسەر حیسابی كوردبوونیان نییە، ئەوەتا لە دوای جینۆسایدەكە و ڕاپێچكردنیان بۆ ئێران، كە وڵاتێك بوو مەزهەبی شیعەی لەسەر زاڵە، كەچی نەچوونە ژێر ئەم فشارەشەوە، تەعریبكردنی ناوچەكانی كوردی فەیلی لە گەڕەكەكانی بەغدا و لە ڕۆژهەڵاتی عێراق باشترین بەڵگەیە بۆ كوردبوونیان، هۆزە كوردەكانی فەیلی لە خانەقین و بەدرە و زرباتیە ڕاگوازرانەوە بۆ ناوچە عەرەبییەكان و بە پێچەوانەشەوە زۆر خێزانی هۆزە عەرەبەكانیان هێنایە ناوچەكانیان، هەموو ئەم تاوانانە ڕێگر نەبوون لە كوردانی فەیلی بۆ بەردەوامبوونیان لە پاڵپشتیكردنی شۆڕشی ئەیلوول و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كورد، بەڵام وەكو گەڕانەوەی ماف تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، زۆربەی هەرە زۆری قوربانییەكان قەرەبوو نەكراونەتەوە.

* لە دوای ساڵی 2003 و دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس، بۆچی كەیسی جینۆسایدی كوردی فەیلی لەلایەن عێراقەوە وا پشتگوێ خراوە و نەتوانراوە كوردانی فەیلی ئەو پێگە و دەسەڵاتەیان هەبێت، یان قەرەبوو بكرێنەوە و هەموو مافەكانیان بۆ بگەڕێتەوە؟

- كوردانی فەیلی وەكو هەموو نەتەوە و پێكهاتەكانی دیكە لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 2003 پەرش و بڵاو بوونەتەوە و بەسەر حزب و لایەنی سیاسی و ئایدیۆلۆژیای نوێدا دابەش بوون، ڕاستە قەبارە گەورەكەی لە ناو كوردبووندایە، بەڵام ئەمیش بەسەر ژمارەیەك حزبی سیاسیدا دابەش بوون، لە كۆتا جار ئەمە دیمەنی سیاسیی عێراقە و بە هەمان شێوە كوردی فەیلی پەرش و بڵاو بووەتەوە. لە 29/11/2010 لە دادگای فیدراڵی تاوانی ڕژێمی بەعس بەرانبەر كوردی فەیلی بە جینۆساید ناسێندرا، لەدوای ئەم بڕیارەش هیچ بڕیار و ڕاسپاردەیەكی دیكە لە بەرژەوەندیی كوردی فەیلی نەبووە، هیچ قەرەبوویەكی مەعنەوی و ماددی نەكراون، لەكاتێكدا حكومەتی عێراق دەبێت قەرەبووی كوردانی فەیلی بكاتەوە بەو پێیەی بەرپرسیارێتیی حكومەتی عێراقە، كوردی فەیلی تا ئێستا شەهیدەكانیان لە بەڕێوەبەرایەتییەكانی ڕەگەزنامە بە زیندوویی دانراون و زۆر لە خێزانەكانیش تا ئێستا لە ناو ئۆردوگا زۆرەملێكانی ئێراندان و توانایان نییە موراجەعەی دائیرەكانی عێراق بكەن بۆ گەڕانەوەی مافەكانیان و خانووەكانیان، چونكە دەكەونە ناو هێنان و بردنێكی قووڵی دادگا و زۆر لە خانووەكانیان بە درێژایی ئەو ماوەیە كڕین و فرۆشتنی پێوە كراوە و ڕەنگە بكەونە ناو ململانێی شەخسی و ناكۆكیی عەشائیرییەوە، لە یاسای هەیئەی ناكۆكیی موڵكایەتیی عێراقیدا ئەو بابەتانە وا بە ئاسانی یەكلا ناكرێتەوە و دەبێت بە شێوەیەكی دیكە قەرەبوو بكرێنەوە. لە دادگاكان دوای تێپەڕبوونی 40 ساڵ بۆ ئەوەی كەسە ونبووەكە بە شەهید دابنرێت، پرسیار لە خێزانەكەی دەكەن، تۆ بینیوتە كە لە سێدارە بدرێت؟ ئاخر ئەمە پرسیارە لە خێزانی كوردی فەیلی بكرێت؟ بەتایبەتی ڕژێمێكی وەكو بەعس بێسەروشوێنی كردوون، ئیتر چۆن دەهێڵێت لە بەرچاوی خێزانەكەی لە سێدارەی بدات، كە ئەو سەردەمە خوشك و براكەی منداڵێكی بچووك بوون، ئەم حاڵەتە بۆ زیندانی سیاسیش وایە، جەماعەتی ڕەفحا زیندانییش نەبوون، كەچی وەكو زیندانی سیاسی دادەنرێن و بڕە پارەیەكی زۆریان دەدەنێ، كەچی تا ئێستا زۆر لە كوردانی فەیلی بە زیندانی سیاسیش دانانرێن.

* لە دوا كۆنفڕانسی بەجینۆسایدناساندنی تاوانی كوردانی فەیلی، تا چەند ئومێدێكتان بۆ گەڕایەوە كە جارێكی دیكە گرنگی بە ناساندنی جینۆساید و قەرەبووكردنەوەی قوربانییەكان بدرێت؟

- ئێمە هەڵوێستی پارتی دیموكراتی كوردستان بەرز دەنرخێنین و كۆنفڕانسی جینۆسایدی كوردی فەیلی زۆر گرنگ بوو، هیوای زۆرمان هەیە لەلایەن كوردستانەوە گرنگیی زۆر بەم لایەنە بدرێت و بەسەر لایەنی حزبایەتی و ئایدیۆلۆژیایی زاڵ بێت. كوردە فەیلییەكان نەتەوەیین و دوای ئەو سەركردە و حزب و لایەنانە دەكەون كە هەستی نەتەوەییان زاڵتر بێت لەسەر ئایدیۆلۆژیاكانی دیكە، دەستخۆشی لە هەوڵەكانی گۆڤارەكەشتان دەكەم بۆ گرنگیدان بەم جینۆسایدە.