«سەرۆك مسعود بارزانی لە زۆر بۆنەدا دووپاتی كردووەتەوە كە گەلی كورد لە كوردستان، سەرباری شانازیكردنی بە ئینتیما بۆ عێراق، بەڵام گەلێكی سەربەخۆیە و بەشێك نییە لە گەلێكی دیكە، بۆیە بەڕێزیان زۆر ڕاشكاو و ڕاستگۆیە لەگەڵ گەلی كورد و هەموو ئەو گەلانەی لە عێراقدا دەژین. ئەوەش شتێكی سرووشتییە كە هەندێ كەس وای ببینن، زاراوەی نەتەوەی عێراق نامۆیە و لە فەرهەنگی سیاسیدا نییە، خوێندنەوەیەكی خێرای مێژووی نوێی عێراق و مێژووی میسر و وڵاتانی دیكە ئەو قسەیە دەسەلمێنێت».

 

 

 

سیاسەتمەدارانی عێراق چ لە حوكمڕانان، یان لە ئۆپۆزسیۆن لەوەتەی چەندین نەوەی یەك لە دوای یەك لەوە ڕاهاتوون، كە زاراوەی گەلی عێراق بە كار بهێنن بۆ گوزارشتكردن لە سەرجەم پێكهاتە نەتەوەیی و ئیتنی و ئایینی و تائیفی ئەوانەی لە سنووری جوگرافیی دەوڵەتی عێراقدا دەژین. ئەم زاراوەیە بە مەبەست بەكار دەهێندرێت، چونكە ئاراستەی قسەكە چۆن بێت، بەم شێوەیە دەگوترێت، بۆ نموونە ئەگەر بۆ هەموو عێراق بێت، زاراوەی گەلی عێراق بە كار دەهێنرێت، ئەگەر قسەكە بۆ كورد ئاراستە بكرێت ئەو كاتە زاراوەی گەلی كورد بەكاردەهێندرێت، حزبە نەتەوەییەكانی كورد و توركمان و عەرەب و...تاد، هەر بە هەمان شێوە، بە شێوەیەك كە حزبە توركمانییەكان دەڵێن گەلی توركمان، تەنانەت مێژوونووسان و توێژەر و گەڕیدەكانیش كاتێ باسی عێراق دەكەن، زاراوەی گەلی عێراق بە كار ناهێنن، بەڵكو دەڵێن: كورد، عەرەب، كلدوئاشووری، یان سریان و.. تاد. هەروەها لە گوتاری كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی زاراوەی گەلی كورد بە كار دەهێنن، كاتێك ئاماژە بە پاڵپشتیكردن، یان مافەكانی كورد دەكەن.

عێراق وەك ناوچەیەكی جوگرافی لە كۆمەڵێك گەل پێك دێت، كە دەستووری 2005 بە پێكهاتەكان ناویان دەهێنێت، ئەمەش دداننانە بە فرەگەلی كە لە عێراقدا نیشتەجێن. باشتر وایە هەڵسەنگاندنێك بۆ ئەم هەموو زاراوانە بكرێتەوە، زاراوەی نەتەوەی عێراق بەكاربهێنرێت لە جیاتی گەلی عێراق، چونكە زاراوەی نەتەوە گوزارشت لە برایەتیی نێوان گەلانی عێراق دەكات و بۆ ئەم واقیعە قووڵتر و وردتر دەردەكەوێت.

سیاسەتمەدارانی دێرینی عێراق زۆر بە وردی و چاك زانیویانە زاراوە سیاسی و دەستوورییەكان بەكار بهێنن. دامەزرێنەری دەوڵەتی عێراق شا فەیسەڵی یەكەم لە گوتارە سیاسییەكانیدا زاراوەی نەتەوەی عێراقی بەكاردەهێنا، سیاسەتمەدارەكانی دیكەش بە جیاوازیی ئینتیمای سیاسی و فكرییان هەر بە هەمان شێوە، مەبەستیشیان لە زاراوەی نەتەوەی عێراق گوزارشتكردن بووە لە كۆمەڵێك لە گەلانی عێراق، ئەوانەی لەم وڵاتەدا نیشتەجێن.

 دەستووری ساڵی 1925 بە دەسەڵاتی یاسادانانی دەگوت «ئەنجومەنی نەتەوەی عێراق»، كە لە هەر دوو ئەنجومەنی نوێنەران و پیاوماقووڵان پێك دەهات، هەروەها دەستووری ساڵی 1958 لە ماددەی (4)دا بە دەق دەڵێت: «عەرەب و كورد لەم نیشتمانەدا شەریكن، ئەمەش بە واتای ئەوەی كە عێراق لە دوو گەلی سەرەكی پێك دێت، كە عەرەب و كوردن لە پاڵ پێكهاتەكانی دیكە. هەروەها دەستووری ساڵی 1963 زاراوەی (ئەنجومەنی نەتەوە)ی بەرانبەر دەسەڵاتی یاسادانان بەكارهێناوە، لە دەقەكەشدا داوای كردووە لە میانی یەك ساڵدا پێكبهێنرێت، هاوكات دەستووری 1970 لەسەر ئەم ڕێچكەیە بەردەوام بوو كە لە ماددەی (5- ب)دا بە دەق دەڵێت: «گەلی عێراق لە دوو نەتەوەی سەرەكی، عەرەب و كورد پێك دێت».هەروەها پڕۆژەی دەستووری ساڵی 1991 لە ماددەی شەشەمدا بە دەق دەڵێت: «گەلی عێراق لە عەرەب و كورد پێك دێت»، لە ماددەی (3)ی دەستووری ساڵی 2005 هاتووە «عێراق وڵاتی فرە نەتەوە و ئایین و ئایینزایە»، بەم شێوەیە ئەم هەموو ماددە دەستوورییانە دووپاتی دەكەنەوە كە عێراق لە كۆمەڵێك گەل پێك دێت، جا ئەگەر بە گەلی عەرەب و كورد، یان بە ناوی پێكهاتەكانیش ناو ببرێت، تا ئێستاش سیاسەتمەدارانی عێراق و سەركردەكانی حزبە سیاسییەكان لە گوتارە سیاسییەكانیاندا، یان لەو داخوازییانەی پێشكەشی حكومەت و پەرلەمانی دەكەن، زاراوەی گەلی عەرەب، یان كورد، یان توركمان بە كار دەهێنن، ئەمەش دووپاتی دەكاتەوە كە هەموو لایەك بە تەواوی كۆكن لەسەر ئەوەی كە عێراق لە واقیعی خۆیدا نەتەوەیەكە لە چەندین گەل پێك دێت، یان هەندێ جار بە پێكهاتە ناودەبرێن، هەر یەك لەوانەش سیما و تایبەتمەندیی نەتەوەیی و كۆمەڵایەتی و كەلتووری و ئایینی و تائیفیی خۆیان هەیە.

پێكەوەژیانی گەلانی عێراق و لە سایەی ڕژێمە سیاسییە مەركەزییەكاندا هەوڵیان داوە لە سیما و تایبەتمەندییەكانی خۆیان دایانماڵن و هەموویان لە نێو یەك بۆتەدا بتوێننەوە، بەڵام هەموو ئەو گەلانە خۆڕاگر بوون و هەوڵی بەدەستهێنانی ئاواتەكانیان داوە. سەرباری هەندێ فاكتەری هاوبەش لە نێوان ئەو گەلانەدا كە پێكەوە لە ناوچەیەكی جوگرافیدا دەژین و لە ڕووی داب و نەریت و كەلتوورەوە لە یەكەوە نزیكن، زۆربەشیان ئیسلامن، بۆیە ناوبردنی ئەم هەموو گەل و پێكهاتانە بە زاراوەی نەتەوەی عێراق گوزارشتە لە ئینتیما و پێكەوەژیانیان، نەك لێكدابڕان و جیاكاری، چەمكی نەتەوە لەگەڵ مەیلی خۆسەپاندنی گەلێك بەسەر گەلێكی دیكەدا دژبەیەكە، بۆیە تا ئێستا هەندێ لە خاوەن بیروباوەڕی توندڕۆ و دەمارگیریی نەتەوەیی هەوڵ دەدەن زاراوەی گەلی عێراق بۆ تواندنەوەی گەلانی دیكە و چەوساندنەوەیان بە كار بهێنن، بەتایبەتیش كورد و توركمان.

ئەو ڕۆژگارە بەسەر چوو كە گەلێك دەست بەسەر گەلێكی دیكەدا بگرێت، ستەمخوازیی فیكری و نەتەوەیی دەمارگیر ناتوانێت ڕۆڵی گەلان فەرامۆش بكات، چونكە ئەمە لەگەڵ چەمكەكانی واقیعی ئێستای مافی گەلان لە دیاریكردنی مافی چارەنووسدا ناگونجێت. سەردەمی كاركردن بۆ چەوساندنەوە و تواندنەوەی گەلان لە ڕوانگەی بیروباوەڕی تاكلایەنە كۆتایی هات، پڕۆپاگەندەی هەندێكیان كە گوایە بانگەواز دەكەن بۆ یەكسانی و هاریكاریی نێوان تاكەكانی یەك گەل شكستی هێنا. بۆیە من وای دەبینم كە زاراوەی نەتەوەی عێراق گوزارشتێكی كردارەكییە لە گەلان و پێكهاتەكانی عێراق بە بێ جیاوازی، چونكە ئەم زاراوەیە دووپاتكردنەوەی سیما و تایبەتمەندیی یەك بە یەكەی ئەو گەل و پێكهاتانەیە و گوزارشتیشە لە هاوكاری و یەكڕیزیی نێوانیان، لەگەڵ ئەوەی هەر گەل و پێكهاتەیەك شانازی بە ئینیتمای خۆی بۆ نیشتمان دەكات، لەگەڵ ئەو بیروباوەڕەی هەیەتی بە ئایین و كەلتوور و داب و نەریت، بەڵام شانازیی هەر یەكەیان لەگەڵ ئەوەی دیكە زۆر جیاوازە، تەنانەت بە ناسنامەكەشیان. 

سەرۆك مسعود بارزانی لە زۆر بۆنەدا دووپاتی كردووەتەوە كە گەلی كورد لە كوردستان، سەرباری شانازیكردنی بە ئینتیما بۆ عێراق، بەڵام گەلێكی سەربەخۆیە و بەشێك نییە لە گەلێكی دیكە، بۆیە بەڕێزیان زۆر ڕاشكاو و ڕاستگۆیە لەگەڵ گەلی كورد و هەموو ئەو گەلانەی لە عێراقدا دەژین، ئەوەش شتێكی سرووشتییە كە هەندێ كەس وای ببینن، زاراوەی نەتەوەی عێراق نامۆیە و لە فەرهەنگی سیاسییدا نییە، خوێندنەوەیەكی خێرای مێژووی نوێی عێراق و مێژووی میسر و وڵاتانی دیكە ئەو قسەیە دەسەلمێنێت.

هەروەها هەندێكی دیكە پێیان وایە بەكارهێنانی ئەم زاراوەیە بانگەوازە بۆ توانەوە لە بۆتەی یەك نەتەوەدا، هاوكات فەرامۆشكردن و پەراوێزخستنی داب و نەریت و خەسڵەتەكانی نەتەوەیی و كەلتووری و كۆمەڵایەتیی گەلانی عێراقە، بەو كەسانە دەڵێین كە زاراوەی نەتەوە گوزارشتە لە هاوبەندی و هاوكاری و برایەتی و یەكسانیی نێوان گەلان، بۆیە دەبینین كاتێك گەلان دێنە نێو ئیسلامەوە، ئەوە بەو مانایە نییە كە وای كردووە دەستبەرداری خەسڵەت و تایبەتمەندییەكانی خۆیان ببن، بەڵكو ئەم ئایینە ڕێزی لێ گرتوون و بەها ئەخلاقییەكانیانی زیاتر تۆكمە كردووە، جا ئەگەر ئینتیمای ئەو گەلانە بۆ ئیسلام سیفەتی نەتەوەی دابێت بەو هەموو گەلانە كە باوەڕیان پێ هێناوە و لە مافەكانی خۆیان بێبەشی نەكردبن، ئەوا زاراوەی نەتەوەی عێراق دیسان بەو مانایە نییە كە گەلان لە تایبەتمەندی و خەسڵەتەكانی خۆیان داماڵدرابن.

دیارە زۆرجار باس لەوە دەكرێت كە زاراوەی نەتەوە زاراوەیەكی سیاسییە، بە واتای ئەوەی كۆمەڵێك گەل ئینتیمایان بۆ ڕەسەن و بنەچەیەكی نزیك لە یەكدی هەیە و مێژوو و زمانی هاوبەشیان هەیە، ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە ئینتیمای ئەو گەلانە بۆ یەك نەتەوەیە، بەڵكو دەتوانین بڵێین كە ئەم زاراوەیە بەو مانایەیە كە كۆمەڵێك گەل هەن كە بەیەكەوە دەژین و هاریكارن لەنێو خۆیاندا. بۆیە پێمان وایە كە نەتەوەی عێراق لە چەند گەلێك پێك دێت، قەدەر وای كردووە لە یەك ناوچەی جوگرافیدا پێكەوە بژین، بۆیە دەبینین هەر گەلێك لەو نەتەوەیە سەر بە نەتەوەیەكی گەورەترە، گەلی عەرەب لە عێراق سەر بە نەتەوەی عەرەبە، گەلی كوردیش بەشێكە لە نەتەوەی كورد، هەروەها توركمان، بەڵام لە عێراق نەتەوەی عێراق پێك دەهێنن، لەپاڵ ئەوەی ئینتیمایان بۆ ئیسلام هەیە، چونكە لە یەك نیشتماندا دەژین.