د. محەمەد ڕێكانی ئەكادیمیست و پسپۆڕە لە یاسا و خاوەنی ئەزموونێكی گەورەیە لە دادگاكان، هەروەها لەگەڵ ئەوەی وەك ئەندامی داواكاری گشتیی هەرێمی كوردستان لەم گفتوگۆیە بەشداری نەكرد و تەنیا وەك پسپۆڕێكی یاسایی بەشدار بوو، بەڵام ئەزموونێكی گرنگیشی لەم بوارەدا هەیە كە ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە چاودێریكردنی سەروەریی یاساوە هەیە لە هەموو هەرێمی كوردستاندا و، لە بواری توێژینەوەی زانستییش سەبارەت بە چۆنێتیی پاراستنی سەروەریی یاسا لە كوردستان چەندین توێژینەوەی زانستی هەیە، لەم گفتوگۆیەشدا (ئالنگارییەكانی بەردەم سەروەریی یاسا لە كوردستان) بەم جۆرە بۆچوونەكانی خستە ڕوو:

 

من وەك پسپۆڕێك كە دكتۆرام لە یاسادا هەیە و هەروەها لە ساڵی 1996یشەوە تێكەڵیم لەگەڵ دادگاكان هەیە، قسە لەسەر ئەم بابەتە دەكەم و هەوڵ دەدەم هەردوو لایەنی پراكتیكی و تیۆری پێكەوە گرێ بدەمەوە.

پرسی سەروەریی یاسام دابەش كردووە بە سەر چوار تەوەرە، وەك :

شێوازی داڕشتنی یاسا پێش جێبەجێكردنی، دەبێت بزانین شێوازی داڕشتنی یاساكە چۆنە، ئایا ئەم یاسایە شایەنی ئەوەیە ڕێزی لێ بگیرێت، یان نا؟ دەبێت بزانرێت ئەو سەرچاوەیەی ئەم یاسایەی دەركردووە، سەرچاوەیەكی شەرعییە، یان نا؟ دەبێت بزانرێت هەموو قۆناغەكانی یاسادانانی بڕیوە كە گەیشتبێتە ئەوەی ببێتە یاسایەكی گشتگیر و بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە، هەر بۆیە ئەگەر سەرەتا و پێش ئەوەی یاساكە بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە و ئەو خاڵانە ڕەچاو بكرێت، ئەوا زەمینە بۆ سەروەریی یاسا و جێبەجێكردنی یاساكە ئاسان دەبێت.

ئەوەی لە سۆشیال میدیا و ڕاگەیاندنەكان زۆر باس دەكرێت پرسی جێبەجێكردنی یاسایە، لە كاتێكدا مەبەستیان ڕێزگرتنە لە یاسا، چونكە تەنیا دادگاكان یاسا جێبەجێ دەكەن، ئەمەش مانای ئەوەیە ئێمە پێویستمان بە ڕێزگرتنە لە یاسا، نەك جێبەجێكردنی یاسا، لە هەر وڵاتێك یاسا زۆر جێبەجێ كرا، واتە لەو وڵاتە پێشلكاریی یاسا زۆرە، كاتێك كەم یاسا جێبەجێ بكرێت لە دادگاكاندا، واتە ڕێزگرتن لە یاسا لە ئاستێكی بەرزدایە.

بایەخدان بە خوێندنی یاسا لە قۆناغە جیاوازەكانی خوێندن و بوونی هەڵمەتی هۆشیاركردنەوەی یاسایی لە هۆیەكانی ڕاگەیاندندا.

 بایەخدان بە بوونی نموونە و پێشەنگ لە بواری ڕێزگرتن لە یاسادا.

 لێرەوە ئەگەر بێینە سەر هەڵوەستەكردن لەسەر ئەم چوار خاڵە، ئەوا دەبێت لە شێوازی داڕشتنی ئەم یاسایە و ئەو سەرچاوەیەی یاساكەی دەركردووە دەست پێ بكەین، هەروەها دەبێت زۆر بە دیقەت یاساكە داڕێژدرابێت، لەبەر ئەوەی زۆر جاران سەیر دەكەیت، جۆرێك لە ڕێكی و هاوئاوازی لە نێوان ئەو یاسایانە لەگەڵ ئەو یاسایانەی پێشتر دەرچوون (تنسیق) نییە، ئەمەش واتە ئەگەر جۆرێك لە هەماهەنگی لەگەڵ یەكەی یاسادانان (وحدە التشریع) نەبوو، ئەوا حەتمەن ناتوانرێت ئەو یاسایە لە ئاستێكی بەرزدا جێبەجێ بكرێت، یان ڕێزی لێ بگێرێت.

شێوازی دەركردنی ئەو یاسایەی لە پەرلەمان دەردەچێت، دەبێت بزانرێت، ئەو یاسایە بە چ میكانیزمیك تێپەڕێندراوە، ئایا خەڵكی خاوەن ئەزموون و پسپۆڕ بەشداریی لە داڕشتنیدا كردووە و لەگەڵ ناوەندی یاسادانان ڕاوێژیان كردووە و نموونەی وڵاتانی دیكەیان لەبەر چاو گرتووە؟ ئایا هۆكاری پێویست بۆ دەركردنی ئەم یاسایە چییە، پێداویستی كۆمەڵگەیە، یان لایەنێكی سیاسی داوای لێ كردوون؟ ئایا هیچ ڕاپرسییەك بۆ ئەوە كراوە تا چەند كۆمەڵگەی ئێمە پێویستی بەو یاسایە هەیە و چ گرفتێكی كۆمەڵگەی ئێمە چارەسەر دەكات؟ ڕەچاوكردنی ئەم لایەنانە زۆر گرنگن بۆ پاراستنی سەروەریی یاسا لە وڵاتدا.

لایەنێكی دیكە كە دیسان دەمەوێت جەختی لەسەر بكەمەوە، ئەوەیە كە ڕێزگرتن لە یاسا ڕۆڵێكی زۆر گرنگ دەگێڕێت لە پاراستنی سەروەریی یاسا، گرنگە ئێمە هۆشیاریی ڕێزگرتن لە سەروەریی یاسا بڵاو بكەینەوە و، هاووڵاتیان لەوە تێبگەیەنین كاتێك هاووڵاتییەك بە ئۆتۆمبێلەكەی لە ترافیكی سوور نادات، ئەمە مانای ئەوە نییە یاسای جێبەجێ كردووە، بەڵكو ڕێزی لە یاسا گرتووە، ئەو كەسەی كاتێك یاسای بەسەردا جێبەجێ دەكرێت، ڕێزی لە یاساكە نەگرتووە و پێشێلی كردووە، بەڵام ئەگەر ڕێزی لە یاساكە گرت ئەوا حەتمەن یاسای بەسەردا جێبەجێ ناكرێت و، ئەوكاتەش یاسا سەروەر دەبێت كە ڕێزی لێ دەگیرێت.

زۆر جاران سەیر دەكەین ئەو یاسایانەی دەردەچن، ڕەنگە دەستەبژێرێك (نخبە) یان لایەنێكی سیاسی داوای كردبێت بۆ ئەوەی ئەو یاسایە دەربچێت، یان لەوانەیە بە زۆرینەیەكی سادە لە پەرلەمان تێپەڕاندرابێت، بۆیە ئەم جۆرە یاسایانە كە دەخرێنە بواری جێبەجێكردن، ئەگەر كۆمەڵگە و هاووڵاتیان بە بیروباوەڕی ئایینی و كەلتوورییەوە قەناعەتی پێی نەبوو، ئەوا نە هاووڵاتیان ڕێزی لێ دەگرن و نە داواش دەكرێت لە دادگاكان جێبەجێ بكرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەو یاسایە هەڵقوڵاوی ناخی ئەو كۆمەڵگەیە نییە و ئەو كۆمەڵگەیە پێویستی بەو یاسایە نییە. ئەوجا بۆ ئەوەی سەروەریی یاسا هەبێت، ئەوا دەبێت یاساكانمان پێداویستیی كۆمەڵگە بن و خەڵك ڕێزیان لێ بگرێت، ئەمە دەبێتە بناغە بۆ بوونی سەروەریی یاسا لە هەرێمدا.

خوێندنی هۆشیاریی یاسایی لە قۆناغەكانی خوێندن و بڵاوكردنەوەی لە ناو هاووڵاتیانیشدا كاریگەریی زۆری دەبێت، بێگومان هەموو یاسایەك دەبێت لە ڕۆژنامەی وەقائیعی كوردستان بڵاو بكرێتەوە، ئینجا دەچێتە واری جێبەجێكردنەوە، بەڵام هەرگیز بڵاوكردنەوەی یاسا لەو ڕۆژنامەیە مانای ئەوە نییە كە هەموو خەڵك، یان زۆربەی خەڵك ئەو یاسایەی بە دەست گەیشتووە، بۆیە دەبێت بە شێوازی دیكە و زۆر بە فراوانی بگاتە دەستی خەڵك و میدیاكان بایەخی پێ بدەن. پێشان لە ساڵانی نەوەدەكانی ڕابردوو هەموو كەناڵێكی تەلەفزیۆنی بەرنامەیەكی هۆشیاریی یاسایی هەبوو، بایەخ بە هۆشیاریی یاسایی دەدرا، بەڵام ئێستا ئەم بایەخدانە نەماوە و كەناڵە تەلەفزیۆنییەكان تەنیا بایەخ بە كێشە و هەواڵی سیاسی دەدەن، سەبارەت بە گرنگیدانیش بە یاسا لە قۆناغەكانی خوێندن ئێستا یونسكۆ و یوئێن ئۆدیسی (UNESCO. and UNODC) دەلیلێكی ئیرشادییان داناوە بۆ «سەروەریی یاسا» كە چۆن بتوانین لە ناو قوتابخانە و زانكۆكاندا یاساسەروەری بخرێتە ناو پڕۆگرامی خوێندن و لە هەموو قۆناغە جیاوازەكاندا بایەخ و گرنگی ڕێزگرتنی یاسا باس بكرێت و تێبگەین .

لەمەش گرنگتر بۆ بوونی نموونە و پێشەنگ (قدوە) بۆ پابەندبوون و ڕێزگرتن لە یاسا، ئەوا گرنگە بەرپرس و خاوەن دەسەڵات و كەسی یەكەم پابەند بن و ڕێز لە یاسا بگرن، ئەگەر نەیانتوانی ئەو نموونە پێشەنگییە پیشانی هاووڵاتیان بدەن، ئەوا ڕەنگدانەوەی نەرێنی لای هاووڵاتیان دروست دەكات و ئەوانیش پابەند نابن و ڕێز لە یاساكان ناگرن.

لایەنێكی دیكە كە گرنگە ئاماژەی پێ بكەم، مەسەلەی سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەرییە كە لەسەر سێ فاكتەری سەرەكی پێك دێت و بریتین لە:

١-سەربەخۆیی دامەزراوەیی

ئەمەش واتە ئەم دامەزراوەیە لە بوارەكانی (دارایی، كارگێڕی، دامەزراندن، پلەبەرزكردنەوە) بە تەواوەتی سەربەخۆیە و هیچ لایەنێك دەست لە كاروبارەكانی وەرنادات، خۆی سەرۆك و ئەندامەكانی خۆی هەڵدەبژێرێت و هیچ لایەنێك نابێت دەستوەردان بكات لە دانانی دادوەرێك، یان ئەندامێكی دەسەڵاتی دادوەری، چونكە هەر كاتێك دەستتێوەردانی حزبی بكەیت، پرانسیپی دەسەڵاتی دادوەری لە دەست دەچێت و، ئەو كەسەی لەلایەن حزبێكەوە دەكرێتە دادوەر، دەكەوێتە ژێر كاریگەریی ئەو لایەنە، تەنانەت ئەو كەسە لەو پۆستەدا ناتوانێت بڕیارێكی بوێرانە بدات، یان بە شێوەیەكی دەستپاكانە كارەكانی خۆی ئەنجام بدات.

٢- سەربەخۆیی كەسی

ئەو كەسەی دەبێتە دادوەر، دەبێت بێلایەن بێت، دەست پاك بێت، بوێر و لێهاتوو بێت.

ئەم سیفەتانە گرنگن بۆ ئەوانەی دەبنە دادوەر، چونكە ئەگەر دادوەر بێلایەن بێت، ئەوا ئەو مامەڵە لەگەڵ یاسا دەكات، كە یاساكە خۆی بێلایەنە و لەم حاڵەتەشدا یاسا شكۆی خۆی لە دەست نادات، هەروەها دەبێت دەستپاك بێت و بەرتیل وەرنەگرێت، ئەگەر دەستپاكیش نەبوو، یاساكە دیسان شكۆی خۆی لە دەست دەدات، هەروەها دەبێت بەتوانا و لێهاتوو بێت و خاوەنی ئەزموون بێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر ئەم سیفەتەی تێدا نەبوو و سەرۆكی دادگایەك بوو، ناتوانێت بە شێوەیەكی دادپەوەرانە مامەڵە لەگەڵ كێشەكان بكات، دادوەر دەبێت بوێر بێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە زۆر بڕیاری دادوەر هەیە، پێویستی بە بوێری هەیە و نابێت لەوە بترسێت ئەگەر بڕیارە دروستەكەی دا، تووشی كێشە دەبێتەوە.

بوونی بنەمای ئاكاری (قواعد السلوك) دەسەڵاتی دادوەری

دەسەڵاتی دادوەری تەنیا پەیوەندیدار نییە بە حوكمدان و بڕیاردان، جاری وا هەیە تەنیا مامەڵە لەگەڵ لایەنەكانی داواكە دەكات، لەمەشدا لەوانەیە جیاوازی لە مەڵەكردنیان بكات، لەوانەیە لەگەڵ لایەكیان زۆر بە ڕێزەوە مامەڵە بكات، بەڵام لەگەڵ لایەنەكەی دیكە بەو شێوەیە نەبێت، بۆیە دەبێت بنەمایەكی ئاكاری بۆ ڕەفتاری دەسەڵاتی دادوەری هەبێت، بۆ ئەوەی بە یەك شێوە و بە یەكسانی مامەڵە لەگەڵ هەمووان بكات، هەروەها دەبێت هاووڵاتیان بە ئاسانی بگەنە دادگاكان و، بڕیاردان لەسەر یەكلاكردنەوەی كێشەكان بە خێرایی بێت و دوا نەكەوێت.

لەو كتێبانەی كە دەرچوون و ئێمەش بەشداریمان تێدا كردوون، باسی واقیعی دەسەڵاتی دادوەری و یاسا و ئەو دامەزراوەكان دەكەن لە هەرێمی كوردستان، بەتایبەتیش ئەو دامەزراوانەی كە كار لەسەر گەندەڵی دەكەن، بۆ ئەم كتێبە ڕاپرسییەكیان لەگەڵ خەڵك كردووە، بەپێی ئەم ڕاپرسییە ڕێژەیەكی كەم (4%-5%) متمانەیەكی زۆریان بە دەسەڵاتی دادوەری هەیە، كە ئەمەش دیاردەیەكی دڵخۆشكەر نییە.

دوایین پرس كە دەمەوێت هەڵوەستەی لەسەر بكەم دەسەڵاتی جێبەجێكردنە، واتە حكومەت، بە ڕاستی بە پلەی یەكەم سەروەریی یاسا بۆ حكومەت دادەنرێت، بۆ لەچوارچێوەدان و ڕێگریكردن لە زێدەڕۆیی لەو دەسەڵاتە تەقدیرییەی كە هەیەتی، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەم دەسەڵاتە بڕیار و پارە و پۆستی لەبەردەستە، بۆیە دەتوانیت زۆر بڕیار بدات.