كردە توندوتیژییەكان و ڕەفتارە دژە كۆمەڵایەتییەكان لە سەرتاسەری جیهاندا ڕۆژ لە دوای ڕۆژ لە هەڵكشاندایە، لە هەرێمی كوردستانیش ڕێژەی توندوتیژی زیادی كردووە، بە تایبەت لەناو خێزان و لەلایەن ئەندامانی خێزان توندوتیژی بە هەموو جۆرەكانیەوە ئەنجام دەدرێن. فەیلەسوف و زاناكان هەمیشە جەخت لە گرنگیی كۆمەڵگە دەكەنەوە، هەر وەك(جۆرج هیگڵ) كە یەكەم كەس بوو چەمكی گەشەكردنی عەقڵی كۆمەڵایەتیی مرۆڤ و پەیوەندییەكەی بە كۆمەڵگەوە پێناسە كرد. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گوڵان زیاتر تاوتوێی ئەو پرسە هەستیارە دەكەن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

دیمەن محەمەد توێژەری كۆمەڵایەتییە و سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە: «پێشكەوتن و گەشەسەندنی كۆمەڵگەكان لە سەردەمی تەكنەلۆژیا و ئاڵۆزبوونی ژیان (بە وڵاتانی دواكەوتوو و پێشكەوتووشەوە) كێشە و گرفتی زۆری هێناوەتە نێو كایەكانی ژیان، بەتایبەت كێشە كۆمەڵایەتییەكان بوونەتە هەواڵی دڵتەزێن و سەخت و كارەساتباری ڕۆژانە و، ڕێژەكەش بەردەوام لەبەرزبوونەوەدایە، بە جۆرێك چارەسەریان بووەتە كارێكی ئەستەم و جێی سەرنج و تێڕوانینی گشت لایەنە پەیوەندیدارەكان. سەبارەت بە هۆكارەكانیشی دەڵێت: «هۆكارگەلێك هەن تاك ڕووبەڕووی كێشە كۆمەڵایەتییەكان دەكەنەوە، یەكێك لە هەرە بەرچاوترین و سەرەكیترین هۆكارەكان بۆ زۆربوون و بەربڵاویی كێشە كۆمەڵایەتییەكان، هۆكاری بێكارییە، بە جۆرێك دەتوانین بە ئافاتی سەردەم ناوی بنێین كە ڕووبەڕووی ڕێژەیەكی زۆری تاكەكانی كۆمەڵگەكان بووەتەوە لە زۆربەی وڵاتانی جیهان چ وڵاتانی پێشكەوتوو، یان دواكەوتوو، بە هۆی ئەو كارەساتانەی لە چەند ساڵی ڕابردوو ڕووبەڕووی جیهان و مرۆڤایەتی بوونەوە و بوونە هۆی وەستانی ژیان لە تەواوی جیهان، لە لایەكی دیكەوە بارودۆخی سیاسی هۆكارێكی دیكەی دروستبوونی بێكارین لە سەردەمی ئێستادا، بە جۆرێك ڕەنگی داوەتەوە لەسەر ئاستی بژێوی و خۆشگوزەرانیی تاكەكانی كۆمەڵگە، بەتایبەت گەنجان كە توێژێكی گرنگ و كاریگەری كۆمەڵگەن و بە ژێرخانی مرۆیی كۆمەڵگەكان دادەنرێن، بێبەشن لە ژیانێكی شایستە و بە هۆی خراپی باری گوزەرانیان توانای بنیادنانی ژیانی هاوسەری و پێكهێنانی خێزانیان نییە، بگرە پێداویستییەكانی ژیانیان پێ دابین ناكرێت، ئەمەش هانیان دەدات پەنا ببەنە بەر كاری ناڕەوا و تووشی لادانی كۆمەڵایەتی ببنەوە و لە ئەنجامدا ڕووبەڕووی كێشە و گرفتی قورس ببنەوە و توانای چارەسەركردنیان ئەستەم دەبێت».

ئەو توێژەرە كۆمەڵایەتییە جەخت لەوە دەكاتەوە كە «ئەگەر سەیری دادگاكان بكەین، ڕۆژانە جیابوونەوەی هاوسەران تۆمار دەكرێن و لە ئەنجامی تێكچوونی شیرازەی خێزاندا منداڵان قوربانیی سەرەكیی ئەو لێكترازانە دەبن و پەرتەوازە و بێبەش دەبن لە سۆز و باوەش و گرنگیپێدانی دایك و باوك، بەوەش نەوەیەك و تاكێكی پر كێشە و ناتەندروست پێشكەشی كۆمەڵگە دەكرێت و، هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان پێیەوە سەرقاڵ و ماندوو دەبن بۆ چاكسازكردنی ئەو تاكە. لەبەر ئەوە پێویستە لەسەر لایەنی پەیوەندیدار لە دەسەڵات و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی هەوڵی جددی بدەن بۆ دانانی میكانیزمێكی گونجاو بۆ بەرەنگاربوونەوەی بێكاری و دۆزینەوەی هەلی كار و دەست خستنە سەر برینەكان و هەوڵدان بۆ باشتركردنی باری ئابووری و گوزەرانی تاكەكانی كۆمەڵگە و سەرەنجام بنیادنانی كۆمەڵگەیەكی تەندروست و دوور لە كێشە كۆمەڵایەتییەكان» لەبەر ئەوەی ئەگەر تاكێك چاكساز و ئارام و ژیان تەندروست بێت، خزمەتێكی گەورە پێشكەش بە كۆمەڵگە كراوە».

پارێزەر ژیلوان فەریق سەبارەت بە هەمان پرس ڕای وایە: «گرنگترین دامەزراوەی كۆمەڵگەیەك كە جوانییەكانی سرووشت و بەهاكانی تێدا بەرجەستە بێت دامەزراوەی خێزانە. ڕۆڵی خێزان وەكو مامۆستا، بەخێوكار و پەروەردەكار بۆ منداڵان هیچ ناوەندێك لەم ئاستیدا نییە، خێزان سەرچاوەیەكی بێ هاوتایە بۆ بەها و ڕەوشتەكان و هەستە مرۆییەكان.

هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «خێزان گواستنەی بەهاكانە لە نەوەیەكەوە بۆنەوەیەكی دیكە و وەكو هاندەرێكی ئەخلاقی لە زۆربەی هەرە زۆری ئەو هانـدەرە شموولییانە بەهێزترە كە لە دەوڵەتە شمولییەكاندا هەن. ئەم ناوەندە ئەو شوێنەیە نەوەكانی داهاتوو ڕەنگ دەكەن، دەیاننەخشێنن و فێریان دەكەن جیاوازی بكەن لە نێوان ڕەش و سپی و چاكە و تاوان».

ئەو پارێزەرە پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كە «بـۆ ئەوەی خێزانەكان بە پتەوی بمێننەوە و داهاتووی وڵات پڕشنگدارتر بێت، چەندین پێویستی هەن تاوەكو بەخێوكەرەكان (پیاو) و (ئافرەت) بتوانن خزمەت بە بنەماكانیان و ئەو مەبەست و ئامانجە بكەن كە لە پێناوی دروست بوون و ئایندەی پێ ڕەنگین دەكەن كە(كار و كاركردنە). كاركردن بۆ ئەو كەسانەی لە ئاستی بەرپرسیارەتیدان، بۆ ئەوەیە ماف و پێویستییەكانی ئەندامانی خێزان دابین بكەن و ڕووبەڕووی ئەو هەڕەشانە ببنەوە كە شەڕ دژی خێزانیان بەرپا كردووە و مەترسیدارترین هەڕەشەش بێكارییە.

شەڕی بێكاری، شەڕی شاراوە و دەروونیی منداڵان دژ بە باوانیان و هاوسەر دژی هاوسەرەكەی و نەوە دژی نەوەیە.

لە ئەمڕۆدا ئەركێكی لە پێشتر و زیندووتر نییە بۆ حكومەت لە ئەركی فەراهەم كردنی كار بۆ بژێویی خێزانەكان تا بە شێوەیەك خێزانەكان بكەن بە سەنتەری پەروەردەیی و مەشقی منداڵان و هەر لەو ڕێگەیەوە سوود لە توانای گەنجانی پەروەردەكراوی ئایندە ببیندرێت.

بەپێچەوانەوە بێكاری سەڕەڕای ئەوەی چەندین شوێنەواری خراپی دەبێت و سەرەنجام دەبێتە ئاریشەیەكی گەورە و بەرۆكی حكومەت و كۆمەڵگە دەگرێت، بێكاری هۆكاریشە بۆ زیادبوونی تاوانەكانی(دزی، هەڵخەڵەتاندن، قەرز و قۆڵە و بازرگانیكردن بە ماددە هۆشبەرەكان و كەرەستە قەدەغەكراوەكان) بەپێی یاسا بەركارەكانی هەرێمی كوردستان. هەروەها بێكاری تا ڕاددەیەك ڕۆڵی لە دروستبوونی كەلێنی ئاسایشی نەتەوەوی و بەكرێگرتن و پەرش و بڵاوی كۆمەڵگە و لەباربردنی پلانی داڕێژدراو بۆ ئایندەی وڵات لە ڕێی دەزگا سیخوڕییەكانی وڵاتانی دوژمنەوە هەیە».

پارێزەر ژیلوان فەریق، ئەوەشی دووپات كردەوە كە «بێكاری لە دوای جیابوونەوەی ژن و مێرد، جارێكی دی ئافرەتی پێ لە قاڵب دەدرێت، بە هۆی كەم دەرامەتی و بێكاریی پیاو، ئەگەرچی یاسا مافەكانی ژن پارێزراو بكات، و بڕیاری دادگا بۆ بەدەستهێنانی مافەكان بچێت، بەڵام لە كاتی جێبەجێكردندا چیرۆكێكی تراژیدیا دەبینرێت، كاتێك سەرجەم مافەكان بە شێوەی قستی مانگانە جێبەجێ دەكرێت، ئەمەش نەك بە تەنیا نابێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی ئافرەت لە ڕێگەی بەدەستهێنانی مافەكانی دوای جیابوونەوە ببێتە خاوەن كار، بەڵكو بڕی دیاریكراوی مانگانەی مافەكەی ئەوەندە كەمە ڕەنگە بەشی بژێویی تەنیا یەك هەفتەش نەبێت». گوتیشی: «ئەركی حكومەت و ڕێكخراوەكانی تایبەتمەندە بەردەوام بن لە دۆزینەوەی هەلی كار و بەرزكردنەوەی ئاستی داهاتی تاك، تا خێزان و كۆمەڵگە دوور بن لە هەڕەشە و مەترسییەكانی لەم سۆنگەیەوە دەبینرێت و هەستی پێ دەكرێت».

دانیە هەوراز بەڕێوەبەری سەرچاوە مرۆییەكان لە كۆمپانیای حاجی سەلام، ئەویش یەكێكە لەو هەزاران كەسەی كە سەرچاوەی كێشەكان بە بێكارییەوە گرێ دەدات و دەڵێت: «لە ئێستادا لە كوردستان ڕێژەیەكی زۆر بێكار دەبیندرێن، ئەوەش وا دەكات ئاشتەوایی كۆمەڵگە تێك بچێت، زۆربەی ئەو گەنجانەی ڕوو لە هەندەران دەكەن، لەبەر بێكارییانە لە كوردستان، كەچی لە دەرەوەی وڵات كرێكاری بیانی بۆ كاركردن دێنین». گوتیشی: «پەروەردەكردنی تاك بەپێی كارامەیی كەسەكە و پۆلێنكردنی كار بۆ چەند ئاستێكی كۆمەڵگە بۆ دیاریكردنی توانای كاركردن و ئاستی مووچە گرنگن. پێویستە لە زانكۆ و پەیمانگاكان گرنگییەكی زۆر بە كاری پیشەیی بدرێت، هەروەها كردنەوەی خولی فێركردنی زیاتر بۆ پڕكردنەوەی شوێنی ئەو كادیرانەی كە لە دەرەوەی هەرێم دێن.

فەیلەسووف سەنیكا دەڵێت: دەستبەتاڵی بێ سەرقاڵیی فیكری، مەرگی مرۆڤە. ئەگەر گەندەڵی كرمی سەرەخۆرەی وڵات بێت، ئەوا بێكاریش هەمان كرمە، بۆیە پێویستە لایەنی پەیوەندیدار هەڵبستێت بە كردنەوەی سەنتەر و خوولی جیاواز بۆ فێركردن و ڕاهێنانی بەخۆڕایی لە پێناو بەرزبوونەوەی ئاستی زانیاری بۆ دۆزینەوی هەلی كاری گەنجان، یان هاوكاریكردنی گەنجان لە ڕووی ماددی و مەعنەوییەوە بۆ دروستكردنی پڕۆژەی بچووك و ڕاهێنان لەسەر چۆنیەتی ئیدارەكردن و چارەسەركردنی كێشە و بازاڕكردنی ئەو پڕۆژانە. هەروەها هاندان و بووژاندنەوەی ئەو كارگەیانەی كە دەبنە هۆی ڕەخساندنی هەلی كاری زیاتر لە بواری كشتوكاڵ و پیشەسازی و ئاسانكاری بۆ فێرخوازان بكرێت.

ئەوەشی خستە ڕوو كە «دانیشتووانی هەرێم نزیكەی (6 ملیۆن و 300 هەزار) كەس دەبن، هەرچەندە ئامارێكی زانستی و فەرمی نییە، بەڵام ئامارەكان ئەوە ڕوون دەكەنەوە كە كوردستان هەرێمێكی گەنجە و ڕێژەیەكی بەرزی دانیشتووانی لە توێژی گەنجان و لاوان پێك هاتووە.رساڵانە بە هۆی دەرچوونی سەدان كوڕ و كچ لە زانكۆ و پەیمانگا حكوومی و ئەهلییەكان ڕێژەی بێكاری بەرز كردووەتەوە، بەبێ ئەوەی هیچ جۆرە پلانێك هەبێت لەلایەن حكومەت و كەرتی تایبەتەوە بۆ ڕەخساندنی هەلی كاری نوێ. بازاڕی كاری كوردستان لە نزمترین ئاستدایە و وەڵامی خواستی دەستی كار ناداتەوە،» پێشنیاریش كرد: «سەرجەم كوڕ و كچانی وڵات خۆیان فێری كار و پیشەیەك بكەن و سەرچاوەیەكی بچووكی داهات بۆ خۆیان دابین بكەن، با كەمیش بێت، وردە وردە دەتوانن بە پلان و ئەزموون كار و پیشەكەیان بەرەو پێشەوە ببەن و پارە كۆبكەنەوە و بیر لە گەورەكردنی كارەكەیان بكەنەوە، هەوڵی ئەوە بدەن لە ئایندەدا ببن بە بازرگان و خاوەن كار و پیشە كە سوود بە خێزان و تاكەكانی كۆمەڵگە بگەیەنن».