گرنگترین چەمك كە لەم چەند دەیەی دواییدا سەری هەڵداوە و زۆربەی ئەوانەی كە گرنگی بە كاروباری مرۆیی دەدەن و لەسەری كۆكن، چەمكی پێكەوەژیانە، ئەمە بریتییە لە كۆمەڵێك بەهای ڕەوشتئامێز و كۆمەڵایەتی كە لەسەر بنەما تازەكانی جیهانی دامەزراون، ئەم چەمكە ددان بەوەدا دەنێت كە هەموو مرۆڤایەتی بە جیاوازیی ڕەنگ و نەژاد و ڕیشە و ئیتن و بیروباوەڕ، خاوەن مافگەلێكی بنەڕەتین. پێكەوەژیان بووەتە یەكێك لە بەها جیهانییەكان كە وەك پێوەر بۆ پێشكەوتن و پەرەسەندنی دەوڵەتان لێی دەڕواندرێت، پێكەوەژیان لەوە تێدەپەڕێت كە تەنیا قبووڵكردن بێت بە بوونی بەرانبەر، یان لێبووردەیی و نەبوونی ململانێ لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگەدا، بەڵكو دەبێتە حاڵەتێكی هزریی ڕۆشنبیری كە ڕووبەڕووی ڕق و كینە و پێكدادان و دەمارگیری دەبێتەوە، ئەمەش بەوە گوزارشتی لێ دەكرێت كە تەباییەكی ڕاستەقینە و هاوكاری و بەشدارییەكی هاوبەش دێتە ئاراوە لە نێوان تاكەكانی كۆمەڵگەیەكدا، بۆ هێنانەكایەی تەواوكاریی كۆمەڵگەیی كە فرەیی دەكاتە سەرچاوە بۆ هێز و لە هەمان كاتیشدا دەبێتە فاكتەری پێشكەوتن و بووژانەوە.

بۆ قسەكردن لەسەر هەندێ بنەمای ئەم نموونەیەی پێكەوەژیان و ئاشتیی كۆمەڵایەتی، پێویستە چاوێك بە مێژووی مرۆڤایەتیدا بخشێنینەوە لە ڕوانگەی ئەوەی كە مرۆڤایەتی یەكەیەكی یەكگرتووی ئۆرگانیكییە، بە چەندین قۆناغی جیاوازی مێژووییدا تێپەڕیوە لە بواری پەرەسەندنی ژیانی تاكەكاندا، بۆیە دەبینین قۆناغێكی زۆری ململانێ و دابەشكاریی نێوان گەلانی بڕیوە، لە شێوەی سەردەمی شیرەخۆری و دواتریش منداڵی و گەورەبوون، ئێستا ئەم مرۆڤایەتییە لە قۆناغێكی ڕاگوزاریی جیاوازدایە لە سایەی ئەو هەموو پێشكەوتنەی بواری زانستی و تەكنەلۆژی و پەرەسەندنی ئاستی پەرورەدە و تەندروستیدا، قۆناغێك كە مرۆڤایەتی هەوڵ دەدات بەرەوڕووی ئالنگارییەكانی بەرانبەری بوەستێتەوە، تاكو بگاتە ئەو ئاستەی كە بزانێت چۆن لە ڕووی گەشەكردن و وەدیهێنانی مافەكانی هەموو مرۆڤایەتییەوە بەرەو پێش هەنگاو دەنێت، بە دیدێكی دوور لە جیاوازیی بیروباوەڕ و ڕەنگ و ڕەگەز و ئیتن لێی بڕوانێت، لەم قۆناغەی كۆتایی هەرزەكاریی مرۆییدا و وەستان لە لێواری قۆناغی باڵقبووندا، ناتوانێت هەموو پێداویستییەكانی ئێستا بێنێتەدی، هەروەها ڕووبەڕووی ئالنگارییە جیهانییەكان ببێتەوە لە ڕێی بیروهزر و ڕەفتارەكانی سەرجەم قۆناغەكانی پێشوو.

لێرەدا چەمكی یەكێتیی ڕەگەزی مرۆڤایەتی دێتە پێشەوە، كە چەمكێكە (بەهائوڵڵا) بۆ یارمەتیدانی مرۆڤایەتی لەپێناو وەدیهێنانیدا پەیدا بوو، بۆ ئەمە پێویستە كاری هاوبەش هەبێت، تاكو بیدۆزینەوە و بە شێوەی پراكتیكی پەرەی پێ بدەین بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئالنگارییەكانی سەردەم، هاوكات هێنانەكایەی كۆمەڵگەیەكی تازە كە پێكەوە ئاشتییانە بژین لە شێوەی كۆمەڵگەیەكی پێگەیشتووی جیهانیدا.

ڕەنگە گرنگترین ئاستەنگ لە بەردەم وەدیهێنانی یەكێتیی كۆمەڵگە شێواندنی ناسنامەی مرۆڤایەتی بێت، كە بووەتە هۆی دابەشكارییەكی زۆر، چونكە ئەو شێوەیەی كە مرۆڤ بیر لەوانە دەكاتەوە كە لە گەڵیدا دەژین، چۆنێتیی پەیوەندیی ئەو مرۆڤە لەگەڵ كەسانی دیكە دەستنیشان دەكات، بەهائییەكان بڕوایان بەوە هەیە كە خودی ڕاستەقینەی ئادەمیزاد لە بنەڕەتدا ڕۆحانییە، ڕۆحیش ڕەگەز و ئیتن و ڕەنگی نییە، خوداش هیچ جیاوازییەك لە نێو ئادەمیزاددا نابینێت و هەموو ئادەمیزاد لە دیدی خوادا یەكسانە، بۆیە لە ناسین و پەرستنی خودا و هەروەها لە بەشداریكردن لە پێشخستنی شارستانییەتدا یەك ئەركی هاوبەشیان هەیە، ئەم ڕاستییە بە ڕاستییەكی دیكەوە بەندە، ئەویش ئەوەیە كە مرۆڤایەتی یەك خێزانە، خوای دلۆڤان (هەموو ئادەمیزادی لە یەك خۆڵ دروست كردووە و وای داناوە كە هەمووان سەر بە یەك خێزان بن) هێزی ڕۆحیی مرۆڤایەتی بە درێژایی مێژوو لە چەندین شێوەی دابونەریت و زانیاری و ڕۆشنبیردا بەرجەستە بووە، ئەم هەمەچەشنی و فرەییە خێزانی مرۆڤایەتیی دەوڵەمەند كردووە، وەك چۆن گوڵ و گوڵزار فرەڕەنگ و فرەجۆرن و بە یەك ئاو ئاودەدرێن و بە یەك هەواش گەشە دەكەن، ئەو فرەجۆری و جیاوازییەش جوانییەكی زۆری پێ بەخشیون، بۆیە ئەو یەكێتییەی لێرەدا مەبەستە، یەكییەتییەكە لەسەر بنەمای فرەیی دانراوە نەك لێكچوون، (شەوقی ڕەببانی) نەوەی عەباس ئەفەندی كوڕی ڕێبەر بەهائوڵڵا لە نامەیەكدا ساڵی 1931 نووسیویەتی: پرەنسیپی یەكێتیی كە حەزرەتی بەهائوڵڵا گوتوویەتی: «ئەم پرەنسیپە ناكۆك نییە لەگەڵ هیچ وەلایەكی ڕەوا، هەروەها لە مافی هیچ وەلایەكی دیكە كەم ناكاتەوە، مەبەستی كوژاندنەوەی مۆمی خۆشەویستی نییە كە هاوسەنگی نیشتمان بێت لە دڵ و دەروونی ئادەمیزاددا، هاوكات نایەوێت حوكمی نیشتمانخوازی بسڕێتەوە، ئەمەش زۆر پێویستە ئەگەر بیەوێت لە شەڕانگێزی و مەترسییەكانی حوكمی سەنتراڵ دوور بكەوێتەوە، ئەم پرەنسیپە هەموو سیماكان وەلاوە نانێت كە پەیوەستن بە ڕەگەز، كەشوهەوا، مێژوو، زمان و نەریت، یان پەیوەستن بە هزر و دابونەریت، ئەم جیاوازییانە گەلانی جیهان و دەوڵەتان لە یەكدی جیادەكاتەوە، ئەمە داوا دەكات وەلا و بیروباوەڕێكی پیرۆزتر بێتە ئاراوە، كە لە پێشتر باڵاتر بێت و، هەستی ڕەگەزی مرۆڤایەتی زیاتر لە ڕابردوو بجووڵێنێت، ئەم پرەنسیپە جەخت لەوە دەكاتەوە كە هەست و سۆز و بەرژەوەندییە نیشتمانییەكان بچنە ژێر ڕكێفی سەرجەم داخوازییە پێویستەكان لە جیهانێكی یەكگرتوودا، لەلایەك سەنتراڵیزمی لە سنوور بەدەر ڕەت دەكاتەوە، لەلایەكی دیكەوە ناڕازییە لە هەمبەر هەر هەوڵێك كە فرەچەشنی و فرەیی لە بەین بەرێت.

بە داخەوە لەو حاڵەتانەی كە مرۆڤایەتی تێیدا شكستی هێناوە لە تێگەیشتنی بنەڕەتیی یەكێتیی جەوهەریی مرۆڤایەتیدا، ئەمە بووەتە هۆی سەرهەڵدانی تەگەرە و ئاستەنگ لە بەردەم ئەم یەكێتییەدا، هەموو زێدەهەستێكی پێناسەی تەسكی هاوبەشی یەكێك لەو گرووپانە دەبێتە بناغەیەك بۆ كێبڕكێ لەگەڵ ئەوانەی وا سەیریان دەكەن، كە كەسانی دیكەن، مرۆڤایەتی یان تەنانەت یەك وڵاتیش بۆ چەندین گرووپی بەرژەوەندییە ڕكابەرەكان دابەش دەبێت و زۆر لەوانە لە پێناو هەژموونخوازیدا ململانێ دەكەن، كە بە شێوەی نەرێنی كاریگەریی دەبێت بۆ سەر وەدیهێنانی سوود بۆ هەمووان، بەڵام بەداخەوە ئەو ململانێیەی كە بەرژەوەندیی تایبەت دەیورووژێنێت، بووەتە شتێكی سرووشتی لە كایەكانی ئایینی و كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووریی ژیاندا و، كێبڕكێی نێوان گرووپەكانیش زیان بە هەمووان دەگەیەنێت، دادپەروەری پەك دەخات، تواناكانی سەرجەم تاك و گرووپەكان خەفە دەكات، بۆیە پێویستە دیالۆگ بەردەوام بێت بۆ هێنانەكایەی یەكێتیی هزر و كاركردن لە پێناو یارمەتیدانی گەلاندا تا وەك ئەندامگەلێك لە ناو یەك خێزانی مرۆڤایەتیدا دەرك بە ناسنامەی هاوبەشیان بكەن، هاوكات گیانی خزمەتگوزاریی بە كۆمەڵیان لەلا ببووژێتەوە، بە شێوەیەك هەمووان پێكەوە كاربكەن بۆ هێنانەكایەی گەشەكردن بۆ كۆمەڵگەكانیان، هەر گرووپێك لە دانیشتووان ڕۆڵی خۆی هەیە كە بەشداریی تێدا بكات، هەر یەكە لەوانە دەتوانێت باشترین لایەنی ڕۆشنبیریی خۆی بۆ خزمەتی هەموو خەڵك بخاتە گەڕ.

لەبەر ڕۆشنایی ئەو بابەتەی سەرەوە، وێنەی كوردستان وەك نموونەیەك دەردەكەوێت بۆ وەدیهێنانی یەكێتی و گەشەسەندن، فرە بنەچەیی ڕەگەز و ئیتن و ئایین و دابونەریت كە خەڵكی كوردستانی پێ جیا دەكرێتەوە، گەنجینەیەكە و دەوڵەمەندی كردووە، جوگرافیا و مێژووی ناوچەكە، وێڕای چەندین ئالنگاری، بە دیمەنی جوانی پێكەوەژیان و یەكدی قبووڵكردن و تێكەڵیی نێوان هەموو پێكهاتەكان وەك یەك خێزان دەگەشێنێتەوە، ڕەنگە گرنگترینیان ئەوە بێت كە خاكی كوردستان ژینگەیەكە بۆ بووژانەوەی كۆمەڵێك ئایین و بوونی چەندین شوێنی پەرستن و پیرۆز لە سەرتاسەری وڵاتدا، نموونەی ئەمەش لەباوەشگرتنی حەزرەتی بەهائوڵڵا لەلایەن زانا بەڕێزەكانی موسڵمانانە كە لە ماوەی دوو ساڵ چیاكانی كوردستانی كرد بە پەرستگە، پێش ئەوەی بانگەواز ڕابگەیەنێت كە بە (خۆشترین دوو ساڵ) ی داناوە لە ژیانیدا، هەروەها جیاوازییەكی هێنایە ئاراوە لە مێژووی ئایینی بەهائی، ئەمڕۆش، هەروەك دوێنێ كوردستان فرەڕەنگێكی نەتەوە و ئایین و ئایینزا لەباوەش دەگرێت، كوردستان لە كاتی شەڕەكاندا پەناگەی زۆربەیان بووە، ئەمە لە سەردەمی شەڕ یان ئاشتی، تێكەڵیی ئەرێنیی نێوان ئەو كۆمەڵە دانیشتووانە، هەروەها گیانی خۆشەویستی و هاریكاریی نێوانیان، وێڕای ڕۆڵی لایەنە فەرمییەكانی حكوومی و حەزی ڕاستەقینە لە وەدیهێنانی ئاشتیی كۆمەڵایەتی و یەكێتی، ئەمانە ڕۆڵی گەورەیان هەبوو لە هێنانەكایەی ناسنامەیەكی گشتی بۆ كۆمەڵگەی كوردەواری بە هەموو تاك و دامەزراوەكانەوە، كە ناسنامەگەلی ئیتنی و نەتەوەیی تەسك تێدەپەڕێنێت بە ئاراستەی هێنانە پێشی وەلایەكی فراوانتر، كە هەموو كوردستانیان بگرێتەوە، ئەویش ناسنامەی كوردستانییە، بە شێوەیەك كە هەمووان یەك ئامانج كۆیان دەكاتەوە ئەویش وەدیهێنانی خۆشگوزەرانی و گەشەسەندنی كوردستانە وەك ئەندامانی یەك خێزان.

لێرەدا پێویستە ئاماژە بەو هەنگاوە بوێرانەی حكومەت بكەین لە دەركردنی یاساگەلی گرنگ و پێكهێنانی دەستە و دامەزراوە بە ئاراستەی وەدیهێنانی پێكەوەژیان و ئازادیی ئایین و بیروباوەڕ و پاراستنی مافی هەموو پێكهاتەكان، هەروەها بەشداریپێكردنی هەمووان لە پرۆسەی بنیادنان، وێڕای ڕەخساندنی بوار بۆ چەندین ڕێكخراوی كۆمەڵگەی مەدەنی و سەرجەم چالاكانی كۆمەڵایەتی، ئەمەش دانانی بناغەیەكە بۆ بەردەوامبوون لە بنیادنانی كۆمەڵگەیەك كە خاوەنی فرەچەشنی و فرەیی بێت لەسەر ئاستی تاك و دامەزراوە، هەروەها خاڵێكی چەق بێت بۆ هێنانە ئارای ژینگەیەك كە بە گیانی هاریكاری و خۆشەویستی تێیدا هەموو گرووپەكانی دانیشتووان بەشدار بن لە وەدیهێنانی گەشەسەندن.