زانا و نوێخوازی ئایینی (پڕۆفیسۆر دكتۆر مستەفا زەڵمی)، ئەو ئەكادیمیستە مەزنەیە كە بیر وهزر و ئەندێشەكانی لە ئەمڕۆدا و لەم سەردەمەدا لە زۆرترین پێویستییەكانی كۆمەڵگەی ئایینین لە ڕۆژهەڵاتدا، بەتایبەتی جیهانی ئیسلامی. كە بە هۆی بیری توندڕەوییەوە - ئەو هزرەی كە بە تەواوەتی پڕۆفیسۆر مستەفا زەڵمی ڕەتی دەكردەوە- جیهانی ئیسلامیی گیرۆدەی گەورەترین قەیران كردووە لە مێژووی خۆیدا، ئەمساڵ رێكەوتی (4/6/2023) حەوتەمیـن ساڵیادی ژیانئاوایی جەنابیانە، ئەم كورتە باسە تیشك دەخاتە سەر پەیوەندییەكانی نێوان (مەلا مستەفا بارزانی)، و (دكتۆر مستەفا زەڵمی).

دكتۆر مستەفا زەڵمی، لە ساڵی (1924)، لە گوندی (زەڵم)، لە بناری هەورامانی باشووری كوردستان- عێراق، لە دایك بووە، ئەو لە بنەماڵەیەكی ئایینیدا پەروەردە بووە، دوای گەورەبوونی كەوتووەتە گەڕان بە شوێن دەستخستنی زانستدا و لەماوەی خوێندنیدا نزیكەی (16) مەدرەسە و حوجرەی ئایینی گەڕاوە، تا دواجار لە شاری كۆیـە جێگیر بووە، و لەلای (مامۆستا مەلا نووری جەلی زادە - برای مەلای گەورەی كۆیە)، لە ساڵی (1946)، ئیجازەی مەلایەتی وەرگرتووە، شان بە شانی ئەم ئیجازەیە، بڕوانامەی زانایەتی زانستە ئیسلامییەكانیشی هەر لە هەمان ساڵدا، لە بەڕێوەبەرایەتی ئەوقافی گشتی وەرگرتووە.

لە ساڵی (1965)دا، بڕوانامەی بەكالۆریۆسی لە یاسادا لە زانكۆی بەغدا بەدەست هێناوە، لە ساڵی (1968) بڕوانامەی ماستەری لە شەریعەتی ئیسلامیدا لە هەمان زانكۆ بەدەست هێناوە.

ساڵی (1971) چووەتە میسر و لەوێ‌ بۆ جارێكی دی بڕوانامەی ماستەری لە فیقهی بەراوردكاریی نێوان شەریعەت و یاسادا، لە زانكۆی ئەزهەر بەدەست هێناوە، لە ساڵی (1973) بڕوانامەی ماستەری لە یاسادا لە زانكۆی ئەزهەر وەرگرتووە، دواجار لە (9/9/1975) بڕوانامەی دكتۆرای لە فیقهی بەراوردكاریی نێوان شەریعەتی ئیسلامیی و یاسادا لە زانكۆی ئەزهەر، بە پلەیەكی بەرز بەدەست هێناوە. پاشان لە ساڵی (1976) گەڕاوەتەوە بۆ عێراق و لە ساڵی (2005)یشدا، دكتۆرای لە یاسادا لە كۆلێژی یاسای زانكۆی بەغدا، بە پلەی (نایاب)، بە دەست هێناوە، لەسەر داوای (نێچیـرڤان بارزانی) گەڕاوەتەوە هەولێر و لە زانكۆكانی وڵاتدا وانەی گوتووەتەوە، ساڵی (2007) خانەنشیـن كراوە. تا كاتی ژیانئاواییكردنی گەورەترین خزمەتی بە هەمواركردنەوەی شەرعی و یاسایی یاساكانی هەرێمی كوردستان كردووە.

دواجار دكتۆر مستەفا زەڵمـی لە بەرواری (4/6/2016) لە شاری هەولێر كۆچی دوایی كرد، هەر هەمان ڕۆژ لە ئارامگایەكی تایبەت بە خۆی لە ناو (سەنتەری ڕووناكبیـری دكتۆر مستەفا زەڵمـی) لە شارۆچكەی خورماڵی ناوچەی هەورامانی مەڵبەند و زێدی خۆیدا ئەسپەردە كرا.

 وێستگە سیاسییەكانی ژیانی د. مستەفا زەڵمـی:

 وێستگەی یەكەم: گەشتی ناوچەی (سابڵاخ)، و بینینی پێشەوا (قازی محەمەد):

د. مستەفا زەڵمـی، لە گەشتی خوێندنیدا ڕێی دەكەوێتە ناوچەی (سابڵاخ) لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و زۆر سەرگوزەشتەی ئەو كاتە لە تۆماری تەمەنی خۆیدا دەگێڕێتەوە و بینینی پێشەوا قازی مـحەمەد، سەرۆك كۆماری كوردستان و كاریگەربوون بە كەسایەتییەكەی، دەبێتە هۆكاری چاندنی بیـری نیشتمانپەروەری لە هزر و ئەندێشەیدا، وەك دەڵێت: «لەو ماوەیەدا سێ‌ جار چوومە ماڵی پێشەوا قازی مـحەمەد (خوا لێی خۆش بێت)، پیاوێكی باڵابەرز و سوور و سپی بوو، ڕیشێكی ماش و برنـجیی جوانی هەبوو، مێزەر لەسەر و جبەی لەبەر بوو، خوێندەوار و ڕووناكبیـرێكی تێگەیشتوو بوو، من بۆ یەكەم جار لە كتێبخانەی (مەلا)دا، بینیم، جگە لە كتێبی فارسی و عەرەبی و ئایینی، كتێبی فەڕەنسی و ئینگلیزی تیا بوو، دیارە ئەو زمانانەیشی دەزانی». 

لە هەمان جێگادا دەگێڕێتەوە كە لەو ناوچەیەدا دوو مەلای بەناوبانگی شاری مەهاباد هەبوون، (مامۆستا مەلا حسێن) و (مامۆستا مەلا سدیقی مزگەوتی ناوبازاڕ) كە بە كوردپەروەری بەناوبانگ بوون.

دواتریش لە ڕووی كوردایەتی و سیاسییەوە لەو كاتەدا و هەر لە سابڵاخ سەروكاری لەگەڵ (عەبدوڵڵا ئاغای كوڕی خدر ئاغا)دا، هەبووە، كە سەرۆك هۆزی (مەنگوڕ) بووە و زۆر بیـروڕای سیاسی و نەتەوایەتییان پێكەوە تاوتوێ‌ كردووە.

دواتر لە هەمان سەرچاوەدا دەڕواتە سەر باسی ژیاننامەی پێشەوا قازی مـحەمەد و حكومەتەكەی وكاروبارەكانی و زۆر بە چاوی بەرز و شكۆوە تەماشای خۆی و كارەكانی دەكات.

بۆیە دەكرێت ئەم گەشتەی مەهاباد و بینینی پێشەوا قازی مـحەمەد و ئەو كەسایەتییە سیاسییە بەئەزموون و دیارانەی دی. بە یەكەم وێستگەی فكری سیاسیی د. مستەفا زەڵمـی هەژمار بكەین.

 وێستگەی دووەم: د. مستەفا زەڵمـی و دیداری بارزانی:

د. مستەفا زەڵمـی دەڵێت: «سەردەمانی پێشوو و ئێستایش ناوی (بارزانی) و (بارزانییەكان) لە ناو كورد و كوردەواریدا زۆر ئاشكرا بووە، هەموو گەورە وبچووكی كورد لەو سەردەمەدا ڕێزیان دەگرتن، و بە ڕێزەوە باسیان دەكردن و ناویان دەهێنان، چونكە دەیانزانی كە ئەوان دڵسۆزی كوردن و بە هەموو جۆرێ‌ هەوڵ دەدەن بۆ دەستەبەركردنی مافی گەلی كورد و بۆ پاشەڕۆژ وئایندەیەكی گەش بۆ نەتەوەی كورد، بەڵام ناسراویم بە شەخسی، یان ئاشنایەتیم لەگەڵ جەنابی (مەلا مستەفا بارزانی)، لە دوو خاڵدا چڕ دەكەمەوە:

 دیداری یەكەم: كاتێك (مەلا مستەفا بارزانی) لە ڕووسیاوە گەڕایەوە بۆ عێراق، (عەبدولكەریم قاسم) لە شاری بەغدا خانوویەكی باشی بۆ دابین كردبوو، بە خۆی و پاسەوانەكانیەوە لەو خانووەدا نیشتەجێ‌ بوون، خانووەكە دەكەوتە بەرانبەر بارەگای (ئێزگەی بەغدا)، بەڵام لەبەر ئەوەی كە ئەوان زۆربوون و ئەو خانووانە بەشی نەدەكردن، داوای كردبوو هەندێ‌ خێوەتی عەسكەریی بدرێتێ‌ تا لە ناو حەوشەی خانووەكەدا هەڵبدرێن بۆ پاسەوانەكانی، جا ئەم داواكاریە و جێبەجێكردنی ئەم كارە ئاراستەی لیواكەی ئێمە كرا، من ئەو كاتە ئیمامی ئەو لیوایە بووم و پلەی ئەفسەرم هەبوو، كە پێش كودەتا خودی (عەبدولكەریم قاسم) لێپرسراوی ئەو لیوایە بوو. ئەو لە نزیكەوە منی دەناسی، بۆیە ڕای سپاردبوو من سەرپەرشتیی بردنی ئەو خێوەتانە بۆ بارەگاكەی (بارزانی) بكەم، لێپرسراوەكەمان منی ڕاسپارد. و خێوەت و پێویستییەكانم بردن بۆ ئەو خانووەی (مەلا مستەفا بارزانی) لێ‌ نیشتەجێ‌ بوو. منیش چووم و لە خزمەتی بارزانیدا دانیشتم و وێنەیەكیشم بۆ یادگاری لەگەڵیدا گرت، بەداخەوە وێنەكە دواتر فەوتا. و دوای دیدارەكە كە نزیكەی دوو كاتژمێر پێكەوە دانیشتین و قسەوباسمان كرد، بە پسوڵەیەك پشتیوانی بۆ نووسیم كە هەموو پێویستییەكانی بە دەست گەیشتووە، دواتر گەڕامەوە بۆ شوێنی فەرمیی خۆم، ئەمە یەكەم دیداری ڕووبەڕووم بوو لەگەڵ (مەلا مستەفا بارزانی)». 

 دیداری دووەم: ڕاسپاردنی زەڵمی وەك هەڵسووڕاوێكی دیپلۆماسی و سیاسی لە لایەن مەلا مستەفای بارزانییەوە بۆ دیداری ئایەتوڵڵا موحسیـن ئەلحەكیم بوو.

لە شەستەكانی سەدەی ڕابردوودا و دوای سەرهەڵدانی شۆڕشی ئەیلوول، ڕژێمی ئەو كاتەی عێراق، ویستوویەتی فەتوایەك بە مەرجەعی باڵای شیعەكان (ئایەتوڵڵا موحسیـن ئەلـحەكیم) دەربكات، كە تیایدا كورد بە بێ‌ باوەڕ و هەڵگەڕاوە لە ئاییـن پێناسە بكات و سەروماڵیان حەڵاڵ بكات، بەوەی كە بوونەتە شیوعی و هەڵگەڕاونەتەوە لە ئیسلام، بەڵام پێش دەرچوواندنی فەتواكە، مەلا مستەفای بارزانی، د. مستەفا زەڵمـی ڕادەسپێرێت كە لەگەڵ چەند كەسایەتییەكی ئایینیی دیكە بچنە لای (ئایەتوڵڵا موحسیـن ئەلـحەكیم) و بارودۆخەكەی تێ‌ بگەیەنن، و ئاگاداری بكەنەوە كە لەم داوەی ڕژێمی عێراق ئاگادار بێت و تێی نەكەوێت. پاشان د. مستەفا زەڵمـی و مەلا مـحەمەد عەلـی كوڕی مامۆستا مەلا موحەمەدی ڕەئیس و دكتۆر مـحەمـمەد شەریف دەچن و ئایەتوڵڵا موحسیـن ئەلـحەكیم دەبینن، و لە دۆزەكە حاڵی دەكەن، ئایەتوڵڵا موحسیـن ئەلـحەكیمیش نەك هەر لە دەرچوواندنی فەتوایەكی لەو جۆرە پەشیمان دەبێتەوە، بەڵكو دەبێتە دۆستێكی زۆر نزیكی كورد و پێیان ڕادەگەیەنێت كە سڵاوی ئەو بە مەلا مستەفای بارزانی بگەیەنن، و دەڵێت: «من بە ماددی و مەعنەوی پشتیوانتانـم، و دەستتان خۆش بێت كە بێدارتان كردمەوە لەم تۆمەتە ناڕەوایە»، ئەم دۆستایەتییەیشی تا كۆچی دواییشی هەر بەردەوام بوو، بۆیە دەكرێت ئەو پەیوەندییەی كە بە ئێستایشەوە لە نێوان كورد و شیعەی عێراقدا هەیە بزانیـن كە ئەندازیار و دیپلۆماتكارە وریا و داڕێژەرەكەی جەنابی د. مستەفا زەڵمـی بووە.

 دیدگای (د. مستەفا زەڵمـی) لەسەر شەخسیەتناسی (مەلا مستەفا بارزانی):

د. مستەفا زەڵمـی دەڵێت: «مەلا مستەفا بارزانی زۆر پابەند بوو بە ڕێنماییەكانی ئایینی پیرۆزی ئیسلامەوە، كەسایەتییەكی پلە بەرز بوو، زۆر سەخی بوو، لەو كاتەوەی سەركردایەتی شۆڕشی كوردی كردووە و خەباتی بۆ گەلی كورد كردووە. نەبیستراوە لە ڕووی مادییەوە بڕی یەك دینار لەسەر حیسابی میللەت وشۆڕش بۆ خۆی بەكاربهێنێ‌، لە ئاستی ماددەیا تەبیعەتی بەرز بوو. لەڕاستیدا بارزانی و خانەوادەی بارزانییەكان، زمان عاجزە كە بتوانێ‌ باسی خەبات وتێكۆشان و كۆششی بێوچانی ئەوان بۆ گەلی كورد بكات، وە یان زەحمەتە بتوانین كۆشش وهەڵسەنگاندنی ئەوان بە باشی لەبەرچاو بگرین وهەڵیانبسەنگێنین، بەڕاستی ئەگەر ئەوان نەبوونایێ‌ تا بناغەی ئەو شۆڕش و ڕاپەڕینانەیان بۆ كورد دانا. دڵنیا بە ئەوەی ئێستا هەیە بە ئاسانی بەدەست نەدەهات، چونكە (بارزانی) تەنیا لە ناو عێراقدا ناسراو نەبوو. بەڵكو لە دەرەوەی وڵاتیش كورد بە بارزانییەوە دەناسرا. بۆیە بەڕاستی بارزانی نەمرە و ناوی هەر بە زیندوویی لە دونیادا دەمێنێتەوە. بارزانی پیاوێك بوو، كە هەموو ژیانی بۆ كوردایەتی تەرخان كردبوو. ڕێزی مەلا مستەفا بۆ ڕووناكبیـران و زانایانی ئایینی لە باس نایێ‌. ئەوەندە بەڕێز وگەورە بیری دەكردەوە. 

وێستگەی سێیەم: د. مستەفا زەڵـمـی، وەك هەڵسووڕاوی دیپلۆماسیی مەكتەبی پەیوەندییەكانی شۆڕشی ئەیلوول لە قاهیـرە:

وەك د. مستەفا زەڵمـی خۆی لە چەندەها جێگاوە جەختی لەسەر ئەوە كردووەتەوە، كە هەرگیـز حزبی نەبووە، بەڵام بەردەوام وەك دڵسۆزێكی گەلەكەی كاری كردووە، بۆیە هەر لەم سۆنگەیەوە و لە ماوەی مانەوەیدا لە قاهیـرە و لەسەر داوای قوتابیانی كورد لەوێ‌، وەك هەڵسووڕاوی دیپلۆماسیی مەكتەبی پەیوەندییەكانی شۆڕشی ئەیلوول لە قاهیـرە دەستی بە كار كردووە و ئەوەی لەسەر شانی بووە بە باشتـرین شێواز ئەنـجامی داوە، تەنانەت وەك خۆی باسی دەكات لە كاتێكدا یەكێك لە سەركردەكانی شۆڕش سەردانی قاهیـرە دەكات و كۆڕێك دەگرێت، لەو كۆڕەدا د. مستەفا زەڵمـی پێشبینیی گەلەكۆمەی دوژمنانی كورد لە سەر شۆڕش دەكات، هەرچەندە ئەو بەرپرسە باوەڕ بە پێشبینییەكە ناهێنێت، بەڵام بە كردەوە دوای ماوەیەك هەرەسی كارەساتاوی شۆڕشی ئەیلوول ڕوو دەدات و پێشبینییەكەی د. مستەفا زەڵمـی وەك خۆی دێتە دی.

 

ژێدەرەكان:

(1). (جُهوُد الدكتوُر مُصطفی الزَّلـمـي و مَنْهَجُـهُ في الدِّراساتِ القُرآ‌نيَّة)، نامەی ماستەری (د. عەبدوڵڵا مەلا ئەحمەد- ئەحمەدئاوا) لە (پسپۆڕایەتی ڕاڤەی قورئانی پیـرۆز و زانستەكانی)دا، كە پێشكەش كراوە بە دەستەی سەرۆكایەتیی سكوڵی زانستە ئیسلامـییەكان، لە زانكۆی سلێمانی، بە سەرپەرشتیی: (دكتۆر ئیسماعیل محەمەد جەلال)، و لە ڕۆژی (7/1/2016) تاوتوێی تێزەكە كراوە و بە پلەی (زۆرباشە) پەسەند كراوە.

(2). كاروانی ژیانـم، یادداشتەكانی دكتۆر مستەفا زەڵـمی، دوو بەرگ، چاپی ئێران.

(3). ژیان و بیـروڕاكانی دكتۆر مستەفا زەڵمی، د. عەبدوڵڵا مەلا ئەحمەد- ئەحمەدئاوا، ساڵی (2017) لەلایەن (دەزگای ڕێنما – چاپخانەی گەنج) لە سلێمانی چاپ كراوە.

(4). پڕۆفیسۆر دكتۆر مستەفا زەڵمی- شەبەنگی یادگارییە زێڕینەكان، (زانیار قڕگەیی)، چاپی یەكەم، (2022)